Soạn bài Thư lại dụ Vương Thông - Ngữ văn - Lớp 10 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một áng văn chính luận kiệt xuất của dân tộc – "Thư lại dụ Vương Thông" của Nguyễn Trãi. Đây không chỉ là một bức thư ngoại giao thông thường mà còn là một văn kiện lịch sử quan trọng, phản ánh đỉnh cao trí tuệ và tư tưởng nhân nghĩa của dân tộc ta trong cuộc kháng chiến chống quân Minh xâm lược. Qua bài học này, các em sẽ không chỉ nắm vững kiến thức về tác giả, hoàn cảnh ra đời, mà còn có khả năng phân tích sâu sắc nghệ thuật lập luận sắc bén, nghệ thuật "mưu phạt tâm công" (đánh vào lòng người) độc đáo của Nguyễn Trãi. Từ đó, chúng ta sẽ thêm trân trọng và tự hào về truyền thống yêu chuộng hòa bình, độc lập và tinh thần nhân đạo của cha ông.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Tìm hiểu chung

a. Tác giả Nguyễn Trãi (1380 - 1442)

Nguyễn Trãi, hiệu Ức Trai, là một nhà chính trị, nhà quân sự, nhà ngoại giao, và trên hết là một nhà văn, nhà thơ lỗi lạc của dân tộc Việt Nam. Ông là người đã có công lớn phò tá Lê Lợi trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, góp phần quyết định vào thắng lợi của cuộc kháng chiến chống quân Minh. Cuộc đời ông là một tấm gương sáng ngời về lòng yêu nước, thương dân và tinh thần cống hiến hết mình vì sự nghiệp dân tộc. Tư tưởng cốt lõi trong sự nghiệp của ông chính là tư tưởng nhân nghĩa – lấy dân làm gốc, yêu chuộng hòa bình, chống lại mọi cuộc chiến tranh phi nghĩa. Ông được UNESCO công nhận là Danh nhân văn hóa thế giới vào năm 1980.

b. Tác phẩm và hoàn cảnh ra đời

Về tập "Quân trung từ mệnh tập": Đây là tập hợp những văn thư do Nguyễn Trãi thay mặt Lê Lợi soạn thảo để gửi cho các tướng lĩnh nhà Minh hoặc các thủ lĩnh quân đội trong nước trong suốt cuộc kháng chiến. Tác phẩm này được xem là một "báu vật", thể hiện tài năng ngoại giao và sức mạnh của ngòi bút Nguyễn Trãi, một ngòi bút có sức mạnh "hơn mười vạn quân".
Hoàn cảnh ra đời "Thư lại dụ Vương Thông": Bức thư này được viết vào khoảng tháng 10 năm 1427. Bối cảnh lúc này vô cùng thuận lợi cho ta. Nghĩa quân Lam Sơn vừa giành được những thắng lợi vang dội ở Chi Lăng, Xương Giang, tiêu diệt và làm tan rã hai đạo quân viện binh của nhà Minh do Liễu Thăng và Mộc Thạnh chỉ huy. Tướng giặc là Vương Thông cùng đạo quân chủ lực đang bị vây hãm trong thành Đông Quan, rơi vào tình thế hoàn toàn cô lập, hoang mang, tuyệt vọng. Trong bối cảnh đó, Nguyễn Trãi đã viết bức thư này nhằm thuyết phục Vương Thông đầu hàng, kết thúc chiến tranh một cách êm đẹp, tránh đổ máu vô ích.

c. Bố cục văn bản

Văn bản có thể chia làm 3 phần với lập luận vô cùng chặt chẽ:

Phần 1 (Từ đầu đến "...làm cớ về sau"): Nêu luận đề chính nghĩa, khẳng định tính chất chính nghĩa của cuộc kháng chiến và sách lược "mưu phạt tâm công".
Phần 2 (Tiếp theo đến "...chẳng cũng to lắm sao?"): Phân tích tình thế của hai bên, vạch rõ thế yếu, thế thua không thể tránh khỏi của quân Minh và khẳng định thế mạnh, thế thắng tất yếu của nghĩa quân Lam Sơn.
Phần 3 (Còn lại): Vạch ra hai con đường cho Vương Thông lựa chọn: đầu hàng trong danh dự hoặc bị tiêu diệt trong nhục nhã, qua đó mở ra con đường hiếu sinh.

2. Phân tích chi tiết văn bản

a. Luận đề chính nghĩa và sách lược "mưu phạt tâm công"

Ngay từ đầu bức thư, Nguyễn Trãi đã không đi thẳng vào việc dụ hàng mà khéo léo nêu lên một tiền đề mang tính chân lý, một nguyên tắc ứng xử phổ quát trong binh pháp và đạo làm người.

"Người dùng binh giỏi là ở chỗ biết xét thời thế mà thôi. Được thời có thế thì mất biến thành còn, nhỏ hóa ra lớn; mất thời không thế thì mạnh hóa ra yếu, yên chuyển thành nguy."

Đây là một cách mở đầu đầy trí tuệ. Nguyễn Trãi không áp đặt quan điểm mà dẫn dắt đối phương bằng một chân lý hiển nhiên, khiến Vương Thông phải thừa nhận. "Thời" và "thế" là hai yếu tố quyết định sự thành bại của một cuộc chiến. Bằng cách này, Nguyễn Trãi đã đặt toàn bộ những phân tích sau đó của mình trên một nền tảng logic vững chắc. Ông ngầm khẳng định rằng, cuộc chiến này thắng hay bại không phải do ý muốn chủ quan của bất kỳ ai, mà do "thời thế" quyết định.

Tiếp đó, ông khẳng định sách lược của nghĩa quân Lam Sơn:

"Nay các ông không hiểu rõ thời thế, lại trang sức bằng những lời dối trá, đó đâu phải là việc làm của người trí thức. Ta đây đem lòng nhân nghĩa để đối đãi, giữ lòng thành tín để giao hảo, mong cho hai nước khỏi nạn binh đao..."

Nguyễn Trãi đã khéo léo đối lập giữa sự "dối trá", "không hiểu thời thế" của quân Minh với "lòng nhân nghĩa", "lòng thành tín" của ta. Ông khẳng định mục tiêu cao cả nhất của cuộc kháng chiến không phải là tiêu diệt kẻ thù bằng mọi giá, mà là để "nhân dân hai nước được yên nghỉ", chấm dứt chiến tranh. Đây chính là đỉnh cao của tư tưởng nhân nghĩa và là cơ sở của sách lược "mưu phạt tâm công" – đánh vào lòng người, dùng lẽ phải, tình người để khuất phục đối phương.

b. Phân tích sắc bén tình hình và so sánh lực lượng hai bên

Đây là phần trọng tâm của bức thư, nơi tài năng lập luận và trí tuệ quân sự của Nguyễn Trãi được thể hiện rõ nét nhất. Ông không chỉ nói suông về "thời thế" mà chứng minh nó bằng những dẫn chứng không thể chối cãi.

Vạch trần thế yếu, thế thua trông thấy của quân Minh

Nguyễn Trãi đã dồn dập đưa ra một loạt bằng chứng, như những đòn tấn công chính xác vào tâm lý hoang mang của Vương Thông:

Viện binh bị tiêu diệt hoàn toàn: "Viện binh của các ông ở hai đường Lưỡng Giang, Giao Thủy đều đã bị ta bắt hết cả rồi. Tướng của các ông là Thôi Tụ, Hoàng Phúc cũng đã bị bắt... Liễu Thăng ở Chi Lăng đã phơi thây, Lương Minh ở Cần Trạm đã bỏ mạng." Những cái tên, địa danh cụ thể được nhắc đến như những nhát búa khẳng định sự thật phũ phàng: mọi hy vọng cứu viện từ bên ngoài đã chấm dứt.
Thành trì bị cô lập, nội bất xuất, ngoại bất nhập: "Thành trì của các ông chỉ còn trơ trọi một mình... lương hết quân mệt, trong không người cứu, ngoài không viện binh." Ông vẽ ra một bức tranh tuyệt vọng, một cái bẫy đã sập xuống và Vương Thông không có lối thoát.
Tinh thần quân lính suy sụp: "Quân lính thì gan óc lầy đất, máu chảy thành sông... kẻ thì bị bắt, kẻ thì chạy trốn, quân lính của các ông chẳng còn được mấy người." Nguyễn Trãi đánh vào yếu tố con người, khơi gợi sự lo lắng của một vị tướng về sinh mạng binh sĩ dưới quyền.
Sử dụng điển cố, hình ảnh so sánh đắt giá: Ông so sánh tình thế của Vương Thông với những tấm gương thất bại trong lịch sử Trung Hoa như "Triệu Tiệt xưa bị vây ở Hàm Đan", "Tào Tháo khốn cùng ở Xích Bích". Những so sánh này không chỉ làm tăng sức nặng cho lời nói mà còn chạm vào lòng tự ái và sự hiểu biết của một viên tướng như Vương Thông, khiến hắn phải tự soi mình vào đó.

Cách lập luận của Nguyễn Trãi là đi từ sự thật khách quan (viện binh tan vỡ) đến tình cảnh chủ quan (lương hết, quân mệt) và cuối cùng là hậu quả tất yếu (bại vong). Lập luận chặt chẽ, dẫn chứng xác thực, không cho đối phương cơ hội phản bác.

Khẳng định thế mạnh, thế thắng tất yếu của nghĩa quân Lam Sơn

Đối lập với bức tranh u ám của quân Minh, Nguyễn Trãi vẽ ra một viễn cảnh đầy sức mạnh và sự chủ động của nghĩa quân Lam Sơn:

Chủ động về chiến lược: "Ta chọn nơi đất hiểm để đóng quân, đặt người tinh nhuệ để giữ chỗ... Lấy sức nhàn đợi quân mỏi, lấy thế vững chống quân tan." Đây là sự khẳng định về trí tuệ quân sự, về khả năng làm chủ hoàn toàn chiến trường.
Sức mạnh của toàn dân: "Người trong nước ta ai cũng là địch... dân chúng bốn phương đều nổi dậy." Ông nhấn mạnh đây không phải là cuộc chiến của riêng quân đội Lam Sơn mà là cuộc chiến của cả dân tộc. Sức mạnh này là vô tận và không thể bị khuất phục.
Sức mạnh của chính nghĩa: Dù không nói ra trực tiếp, nhưng toàn bộ phần phân tích này đều ngầm khẳng định rằng sở dĩ nghĩa quân Lam Sơn có được "thời" và "thế" là vì chúng ta chiến đấu cho chính nghĩa, bảo vệ non sông đất nước.

Sự so sánh tương phản này có tác dụng rất lớn: nó làm cho Vương Thông nhận ra rằng việc cố thủ chỉ là vô ích và thất bại là điều không thể tránh khỏi. Nó đẩy đối phương vào thế cùng, buộc phải tìm một con đường khác.

c. Vạch ra con đường hòa bình, lối thoát danh dự cho quân địch

Sau khi đã dồn đối phương vào chân tường bằng lý lẽ, Nguyễn Trãi không hả hê, không đe dọa mà lại mở ra một con đường sống. Đây chính là biểu hiện cao nhất của tư tưởng nhân nghĩa và nghệ thuật "tâm công".

Lời lẽ vừa mềm dẻo, vừa kiên quyết

Nguyễn Trãi không dùng giọng điệu của kẻ chiến thắng ban ơn, mà dùng lời lẽ của một người bạn, một người thấu hiểu thời cuộc để khuyên giải:

"Nay các ông nếu biết sửa lỗi đổi mới, tự mình cởi trói ra hàng, thì không những quan lại tướng tá được toàn tính mệnh, mà quân lính trăm họ cũng khỏi bị giết hại. Đó há chẳng phải là mưu kế hay lắm sao?"

Ông phân tích cái lợi, cái hại một cách rõ ràng. Đầu hàng không phải là nhục nhã, mà là một "mưu kế hay", một lựa chọn khôn ngoan để bảo toàn sinh mạng cho cả tướng lẫn quân. Cách nói này vừa giữ thể diện cho Vương Thông, vừa cho thấy thiện chí hòa bình của ta.

Đề xuất phương án "mở đường hiếu sinh"

Không chỉ nói suông, Nguyễn Trãi còn đưa ra giải pháp cụ thể:

"Ta sẽ sửa sang cầu đường, sắm sửa thuyền bè, thủy lục hai đường tùy các ông lựa chọn. Muốn về nước, ta sẽ cung cấp lương ăn."

Đây là một đề nghị vô cùng hào hiệp và nhân đạo. Trong chiến tranh, việc cấp phương tiện và lương thực cho kẻ thù rút lui là điều xưa nay hiếm. Hành động này chứng tỏ ta chiến đấu không phải vì hận thù, mà vì hòa bình và độc lập. Nó thể hiện tầm vóc văn hóa lớn lao của dân tộc Việt Nam, một dân tộc luôn biết cách chiến thắng một cách nhân văn nhất.

Lời cảnh báo đanh thép nhưng đầy tính nhân văn

Cuối cùng, để lời khuyên có thêm sức nặng, Nguyễn Trãi đưa ra một lời cảnh báo dứt khoát:

"Nếu các ông còn chấp mê không tỉnh, cứ mưu mô xảo quyệt, thì bấy giờ quân lính của ta sẽ hết lòng công đánh, tất cả ngọc đá đều nát... Các ông hối sao cho kịp?"

Lời cảnh báo này không phải là một sự đe dọa suông. Nó là một kết luận logic được rút ra từ toàn bộ phân tích về "thời thế" ở trên. Nguyễn Trãi đặt trách nhiệm cuối cùng vào tay Vương Thông. Nếu chiến tranh tiếp diễn và gây ra cảnh "ngọc đá đều nát", đó là lỗi của y, không phải của nghĩa quân Lam Sơn. Bức thư kết thúc bằng một câu hỏi tu từ đầy sức nặng, vừa là lời cảnh cáo, vừa là lời thúc giục, buộc Vương Thông phải nhanh chóng quyết định.

3. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật

a. Giá trị nội dung

Tư tưởng nhân nghĩa và yêu chuộng hòa bình: Tác phẩm là minh chứng hùng hồn cho tư tưởng nhân nghĩa của Nguyễn Trãi và truyền thống nhân đạo của dân tộc. Mục đích cuối cùng của cuộc chiến là đem lại hòa bình, tránh đổ máu không cần thiết cho cả hai bên.
Trí tuệ chiến lược và sách lược ngoại giao đỉnh cao: Bức thư thể hiện tài năng quân sự, khả năng phân tích thời cuộc sắc bén và nghệ thuật "mưu phạt tâm công" bậc thầy. Sức mạnh của ngòi bút Nguyễn Trãi đã góp phần quan trọng vào thắng lợi cuối cùng của cuộc kháng chiến.
Tinh thần dân tộc và khát vọng độc lập: Toàn bộ tác phẩm toát lên niềm tự hào dân tộc, ý chí quyết tâm bảo vệ độc lập, chủ quyền và khát vọng xây dựng một quốc gia thái bình, thịnh vượng.

b. Giá trị nghệ thuật

Lập luận chặt chẽ, logic: Cấu trúc bài văn được tổ chức theo một trình tự logic hoàn hảo, từ nêu luận đề, phân tích chứng minh, đến kết luận, khiến đối phương không thể bắt bẻ.
Sử dụng dẫn chứng thuyết phục: Tác giả sử dụng kết hợp các dẫn chứng thực tế từ chiến trường với các điển tích, điển cố trong lịch sử, tạo nên sức thuyết phục mạnh mẽ.
Giọng văn linh hoạt, đa dạng: Ngòi bút của Nguyễn Trãi biến hóa linh hoạt, khi thì đanh thép, hùng hồn lúc phân tích thế và lực; khi lại mềm mỏng, ôn hòa, thấu tình đạt lý lúc khuyên dụ; và cuối cùng là dứt khoát, kiên quyết khi cảnh báo.
Sự kết hợp hài hòa giữa chính luận và văn chương: "Thư lại dụ Vương Thông" không phải là một văn bản khô khan. Nó là một tác phẩm văn học thực sự với hình ảnh sinh động, ngôn từ giàu sức biểu cảm và nhịp điệu hùng hồn.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Câu hỏi 1: Phân tích nghệ thuật lập luận sắc bén của Nguyễn Trãi trong việc vạch ra thế yếu của giặc và thế mạnh của ta trong "Thư lại dụ Vương Thông". Em ấn tượng nhất với luận điểm nào? Vì sao?
Gợi ý trả lời: Cần chỉ ra cách Nguyễn Trãi sử dụng dẫn chứng (số liệu, sự kiện, tên người, tên đất) để chứng minh. Phân tích sự đối lập trong cách miêu tả hai bên (quân Minh: bị động, cô lập, tuyệt vọng; quân ta: chủ động, được lòng dân, hùng mạnh). Nêu cảm nhận cá nhân về luận điểm tâm đắc nhất (ví dụ: luận điểm về viện binh tan rã, hoặc luận điểm về sức mạnh toàn dân...).
Câu hỏi 2: Tư tưởng nhân nghĩa của Nguyễn Trãi được thể hiện như thế nào qua bức thư này? Hãy tìm những chi tiết, câu văn tiêu biểu để làm rõ.
Gợi ý trả lời: Tư tưởng nhân nghĩa thể hiện ở mục đích viết thư (tránh đổ máu), ở việc mở đường sống cho giặc ("sắm sửa thuyền bè, cung cấp lương ăn"), ở việc đặt lợi ích của nhân dân hai nước lên trên hận thù. Dẫn ra các câu văn như: "đem lòng nhân nghĩa để đối đãi", "mong cho hai nước khỏi nạn binh đao"...
Câu hỏi 3: Theo em, sách lược "mưu phạt tâm công" (đánh vào lòng người) có ý nghĩa và giá trị như thế nào trong cuộc kháng chiến chống quân Minh và trong các cuộc đấu tranh ngoại giao ngày nay?
Gợi ý trả lời: Đây là câu hỏi mở, cần nêu được các ý chính: "Mưu phạt tâm công" giúp kết thúc chiến tranh nhanh chóng, ít tổn thất nhất; thể hiện tầm vóc văn hóa, sự chính nghĩa của ta; khuất phục kẻ thù từ bên trong. Liên hệ với ngày nay: Trong ngoại giao hiện đại, việc sử dụng lẽ phải, đối thoại hòa bình, "ngoại giao tâm công" vẫn là một sách lược quan trọng để bảo vệ lợi ích quốc gia và xây dựng hình ảnh đất nước yêu chuộng hòa bình.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

"Thư lại dụ Vương Thông" không chỉ là một bức thư dụ hàng mà là một áng "thiên cổ hùng văn", một kiệt tác của văn học chính luận Việt Nam. Tác phẩm đã cho thấy tài năng kiệt xuất của Nguyễn Trãi trong việc kết hợp sức mạnh quân sự với sức mạnh của ngòi bút, giữa trí tuệ sắc sảo và tấm lòng nhân nghĩa cao cả. Bức thư là minh chứng hùng hồn cho sức mạnh của chính nghĩa, của lòng yêu nước và khát vọng hòa bình của dân tộc ta. Hy vọng qua bài học này, các em sẽ càng thêm yêu mến và tự hào về những di sản văn học quý báu mà cha ông đã để lại, đồng thời học hỏi được tư duy lập luận logic, chặt chẽ để áp dụng vào học tập và cuộc sống.