A. MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh thân mến! Tuổi học trò luôn là khoảng thời gian đẹp đẽ và đáng nhớ nhất trong cuộc đời mỗi người, với những kỷ niệm trong sáng, những rung động đầu đời ngây ngô và cả những nuối tiếc khôn nguôi khi phải rời xa. Bài thơ "Chiếc lá đầu tiên" của nhà thơ Hoàng Nhuận Cầm chính là một bản tình ca tuyệt đẹp về những năm tháng ấy. Trong bài học hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau đi sâu phân tích tác phẩm, khám phá thế giới cảm xúc phong phú của nhân vật trữ tình, từ đó cảm nhận được vẻ đẹp của tình bạn, tình yêu tuổi học trò và giá trị của những ký ức. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kiến thức về tác giả, tác phẩm, rèn luyện kỹ năng phân tích thơ trữ tình và biết trân trọng hơn những kỷ niệm thanh xuân của chính mình.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. TÌM HIỂU CHUNG
1. Tác giả Hoàng Nhuận Cầm
Hoàng Nhuận Cầm (1952-2021), quê ở Hà Nội, là một nhà thơ, nhà biên kịch nổi tiếng của văn học Việt Nam hiện đại. Ông thuộc thế hệ các nhà thơ trưởng thành trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Thơ ông mang một phong cách rất riêng, vừa lãng mạn, tài hoa, vừa hồn nhiên, trong sáng, đặc biệt là những vần thơ viết về tuổi học trò và người lính.
- Cuộc đời: Ông sinh ra trong một gia đình có truyền thống nghệ thuật, sớm bộc lộ tài năng thơ ca. Năm 1970, ông nhập ngũ, tham gia chiến đấu tại chiến trường Quảng Trị. Sau chiến tranh, ông học khoa Ngữ văn, Đại học Tổng hợp Hà Nội, sau đó làm việc tại Hãng phim truyện Việt Nam.
- Sự nghiệp sáng tác: Các tác phẩm tiêu biểu của ông có thể kể đến như tập thơ "Xúc xắc mùa thu", "Hò hẹn mãi cuối cùng em cũng đến", kịch bản phim "Đêm hội Long Trì", "Hà Nội mùa đông năm 46".
- Phong cách thơ: Thơ Hoàng Nhuận Cầm có sự kết hợp hài hòa giữa chất lãng mạn, bay bổng của tuổi trẻ và sự suy tư, chiêm nghiệm của một người đã trải qua nhiều biến cố. Giọng thơ của ông thường là giọng tâm tình, thủ thỉ, gần gũi, dễ đi vào lòng người đọc. Đặc biệt, mảng thơ về tuổi học trò của ông được xem là thành công nhất, ghi dấu ấn sâu đậm trong lòng nhiều thế hệ.
2. Tác phẩm "Chiếc lá đầu tiên"
Bài thơ "Chiếc lá đầu tiên" là một trong những tác phẩm nổi tiếng và được yêu thích nhất của Hoàng Nhuận Cầm, được xem như một "bài thánh ca" của tuổi học trò.
- Hoàn cảnh sáng tác: Bài thơ được viết vào mùa hè năm 1972, khi tác giả đang là một người lính trẻ tham gia chiến dịch Quảng Trị. Tuy nhiên, bài thơ được hoàn thành và sửa chữa trong nhiều năm sau đó, mãi đến năm 1982 mới hoàn chỉnh. Hoàn cảnh đặc biệt này (viết về kỷ niệm học trò giữa khói lửa chiến tranh) đã tạo nên chiều sâu cảm xúc đặc biệt cho tác phẩm.
- Xuất xứ: Tác phẩm được in trong tập thơ "Xúc xắc mùa thu".
- Thể thơ: Thơ tự do, với các dòng thơ dài ngắn linh hoạt, giúp diễn tả dòng cảm xúc tuôn trào, miên man của nhân vật trữ tình.
- Bố cục: Có thể chia bài thơ thành 3 phần chính:
- Phần 1 (khổ 1, 2): Cảm xúc của nhân vật trữ tình khi bất chợt nhận ra sự trôi chảy của thời gian và ký ức ùa về.
- Phần 2 (khổ 3, 4, 5): Dòng hồi tưởng về những kỷ niệm tuổi học trò trong sáng, hồn nhiên.
- Phần 3 (khổ 6, 7): Suy ngẫm và nuối tiếc của người lính về những năm tháng đã qua.
II. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN
1. Nhan đề và lời đề từ
Nhan đề và lời đề từ là những "chìa khóa" quan trọng giúp chúng ta giải mã tác phẩm.
- Nhan đề "Chiếc lá đầu tiên": Đây là một nhan đề giàu sức gợi. "Chiếc lá" thường gợi đến sự mong manh, non tơ, sự khởi đầu của một mùa. "Đầu tiên" nhấn mạnh sự khởi đầu, sự tinh khôi, trong trắng. Như vậy, "Chiếc lá đầu tiên" có thể là:
- Hình ảnh tả thực: chiếc lá non đầu mùa, báo hiệu sự chuyển giao của đất trời.
- Hình ảnh ẩn dụ: tượng trưng cho những gì đầu đời, trong trẻo nhất của tuổi học trò - những rung động đầu tiên, mối tình đầu ngây thơ, những kỷ niệm không bao giờ phai nhạt. Đó là chiếc lá của ký ức, mãi xanh tươi trong tâm hồn.
- Lời đề từ "Tặng Bằng Việt và những người bạn tuổi hoa niên": Lời đề từ cho thấy bài thơ là một món quà tinh thần, một lời tâm sự mà tác giả muốn gửi đến những người bạn cùng thế hệ, những người đã cùng ông trải qua những năm tháng thanh xuân tươi đẹp và cả những năm tháng chiến tranh gian khổ. Nó xác định đối tượng chia sẻ, đồng cảm, tạo nên một không khí thân mật, gần gũi ngay từ đầu.
2. Phần 1 (Khổ 1, 2): Cảm xúc bâng khuâng và ký ức ùa về
Mở đầu bài thơ là một trạng thái cảm xúc đặc biệt, là điểm khởi nguồn cho dòng hồi tưởng miên man về quá khứ.
Em thấy không, tất cả đã xa rồi
Trong tiếng thở của thời gian rất khẽ
Câu thơ mở đầu như một lời thủ thỉ, tâm tình với một người "em" tưởng tượng (có thể là người bạn gái năm xưa, cũng có thể là chính tác giả đang tự đối thoại với lòng mình). Cụm từ "tất cả đã xa rồi" mang một nỗi buồn man mác, một sự nuối tiếc về những gì đã qua. Thời gian được nhân hóa qua "tiếng thở rất khẽ", gợi cảm giác về sự trôi chảy nhẹ nhàng nhưng không thể nào níu giữ. Thời gian đi qua, mang theo tuổi trẻ, kỷ niệm, để lại trong lòng người một khoảng trống mênh mông.
Từ cảm nhận về thời gian, ký ức chợt ùa về một cách bất ngờ:
Tuổi thơ lại trở về trong nỗi nhớ
Giống như một tiếng guốc đi rất vội
Ký ức không hiện về tuần tự mà "trở về" đột ngột, sống động. Phép so sánh độc đáo "giống như một tiếng guốc đi rất vội" gợi ra sự bất chợt, thoáng qua nhưng lại vô cùng rõ nét và ám ảnh. "Tiếng guốc" còn gợi hình ảnh người con gái, một hình bóng của tuổi học trò xa xưa. Sự vội vã của tiếng guốc cũng là sự vội vã của dòng chảy ký ức, của thời gian đã đi không trở lại.
3. Phần 2 (Khổ 3, 4, 5): Miền ký ức tuổi học trò
Đây là phần trọng tâm của bài thơ, nơi những kỷ niệm đẹp đẽ nhất của tuổi học trò được tái hiện một cách sống động, lung linh qua từng vần thơ.
a. Không gian lớp học và những trò nghịch ngợm
Không gian kỷ niệm được mở ra với những hình ảnh thân thuộc, gắn liền với mái trường:
Mùa hè đang đi qua những chùm phượng vĩ
Trên bậc cửa có tiếng ve kêu rất khẽ
...
Nỗi nhớ đầu anh nhớ về em
Nỗi nhớ trong tim em nhớ về với mẹ
Hình ảnh "chùm phượng vĩ", "tiếng ve" là những tín hiệu đặc trưng của mùa hè, mùa chia ly. Không gian ấy vừa có sự rực rỡ của hoa phượng, vừa có sự da diết của tiếng ve, tạo nên một bối cảnh đầy xao xuyến. Kỷ niệm đầu tiên được nhắc đến là nỗi nhớ. Nhưng đó là hai nỗi nhớ khác nhau: nỗi nhớ của chàng trai hướng về cô gái ("anh nhớ về em"), còn nỗi nhớ của cô gái lại hướng về mẹ. Chi tiết này thật tinh tế, cho thấy sự hồn nhiên, ngây thơ của cô gái, chưa vướng bận những rung động yêu đương. Tình cảm của chàng trai lúc này chỉ là đơn phương, một tình cảm trong sáng, thầm lặng.
b. Những rung động đầu đời trong sáng
Mối tình học trò được khắc họa qua những chi tiết rất đỗi dịu dàng và tinh khôi.
Muốn nói bao nhiêu, muốn khóc bao nhiêu
Bài hát đầu, xin hát về trường cũ
Một lớp học bâng khuâng màu xanh rủ
Sân trường đêm - Rụng xuống trái bàng đêm
Cảm xúc dồn nén ("muốn nói bao nhiêu, muốn khóc bao nhiêu") cho thấy một tình cảm sâu sắc nhưng chưa dám thổ lộ. Không gian lớp học được miêu tả bằng một gam màu độc đáo: "màu xanh rủ", gợi cảm giác về một không gian êm đềm, tĩnh lặng, nhuốm màu kỷ niệm. Hình ảnh "trái bàng đêm" rụng xuống sân trường tĩnh mịch là một hình ảnh đầy chất thơ, gợi sự rơi rụng của thời gian, sự kết thúc của một giai đoạn đẹp đẽ.
Và trung tâm của nỗi nhớ chính là hình ảnh cô bạn gái:
Tà áo em trắng quá, nhìn không ra
...
Anh đưa em về một đoạn đường thôi
Hương ngọc lan bay theo em ngan ngát
Hình ảnh "tà áo em trắng quá, nhìn không ra" vừa tả thực màu áo trắng tinh khôi của nữ sinh, vừa ẩn dụ cho vẻ đẹp trong sáng, thánh thiện đến mức chói lòa, khiến chàng trai ngẩn ngơ. Hành động "đưa em về" thật e ấp, rụt rè. Hương "ngọc lan" thơm dịu, tinh khiết quấn quýt theo bước chân người con gái, trở thành hương thơm của ký ức, mãi không phai mờ.
c. Giây phút chia ly và lời thề hẹn
Cuộc chia tay tuổi học trò diễn ra trong một không gian và thời gian đặc biệt:
Tháng Sáu, trời xanh trong và cao
Bọn mình ngồi, im lặng, dưới hàng me
Tiếng ve kêu, không gian như rộng dài
...
"Mày hứa đi, sẽ không bao giờ quên tao!"
Không gian "trời xanh trong và cao", "hàng me" thật đẹp và lãng mạn, nhưng sự im lặng của hai người bạn và tiếng ve da diết lại báo hiệu một cuộc chia ly sắp đến. Lời thề hẹn được nói ra một cách mộc mạc, chân thành: "Mày hứa đi, sẽ không bao giờ quên tao!". Cách xưng hô "mày - tao" rất đỗi thân thương, hồn nhiên của tuổi học trò, chứa đựng một tình cảm gắn bó sâu sắc. Lời hứa ấy, đặt trong bối cảnh đất nước chiến tranh, càng trở nên thiêng liêng và day dứt hơn.
4. Phần 3 (Khổ 6, 7): Suy ngẫm từ hiện tại
Dòng hồi tưởng kết thúc, bài thơ quay trở về với thực tại của người lính nơi chiến trường. Có sự đối lập sâu sắc giữa quá khứ và hiện tại, từ đó làm nổi bật những suy tư, chiêm nghiệm của tác giả.
Thời gian trôi, không gian cũng thay đổi
Và chiến trường đã dạy anh biết nói
Lời chia tay, không thể nào gian dối
Cũng là lần, anh biết khóc, lần đầu
Nếu ngày xưa là sự im lặng, rụt rè, thì giờ đây, chiến trường khốc liệt đã dạy cho người lính sự cứng cỏi, trưởng thành. Anh đã biết nói "lời chia tay" một cách dứt khoát, đã biết đối mặt với sự mất mát, hy sinh. "Anh biết khóc, lần đầu" không phải là sự yếu đuối, mà là giọt nước mắt của sự trưởng thành, của nỗi đau khi chứng kiến đồng đội ngã xuống. Quá khứ hồn nhiên và hiện tại khốc liệt tạo nên một sự tương phản đầy ám ảnh.
Bài thơ kết thúc bằng một câu hỏi tu từ và hình ảnh chiếc lá đầy day dứt:
Me ngốc nghếch, mày khóc gì đấy?
Thôi, nín đi, tao có gì lạ đâu!
...
Là nơi cuối cùng của những người lính
Thường không về, trên báo động, lần đầu!
Nhà thơ trò chuyện với cây me như trò chuyện với người bạn năm xưa, một cách an ủi nhưng cũng đầy xót xa. Câu thơ cuối cùng là một sự thật nghiệt ngã của chiến tranh: những người lính trẻ ra đi và có thể không bao giờ trở về. Hình ảnh "chiếc lá" đầu bài thơ là sự khởi đầu trong sáng, thì đến cuối bài, nó lại gợi đến sự mong manh của sinh mệnh con người trước sự tàn khốc của chiến tranh. Bài thơ khép lại trong một nốt trầm bi tráng, để lại trong lòng người đọc nỗi xúc động và suy tư sâu sắc.
III. TỔNG KẾT
1. Giá trị nội dung
- Bài thơ là dòng cảm xúc, là những hoài niệm đẹp đẽ, trong sáng của một người lính về tuổi học trò với những kỷ niệm về mái trường, thầy cô, bạn bè và mối tình đầu ngây thơ.
- Tác phẩm thể hiện sự trân trọng quá khứ, nỗi nuối tiếc về những gì đã qua và đồng thời cho thấy sự trưởng thành của một thế hệ thanh niên đã từ giã mái trường để bước vào cuộc chiến đấu bảo vệ Tổ quốc.
- Qua đó, bài thơ ca ngợi vẻ đẹp tâm hồn của thế hệ trẻ Việt Nam trong thời kỳ kháng chiến: lãng mạn, yêu đời nhưng cũng sẵn sàng hy sinh vì lý tưởng cao đẹp.
2. Giá trị nghệ thuật
- Thể thơ tự do: Giúp diễn tả mạch cảm xúc tự nhiên, tuôn trào, không bị gò bó.
- Giọng điệu: Thủ thỉ, tâm tình, suy tư, có sự hòa quyện giữa chất lãng mạn, trữ tình và chất bi tráng, hào hùng.
- Ngôn ngữ, hình ảnh: Giản dị, tự nhiên, gần gũi với lời ăn tiếng nói hằng ngày nhưng vẫn giàu sức gợi. Nhiều hình ảnh thơ độc đáo, sáng tạo (tiếng thở của thời gian, tiếng guốc đi rất vội, lớp học bâng khuâng màu xanh rủ...).
- Biện pháp tu từ: Sử dụng thành công các biện pháp như so sánh, nhân hóa, ẩn dụ, câu hỏi tu từ... để tăng sức biểu cảm cho bài thơ.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
-
Câu 1: Phân tích ý nghĩa nhan đề "Chiếc lá đầu tiên". Theo em, hình ảnh "chiếc lá" xuyên suốt bài thơ mang những lớp nghĩa biểu tượng nào?
Gợi ý trả lời: Phân tích nghĩa đen (chiếc lá non đầu mùa) và nghĩa bóng (những gì đầu đời, trong trẻo: kỷ niệm, rung động, mối tình...). Chỉ ra sự vận động của hình ảnh chiếc lá từ đầu đến cuối bài thơ, từ biểu tượng của sự sống, sự khởi đầu đến sự mong manh của sinh mệnh con người trong chiến tranh.
-
Câu 2: Dòng hồi tưởng về tuổi học trò trong bài thơ được tái hiện qua những hình ảnh, chi tiết tiêu biểu nào? Em có nhận xét gì về thế giới kỷ niệm của nhân vật trữ tình?
Gợi ý trả lời: Liệt kê và phân tích các hình ảnh đặc trưng: sân trường, phượng vĩ, tiếng ve, lớp học, tà áo trắng, hương ngọc lan, hàng me... Nhận xét: đó là một thế giới trong sáng, hồn nhiên, lãng mạn, đầy ắp những rung động tinh khôi và cả những nuối tiếc ngọt ngào. Kỷ niệm được tái hiện vừa chân thực, vừa lung linh, huyền ảo.
-
Câu 3: Bài thơ có sự đan xen giữa quá khứ và hiện tại, giữa kỷ niệm tuổi học trò và thực tại chiến tranh. Sự đan xen này có tác dụng gì trong việc thể hiện chủ đề và cảm xúc của tác phẩm?
Gợi ý trả lời: Chỉ ra sự đối lập giữa quá khứ (yên bình, lãng mạn, ngây thơ) và hiện tại (khốc liệt, mất mát, trưởng thành). Tác dụng: làm nổi bật vẻ đẹp và giá trị của những kỷ niệm tuổi thơ; cho thấy sự trưởng thành, cứng cỏi của người lính nhưng sâu thẳm vẫn là một tâm hồn nhạy cảm, lãng mạn; tô đậm chủ đề về sự hy sinh của thế hệ trẻ vì Tổ quốc, làm tăng tính bi tráng cho bài thơ.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
"Chiếc lá đầu tiên" của Hoàng Nhuận Cầm là một bài thơ hay và xúc động về tuổi học trò. Bằng một giọng thơ tâm tình, tha thiết, cùng những hình ảnh thơ trong sáng, giản dị, tác giả đã đưa chúng ta trở về với miền ký ức tươi đẹp nhất, nơi có tình bạn, tình yêu đầu đời và những hoài bão thanh xuân. Bài thơ không chỉ là nỗi lòng của một thế hệ đã đi qua chiến tranh mà còn là tiếng nói chung cho tất cả những ai đã và đang ngồi trên ghế nhà trường. Hy vọng rằng, sau khi học xong bài thơ này, các em sẽ thêm yêu và trân trọng những tháng ngày tươi đẹp mình đang có, để sau này nhìn lại, đó sẽ là những "chiếc lá" ký ức xanh mãi trong tâm hồn.