Soạn bài Dưới bóng Hoàng Lan - Ngữ văn - Lớp 10 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau đến với một tác phẩm văn học nhẹ nhàng, tinh tế và đầy chất thơ của nhà văn Thạch Lam - truyện ngắn "Dưới bóng Hoàng Lan". Tác phẩm này không có những tình tiết gay cấn hay xung đột kịch tính, mà cuốn hút người đọc bằng những cảm xúc trong trẻo, những rung động khẽ khàng và một không gian bình yên, hoài niệm. Việc học và phân tích truyện ngắn này không chỉ giúp các em hiểu thêm về một phong cách văn chương độc đáo trong văn học Việt Nam hiện đại mà còn bồi dưỡng tâm hồn, giúp ta biết trân trọng những giá trị giản dị của tình cảm gia đình, tình yêu quê hương và những rung động đầu đời trong sáng. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững nội dung, nghệ thuật của tác phẩm và tự tin trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm

1. Tác giả Thạch Lam (1910-1942)

\n
• Tiểu sử: Thạch Lam tên thật là Nguyễn Tường Lân, là một trong những cây bút chủ lực của Tự Lực văn đoàn. Dù cuộc đời ngắn ngủi, ông đã để lại một di sản văn học đặc sắc.
\n
• Phong cách sáng tác: Văn của Thạch Lam nhẹ nhàng, tinh tế, giàu chất thơ và đậm lòng trắc ẩn. Ông thường hướng ngòi bút vào thế giới nội tâm của con người, khám phá vẻ đẹp ẩn sau những điều bình dị, đời thường. Ngôn ngữ văn chương của ông trong sáng, giản dị nhưng đầy sức gợi.
\n
• Tác phẩm chính: "Gió đầu mùa" (1937), "Nắng trong vườn" (1938), "Sợi tóc" (1942), và tùy bút nổi tiếng "Hà Nội băm sáu phố phường" (1943).
\n

2. Tác phẩm "Dưới bóng Hoàng Lan"

\n
• Xuất xứ: Truyện ngắn được in trong tập "Gió đầu mùa", một trong những tập truyện ngắn xuất sắc nhất của Thạch Lam.
\n
• Tóm tắt: Thanh, một chàng trai đi làm ở tỉnh xa, trở về thăm nhà sau hai năm. Anh tìm lại được cảm giác bình yên, thân thuộc trong ngôi nhà xưa, bên người bà kính yêu và trong khu vườn quen thuộc. Tại đây, anh gặp lại Nga, cô bạn hàng xóm thuở nhỏ, nay đã là một thiếu nữ xinh đẹp, dịu dàng. Giữa họ nảy nở những rung động đầu đời trong sáng, nhẹ nhàng, gắn liền với hương thơm của cây hoàng lan trong vườn. Cuối cùng, Thanh phải trở lại tỉnh làm việc, mang theo những kỷ niệm êm đềm và lời hẹn ước sẽ sớm trở về.
\n

3. Bố cục văn bản

Văn bản có thể chia làm 3 phần chính:

\n
• Phần 1 (Từ đầu đến "...cháu đã về đấy ư?"): Cảm xúc của Thanh khi trở về ngôi nhà xưa sau hai năm xa cách.
\n
• Phần 2 (Tiếp theo đến "...trong lòng chàng "): Cuộc gặp gỡ giữa Thanh, bà và Nga trong khu vườn. Những rung động tinh tế nảy nở.
\n
• Phần 3 (Còn lại): Tâm trạng lưu luyến của Thanh trước khi rời đi và lời hứa trở về.
\n

II. Phân tích chi tiết văn bản

1. Nhân vật Thanh và hành trình tìm về ký ức

Thanh là nhân vật trung tâm, mọi diễn biến của câu chuyện đều được soi chiếu qua tâm hồn nhạy cảm, tinh tế của chàng.

a. Cảm xúc khi trở về quê hương

Ngay từ những dòng đầu tiên, Thạch Lam đã để Thanh sống trong dòng cảm xúc của sự trở về. Chàng cảm nhận được một sự thay đổi sâu sắc trong tâm hồn mình:

\n
• Cảm giác bình yên: Trở về nhà, Thanh cảm thấy tâm hồn "dịu lại, trong sạch, và bình tĩnh". Sự ồn ào, vất vả của cuộc sống nơi thành thị dường như tan biến, nhường chỗ cho sự thanh thản. Đây là sự đối lập rõ rệt giữa không gian quê nhà và chốn thị thành.
\n
• Sự quen thuộc đến nao lòng: Mọi cảnh vật đều gợi lại ký ức. Từ "cái cổng sắt con" đến "con đường lát gạch Bát Tràng rêu phủ", tất cả đều thân thương. Thanh nhận ra "không có gì thay đổi cả", và chính sự bất biến ấy mang lại cho chàng cảm giác an toàn, được che chở.
\n
• Sự gắn bó với cội nguồn: Hành động "chậm rãi đi trong vườn", "vừa đi vừa ngậm nghĩ" cho thấy Thanh đang tận hưởng, đang sống lại những ngày thơ ấu. Chàng không chỉ trở về về mặt không gian mà còn là một cuộc trở về với chính tâm hồn mình, với những gì trong trẻo, nguyên sơ nhất.
\n

b. Cảm nhận tinh tế về thiên nhiên và con người

Tâm hồn Thanh như một chiếc máy ảnh có độ phân giải cao, thu nhận mọi hình ảnh, âm thanh, mùi hương một cách tinh vi.

\n
• Với khu vườn: Chàng cảm nhận được "cái mát lạnh của lá cây", "mùi đất, mùi rễ cây ẩm ướt". Khu vườn không chỉ là một tập hợp cây cối mà là một sinh thể sống động, một không gian chứa đầy kỷ niệm.
\n
• Với người bà: Hình ảnh bà hiện lên qua đôi mắt trìu mến của Thanh: "mái tóc bạc phơ", "cặp mắt hiền từ và đôn hậu", "cái miệng móm mém". Thanh cảm nhận được tình yêu thương vô bờ của bà qua từng cử chỉ, lời nói. Bàn tay bà "nhăn nheo, vuốt ve mái tóc chàng" là biểu tượng của sự ấm áp, che chở của tình thân.
\n
• Với Nga: Thanh nhận ra sự thay đổi của Nga, từ một cô bé con trở thành một thiếu nữ. Chàng ngạc nhiên và có chút bối rối. Sự rung động của Thanh được thể hiện qua những chi tiết rất nhỏ: chàng thấy Nga "tự nhiên và dạn dĩ" hơn, và cảm thấy "một cái gì dịu ngọt chăng tơ ở đâu đây".
\n

c. Diễn biến tình cảm trong sáng với Nga

Mối tình giữa Thanh và Nga không được thể hiện bằng những lời nói hoa mỹ mà qua những cử chỉ, ánh mắt và những rung động thầm kín. Nó đẹp như chính hương hoàng lan thoang thoảng.

\n

"Thanh không đáp. Chàng lặng lẽ nhìn Nga, một vẻ mặt bình tĩnh, nhưng trong lòng thì rung động. Cái đẹp của Nga hôm nay không phải ở đôi má hồng hay ở cặp môi thắm. Nga có một vẻ đẹp của sự mát mẻ, của sự trong lành, một cái gì rất dịu và rất nhẹ nhàng."\n

\n

\n
• Sự quan tâm thầm lặng: Nga mang nước cho Thanh uống, khâu lại cái khuy áo bị đứt. Thanh cảm động trước sự chăm sóc ấy. Những hành động nhỏ bé nhưng chứa đựng sự quan tâm chân thành.
\n
• Kỷ niệm và hiện tại đan xen: Họ cùng nhau nhớ lại những kỷ niệm tuổi thơ, khi cùng nhau chơi đùa trong vườn. Ký ức trở thành chất xúc tác cho tình cảm hiện tại nảy nở.
\n
• Chi tiết cài hoa hoàng lan: Đây là chi tiết đắt giá nhất. Khi Nga "lấy một cái hoa trong mái tóc, cài lên khuy áo cho Thanh", đó là một hành động vừa tự nhiên, vừa tình tứ. Bông hoa hoàng lan trở thành vật đính ước, là biểu tượng cho tình yêu trong sáng, chớm nở của họ. Hương hoa sẽ theo Thanh đi xa, nhắc nhở chàng về quê nhà, về Nga.
\n

2. Hình ảnh người bà và cô bé Nga

a. Hình ảnh người bà

Bà là hiện thân của quá khứ, của cội nguồn và tình yêu thương gia đình. Bà là sợi dây kết nối Thanh với quê hương.

\n
• Nguồn yêu thương vô tận: Bà luôn chờ đợi, mong ngóng cháu trở về. Lời nói "Cháu đã về đấy ư?" chứa đầy sự vui mừng, thương yêu. Bà chăm sóc Thanh từng chút một, lo cho chàng từ bữa ăn đến giấc ngủ.
\n
• Sự gắn bó với mảnh đất quê hương: Bà không rời đi mà ở lại trông coi ngôi nhà, khu vườn. Bà là người gìn giữ những giá trị truyền thống, những kỷ niệm của gia đình. Bà là biểu tượng cho sự bền vững, bất biến của quê hương.
\n

b. Hình ảnh cô bé Nga

Nga là hiện thân của vẻ đẹp thanh xuân, trong trẻo và là người khơi dậy những rung động mới mẻ trong lòng Thanh.

\n
• Vẻ đẹp tự nhiên, trong sáng: Nga không đẹp một cách lộng lẫy mà có "vẻ đẹp của sự mát mẻ, của sự trong lành". Vẻ đẹp của Nga hòa quyện với thiên nhiên khu vườn.
\n
• Sự dịu dàng, tinh tế: Nga ít nói, tình cảm được thể hiện qua hành động. Sự chăm sóc ân cần, cử chỉ cài hoa cho Thanh cho thấy một tâm hồn tinh tế và tình cảm sâu sắc. Nga chính là hiện thân của hương hoàng lan, dịu dàng mà quyến rũ.
\n

3. Không gian nghệ thuật: Khu vườn và cây hoàng lan

Không gian trong "Dưới bóng Hoàng Lan" đóng vai trò cực kỳ quan trọng, nó không chỉ là bối cảnh mà còn là một "nhân vật", tác động sâu sắc đến tâm trạng con người.

a. Khu vườn - không gian của bình yên và ký ức

Khu vườn là một thế giới riêng, tách biệt với sự ồn ào bên ngoài. Đó là nơi:

\n
• Lưu giữ kỷ niệm: Mọi góc vườn đều gắn với ký ức tuổi thơ của Thanh và Nga.
\n
• Chữa lành tâm hồn: Khi bước vào vườn, tâm hồn Thanh được gột rửa, trở nên trong sạch và bình tĩnh. Thiên nhiên có sức mạnh xoa dịu và chữa lành.
\n
• Ươm mầm tình yêu: Chính trong không gian yên tĩnh, thơ mộng này, tình cảm của Thanh và Nga đã nảy nở một cách tự nhiên nhất.
\n

b. Cây hoàng lan - biểu tượng của vẻ đẹp và tình yêu

Cây hoàng lan và hương thơm của nó là hình tượng nghệ thuật trung tâm của tác phẩm.

\n
• Hương thơm gợi ký ức: Mùi hoàng lan "thoảng thoảng bay trong gió" đã đánh thức cả một miền ký ức xa xôi trong Thanh. Nó là mùi hương của tuổi thơ, của quê nhà.
\n
• Hương thơm của tình yêu: Hương hoàng lan gắn liền với Nga. Nga cài hoa lên tóc, cài hoa lên áo Thanh. Hương thơm ấy trở thành hương thơm của tình yêu đầu đời, trong sáng, tinh khiết và kín đáo. Nó không nồng nàn, gay gắt mà nhẹ nhàng, thoang thoảng, thấm sâu vào tâm hồn.
\n

III. Đặc sắc về nghệ thuật

Thành công của "Dưới bóng Hoàng Lan" đến từ những nét nghệ thuật đặc trưng trong văn phong Thạch Lam.

\n
• Cốt truyện đơn giản: Truyện không có xung đột, kịch tính. Sức hấp dẫn nằm ở dòng chảy tâm trạng của nhân vật.
\n
• Nghệ thuật miêu tả tâm lí: Thạch Lam là bậc thầy trong việc nắm bắt những rung động tinh vi nhất trong nội tâm con người. Ông không nói thẳng mà để cảm xúc tự toát ra qua cảnh vật, cử chỉ.
\n
• Ngôn ngữ trong sáng, giàu chất thơ: Mỗi câu văn đều được chắt lọc, gọt giũa, tạo nên một âm hưởng nhẹ nhàng, du dương như một bài thơ trữ tình.
\n
• Sự hòa quyện giữa hiện thực và lãng mạn, tự sự và trữ tình: Câu chuyện rất thật, rất đời nhưng lại được bao bọc trong một không khí lãng mạn, thơ mộng.
\n

IV. Hướng dẫn trả lời câu hỏi SGK trang 18

Câu 1:

Sự thay đổi tâm trạng của nhân vật Thanh từ khi về nhà đến lúc chia tay được thể hiện qua các chi tiết: lúc mới về, tâm trạng "uể oải" vì mệt mỏi; khi bước vào vườn, tâm hồn "dịu lại, trong sạch và bình tĩnh"; khi gặp bà và Nga, cảm thấy "ấm áp", "rung động"; khi chia tay, cảm thấy "bâng khuâng" và lưu luyến, hứa sẽ về. Sự thay đổi này cho thấy sự gắn bó sâu sắc của Thanh với quê hương, gia đình. Quê nhà là nơi chữa lành, nuôi dưỡng tâm hồn anh.

Câu 2:

Tình cảm của bà và Nga dành cho Thanh được thể hiện qua những cử chỉ, lời nói ân cần: Bà mừng rỡ khi cháu về, vuốt ve tóc cháu, lo lắng cho cháu. Nga thì e lệ, kín đáo nhưng quan tâm (lấy nước, khâu áo), và đặc biệt là hành động cài hoa hoàng lan lên áo Thanh, một cử chỉ đầy tình tứ.

Câu 3:

Chi tiết "mùi hoàng lan" đóng vai trò quan trọng: Nó là mùi hương của ký ức, gợi lại tuổi thơ êm đềm. Nó là mùi hương của hiện tại, gắn với sự dịu dàng, trong sáng của Nga. Nó là mùi hương của tình yêu, nhẹ nhàng, kín đáo nhưng sâu đậm, trở thành sợi dây vô hình kết nối Thanh và Nga.

Câu 4:

Cảm xúc nổi bật của Thanh khi về thăm nhà là sự bình yên và hạnh phúc. Anh tìm lại được sự thanh thản trong tâm hồn, thoát khỏi những lo toan, mệt mỏi của cuộc sống thành thị. Anh hạnh phúc khi được sống trong tình yêu thương của bà, và rung động trước tình cảm trong sáng của Nga.

Câu 5:

Cách kể chuyện của tác giả rất đặc sắc: Ngôi kể thứ ba nhưng điểm nhìn chủ yếu đặt vào nhân vật Thanh, giúp khám phá sâu sắc thế giới nội tâm của anh. Giọng kể chậm rãi, nhẹ nhàng, giàu cảm xúc, mang đậm chất trữ tình. Cốt truyện đơn giản, tập trung vào diễn biến tâm trạng thay vì sự kiện.

Câu 6:

Chủ đề của truyện: Ca ngợi vẻ đẹp của tình cảm gia đình ấm áp, tình yêu quê hương sâu nặng và những rung động đầu đời trong sáng, tinh khôi. Qua đó, tác phẩm khẳng định giá trị của những điều bình dị, thân thuộc trong việc nuôi dưỡng tâm hồn con người.

Câu 7 (Kết nối đọc - viết):

Để viết đoạn văn, các em có thể bám vào các ý sau: Lí do của sự trở về (nghỉ hè, nghỉ lễ...). Cảm xúc đầu tiên khi đặt chân đến nơi thân thuộc (vui mừng, bồi hồi, thấy mọi thứ vừa lạ vừa quen). Những hình ảnh, âm thanh, mùi vị đặc trưng gợi lại kỷ niệm (mái nhà xưa, con đường làng, món ăn của mẹ/bà...). Cảm nhận về tình cảm của người thân. Suy ngẫm về ý nghĩa của sự trở về đối với bản thân.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

\n
1. \n Câu hỏi 1: Phân tích diễn biến tâm trạng của nhân vật Thanh trong truyện ngắn "Dưới bóng Hoàng Lan". Theo em, điều gì đã làm nên sự thay đổi trong tâm hồn chàng?\n

   Gợi ý trả lời: Bám vào các giai đoạn: trước khi về, khi mới về, khi ở trong vườn, khi gặp Nga, khi chia tay. Nguyên nhân của sự thay đổi là do sự tác động của không gian bình yên, tình yêu thương của bà và những rung động trong sáng với Nga.

   \n
\n
2. \n Câu hỏi 2: Hình ảnh cây hoàng lan và hương hoàng lan có ý nghĩa biểu tượng như thế nào trong tác phẩm?\n

   Gợi ý trả lời: Phân tích trên hai phương diện: biểu tượng cho ký ức tuổi thơ, quê hương; biểu tượng cho tình yêu đầu đời trong sáng, tinh khôi, nhẹ nhàng mà sâu lắng.

   \n
\n
3. \n Câu hỏi 3: Nêu những nét đặc sắc trong nghệ thuật kể chuyện của Thạch Lam được thể hiện qua truyện ngắn này. \n

   Gợi ý trả lời: Nhấn mạnh vào các yếu tố: cốt truyện nhẹ nhàng, nghệ thuật miêu tả tâm lí tinh tế, ngôn ngữ giàu chất thơ, sự kết hợp giữa tự sự và trữ tình.

   \n
\n

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

"Dưới bóng Hoàng Lan" là một truyện ngắn đặc sắc, tiêu biểu cho phong cách văn chương Thạch Lam. Tác phẩm đã đưa chúng ta vào một thế giới trong trẻo, bình yên, nơi tình cảm gia đình, tình yêu quê hương và những rung động đầu đời được trân trọng, nâng niu. Qua việc phân tích nhân vật Thanh, hình ảnh người bà, cô bé Nga và đặc biệt là biểu tượng cây hoàng lan, chúng ta cảm nhận được vẻ đẹp của những giá trị tinh thần giản dị nhưng vô cùng quý giá. Bài học nhắc nhở mỗi chúng ta hãy biết tìm về với cội nguồn, với những gì thân thuộc để gột rửa và nuôi dưỡng tâm hồn mình. Hy vọng bài soạn này đã giúp các em hiểu sâu hơn về tác phẩm và thêm yêu mến văn chương của Thạch Lam.