A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những kỹ năng quan trọng nhất trong học thuật và viết lách: Thực hành tiếng Việt về cách sử dụng trích dẫn, cước chú và đánh dấu phần bị tỉnh lược. Đây không chỉ là những kiến thức khô khan trong sách vở mà còn là công cụ đắc lực giúp bài viết của các em trở nên thuyết phục, chuyên nghiệp và thể hiện sự tôn trọng tri thức. Việc trích dẫn đúng cách giúp các em tránh được lỗi đạo văn, cước chú giúp làm rõ thông tin mà không làm gián đoạn mạch văn, và kỹ thuật tỉnh lược giúp cô đọng trích dẫn một cách hiệu quả. Qua bài học này, các em sẽ tự tin vận dụng thành thạo các kỹ năng này vào bài làm văn, các bài nghiên cứu nhỏ, để nâng cao chất lượng bài viết của mình.
B. NỘI DUNG CHÍNH
1. Ôn tập và nâng cao kiến thức về trích dẫn
Trích dẫn là một kỹ năng nền tảng trong mọi hoạt động học thuật. Hiểu rõ và vận dụng đúng cách sẽ giúp bài viết của em tăng tính xác thực và chiều sâu đáng kể.
1.1. Khái niệm và vai trò của trích dẫn
Định nghĩa trích dẫn
Trích dẫn là việc mượn lại một đoạn văn, một câu nói, một ý tưởng hay một dữ liệu của người khác để đưa vào bài viết của mình nhằm một mục đích nhất định. Đây là hành động ghi nhận công khai và minh bạch nguồn thông tin mà bạn đã sử dụng.
Vai trò và tầm quan trọng của trích dẫn
- Tăng tính thuyết phục: Khi em đưa ra một lập luận và củng cố nó bằng một trích dẫn từ chuyên gia, một số liệu từ nghiên cứu uy tín, lập luận của em sẽ có trọng lượng hơn rất nhiều.
- Cung cấp bằng chứng: Trong văn nghị luận, trích dẫn là những bằng chứng xác thực để chứng minh cho luận điểm em đưa ra.
- Thể hiện sự nghiên cứu sâu rộng: Việc sử dụng các trích dẫn đa dạng cho thấy em đã tìm tòi, tham khảo nhiều nguồn tài liệu, làm tăng giá trị học thuật cho bài viết.
- Tránh đạo văn: Đây là vai trò quan trọng nhất. Trích dẫn đúng cách là hành động tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ của tác giả và thể hiện sự trung thực trong học thuật.
1.2. Phân biệt trích dẫn trực tiếp và trích dẫn gián tiếp
Có hai cách chính để đưa thông tin từ nguồn khác vào bài viết của bạn, và việc lựa chọn cách nào phụ thuộc vào mục đích của bạn.
Trích dẫn trực tiếp
- Đặc điểm: Sao chép lại chính xác tuyệt đối, nguyên văn từng câu, từng chữ của nguồn tài liệu gốc. Phần trích dẫn này bắt buộc phải được đặt trong dấu ngoặc kép ("...").
- Khi nào nên dùng:
- Khi lời văn của tác giả gốc rất đặc sắc, súc tích, hoặc mang tính biểu tượng cao mà việc diễn giải lại có thể làm mất đi cái hay của nó.
- Khi em muốn phân tích cụ thể cách dùng từ, cấu trúc câu của tác giả.
- Khi đó là một định nghĩa, một khái niệm cần sự chính xác tuyệt đối.
- Ví dụ: Bàn về vai trò của nghệ thuật, Nam Cao đã từng viết: "Nghệ thuật không cần phải là ánh trăng lừa dối, không nên là ánh trăng lừa dối; nghệ thuật có thể chỉ là tiếng đau khổ kia, thoát ra từ những kiếp lầm than".
Trích dẫn gián tiếp
- Đặc điểm: Diễn đạt lại ý tưởng, nội dung của tác giả gốc bằng lời văn, văn phong của chính mình. Khi trích dẫn gián tiếp, chúng ta không sử dụng dấu ngoặc kép nhưng vẫn phải ghi rõ nguồn đã tham khảo.
- Khi nào nên dùng:
- Khi em chỉ muốn lấy ý tưởng chính, thông tin cốt lõi mà không cần đến cách diễn đạt cụ thể của tác giả.
- Khi đoạn văn gốc quá dài và em muốn tóm tắt lại cho gọn gàng, phù hợp với mạch văn của mình.
- Để làm cho bài viết liền mạch, tự nhiên hơn thay vì chèn vào những câu văn có phong cách khác biệt.
- Ví dụ: Trong tác phẩm của mình, Nam Cao đã nêu lên quan điểm về nghệ thuật vị nhân sinh, cho rằng nghệ thuật chân chính phải bắt nguồn và phản ánh chân thực cuộc sống cùng những nỗi thống khổ của con người thay vì né tránh thực tại.
2. Hướng dẫn sử dụng cước chú (footnote) chi tiết
Cước chú là một công cụ hữu ích để cung cấp thông tin mà không làm gián đoạn dòng chảy của văn bản chính. Hãy cùng tìm hiểu cách sử dụng nó một cách chuyên nghiệp.
2.1. Cước chú là gì và mục đích sử dụng?
Cước chú (còn gọi là chú thích cuối trang) là những ghi chú, giải thích được đặt ở cuối trang văn bản. Nó được đánh dấu bằng một con số nhỏ (hoặc ký hiệu) đặt ngay sau từ hoặc cụm từ cần làm rõ trong văn bản chính.
Mục đích chính của cước chú:
- Giải thích thuật ngữ: Làm rõ những từ ngữ chuyên ngành, từ cổ, từ địa phương hoặc các khái niệm phức tạp có thể gây khó hiểu cho người đọc.
- Cung cấp thông tin bổ sung: Đưa thêm các chi tiết thú vị, các thông tin bên lề, tiểu sử ngắn của một nhân vật được nhắc đến... mà không làm loãng nội dung chính.
- Chỉ dẫn nguồn trích dẫn: Trong nhiều tài liệu học thuật, cước chú được dùng để ghi thông tin đầy đủ về nguồn của một trích dẫn (tên tác giả, tên tác phẩm, nhà xuất bản, năm xuất bản, số trang).
2.2. Cách trình bày và tạo cước chú
Việc tạo cước chú rất đơn giản và tuân theo một quy tắc chung:
- Đánh dấu trong văn bản: Tại vị trí cần chú thích, bạn đặt một số nhỏ, viết lên cao hơn dòng kẻ một chút (gọi là superscript). Ví dụ: ... một khái niệm gọi là khế ước xã hội¹.
- Viết nội dung chú thích: Ở cuối trang đó, sẽ có một đường kẻ ngang ngắn ngăn cách với phần văn bản chính. Dưới đường kẻ này, bạn ghi lại con số tương ứng và viết nội dung giải thích. Ví dụ: ¹ Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), nhà triết học Khai sáng người Pháp, là người phát triển sâu sắc lý thuyết này.
Ví dụ minh họa thực tế
"Khi phân tích về chủ nghĩa hiện thực, các nhà nghiên cứu thường nhắc đến Balzac¹ như một trong những người đặt nền móng vĩ đại. Những tác phẩm của ông đã vẽ nên một bức tranh toàn cảnh về xã hội Pháp đương thời, một công trình mà ông gọi là Tấn trò đời²."
___________________
¹ Honoré de Balzac (1799-1850), tiểu thuyết gia hiện thực nổi tiếng người Pháp.
² La Comédie humaine, tên bộ tác phẩm đồ sộ gồm hơn 90 tiểu thuyết và truyện ngắn của Balzac.
3. Kỹ thuật đánh dấu phần văn bản bị tỉnh lược
Đôi khi, một trích dẫn trực tiếp quá dài và chứa những phần không liên quan trực tiếp đến luận điểm của bạn. Khi đó, kỹ thuật tỉnh lược sẽ phát huy tác dụng.
3.1. Tỉnh lược trong trích dẫn là gì?
Tỉnh lược là việc lược bỏ một vài từ, một cụm từ, hoặc thậm chí một hay nhiều câu trong một trích dẫn trực tiếp để làm cho nó ngắn gọn, súc tích và tập trung hơn vào ý chính mà bạn muốn nhấn mạnh. Tuy nhiên, việc tỉnh lược phải được thực hiện cẩn thận để không làm thay đổi ý nghĩa gốc của văn bản.
3.2. Quy tắc vàng: Sử dụng dấu chấm lửng trong ngoặc vuông [...]
Để cho người đọc biết rằng bạn đã lược bớt một phần của văn bản gốc, bạn phải sử dụng một ký hiệu đặc biệt. Ký hiệu chuẩn trong học thuật là dấu ba chấm đặt trong một cặp ngoặc vuông: [...].
Tại sao phải là ngoặc vuông?
Việc dùng ngoặc vuông giúp phân biệt dấu tỉnh lược của bạn với dấu chấm lửng (...) có sẵn trong văn bản gốc của tác giả. Điều này đảm bảo tính minh bạch và chính xác.
Cách sử dụng [...]
- Lược bỏ ở giữa câu: Đây là trường hợp phổ biến nhất. Bạn chỉ cần thay thế phần bị lược bỏ bằng dấu [...].
- Ví dụ - Văn bản gốc: "Học tập, theo ý kiến của tôi, là một quá trình lâu dài và không ngừng nghỉ, đòi hỏi sự kiên trì và phương pháp đúng đắn để đạt được thành công."
- Ví dụ - Sau khi tỉnh lược: Tác giả cho rằng: "Học tập [...] là một quá trình lâu dài và không ngừng nghỉ, đòi hỏi sự kiên trì và phương pháp đúng đắn [...]."
- Lược bỏ một hoặc nhiều câu: Nếu bạn lược bỏ phần cuối của một câu và phần đầu của câu tiếp theo, bạn cũng dùng dấu [...].
- Ví dụ - Văn bản gốc: "Môi trường đang đối mặt với nhiều thách thức. Chúng ta phải hành động ngay hôm nay. Tương lai của hành tinh nằm trong tay chúng ta."
- Ví dụ - Sau khi tỉnh lược: Tác giả đã cảnh báo rằng: "Môi trường đang đối mặt với nhiều thách thức. [...] Tương lai của hành tinh nằm trong tay chúng ta."
3.3. Nguyên tắc tối cao khi tỉnh lược
KHÔNG LÀM SAI LỆCH Ý NGHĨA GỐC!
Đây là điều quan trọng nhất. Bạn có thể lược bỏ những từ ngữ không cần thiết, nhưng tuyệt đối không được cắt ghép câu chữ để tạo ra một ý nghĩa khác, thậm chí trái ngược với ý định ban đầu của tác giả. Hành động này bị coi là vi phạm nghiêm trọng đạo đức học thuật.
Ví dụ về tỉnh lược sai:
- Câu gốc: "Sản phẩm này, dù có một vài nhược điểm nhỏ, nhìn chung không phải là một lựa chọn tồi."
- Tỉnh lược sai: Người dùng nhận xét: "Sản phẩm này [...] là một lựa chọn tồi." (Lược bỏ từ "không" đã làm đảo ngược hoàn toàn ý nghĩa).
4. Hướng dẫn giải bài tập Sách giáo khoa trang 90
Bây giờ, chúng ta sẽ áp dụng những kiến thức vừa học để giải quyết các bài tập trong sách giáo khoa Ngữ văn 10, Chân trời sáng tạo, Tập 1, trang 90.
Bài tập 1
Yêu cầu: Đọc đoạn trích và chỉ ra các câu trích dẫn trực tiếp. Việc sử dụng các trích dẫn đó có tác dụng gì?
Hướng dẫn giải:
- Xác định trích dẫn trực tiếp: Các em tìm những câu văn được đặt trong dấu ngoặc kép ("..."). Đó chính là các trích dẫn trực tiếp.
- Phân tích tác dụng: Hãy suy nghĩ xem tại sao tác giả lại chọn trích nguyên văn lời nói đó thay vì kể lại. Tác dụng thường là:
- Tăng tính chân thực, khách quan: Trích dẫn lời nói trực tiếp của nhân vật hoặc của một nguồn uy tín làm cho thông tin trở nên đáng tin cậy hơn.
- Nhấn mạnh ý nghĩa: Câu nói được trích dẫn thường chứa đựng một thông điệp quan trọng, một quan điểm đắt giá mà tác giả muốn người đọc chú ý.
- Minh họa sống động: Lời nói trực tiếp giúp khắc họa rõ nét hơn tính cách, quan điểm của người nói, làm cho bài viết sinh động hơn.
Bài tập 2
Yêu cầu: Tìm cước chú trong văn bản và nêu rõ chức năng của cước chú đó.
Hướng dẫn giải:
- Xác định cước chú: Tìm các số nhỏ (¹, ², ³...) được đặt sau một từ/cụm từ trong văn bản. Sau đó, đối chiếu với phần giải thích tương ứng ở cuối trang.
- Phân tích chức năng: Đọc nội dung của cước chú và xác định xem nó thuộc chức năng nào trong các chức năng chúng ta đã học:
- Nó có đang giải thích một thuật ngữ khó hiểu không?
- Nó có đang cung cấp thêm thông tin về một nhân vật, một sự kiện không?
- Nó có đang chỉ ra nguồn gốc của một thông tin không?
Từ đó, các em nêu rõ chức năng của từng cước chú cụ thể.
Bài tập 3
Yêu cầu: Giải thích ý nghĩa của dấu ngoặc vuông có dấu chấm lửng bên trong [...] ở đoạn trích dẫn.
Hướng dẫn giải:
Dựa vào kiến thức đã học ở phần 3, các em có thể giải thích một cách đơn giản và chính xác:
Dấu ngoặc vuông có dấu chấm lửng bên trong [...] là ký hiệu cho biết người viết đã lược bỏ một phần nội dung của văn bản gốc tại vị trí đó. Mục đích của việc lược bỏ này là để trích dẫn được cô đọng, súc tích hơn, tập trung vào nội dung chính cần làm rõ, nhưng vẫn đảm bảo không làm sai lệch ý nghĩa ban đầu của tác giả.
Bài tập 4
Yêu cầu: Viết một đoạn văn ngắn (khoảng 150 chữ) trình bày suy nghĩ của bạn về một vấn đề xã hội, trong đó có sử dụng ít nhất một trích dẫn trực tiếp (có tỉnh lược) và một cước chú.
Hướng dẫn giải và đoạn văn tham khảo:
- Chọn vấn đề: Chọn một vấn đề em quan tâm (ví dụ: bảo vệ môi trường, văn hóa đọc, sử dụng mạng xã hội...).
- Tìm trích dẫn: Tìm một câu nói hay, một nhận định của người nổi tiếng, chuyên gia về vấn đề đó.
- Thực hành tỉnh lược: Nếu câu trích dẫn dài, hãy thử lược bớt phần không quá quan trọng và thay bằng dấu [...].
- Tạo cước chú: Chọn một thuật ngữ hoặc một tên riêng trong đoạn để tạo cước chú giải thích thêm.
Đoạn văn tham khảo (về văn hóa đọc):
"Trong thời đại số, văn hóa đọc dường như đang đối mặt với nhiều thách thức lớn. Tuy nhiên, giá trị của sách vẫn là không thể thay thế. Bởi như M. Gorki¹ từng khẳng định: "Sách mở ra trước mắt tôi những chân trời mới". Câu nói này nhắc nhở chúng ta rằng mỗi trang sách là một cuộc phiêu lưu, một cánh cửa đến với tri thức và sự thấu cảm. Việc đọc sách không chỉ giúp làm giàu vốn từ mà còn bồi đắp tâm hồn, giúp chúng ta sống sâu sắc hơn. Vì vậy, việc xây dựng thói quen đọc sách [...] là một nhiệm vụ quan trọng đối với thế hệ trẻ, những người chủ nhân tương lai của đất nước."
___________________
¹ Maxim Gorky (1868-1936), nhà văn, nhà soạn kịch nổi tiếng người Nga và Liên Xô.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
-
Câu hỏi 1: Phân tích sự khác biệt cơ bản giữa trích dẫn trực tiếp và trích dẫn gián tiếp. Theo em, trong trường hợp nào thì nên ưu tiên sử dụng trích dẫn trực tiếp và ngược lại?
Gợi ý trả lời: Nêu rõ sự khác biệt về hình thức (dấu ngoặc kép, nguyên văn) và cách diễn đạt (lời văn của mình). Trích dẫn trực tiếp nên dùng khi cần sự chính xác tuyệt đối, lời văn gốc đặc sắc. Trích dẫn gián tiếp nên dùng khi cần tóm lược ý, làm cho văn bản liền mạch.
-
Câu hỏi 2: Tại sao việc sử dụng cước chú và đánh dấu phần tỉnh lược lại được xem là biểu hiện của sự trung thực và chuyên nghiệp trong học thuật?
Gợi ý trả lời: Phân tích hai khía cạnh: Cước chú giúp minh bạch hóa thông tin, cung cấp thêm kiến thức mà không làm rối mạch văn. Đánh dấu tỉnh lược cho thấy người viết tôn trọng văn bản gốc, không tự ý thay đổi và thông báo rõ cho người đọc về sự thay đổi đó. Cả hai đều thể hiện sự tôn trọng tác giả và người đọc.
-
Câu hỏi 3: Tìm một bài báo hoặc một đoạn văn bản học thuật trên Internet. Hãy chỉ ra các trích dẫn, cước chú (nếu có) trong đó. Sau đó, thử chọn một trích dẫn trực tiếp trong bài và thực hiện thao tác tỉnh lược một phần nội dung bằng cách sử dụng dấu [...].
Gợi ý trả lời: Đây là bài tập thực hành. Các em cần tìm một văn bản phù hợp, chụp màn hình hoặc sao chép lại. Dùng bút highlight hoặc ghi chú để chỉ ra các yếu tố được yêu cầu. Quan trọng nhất là phần thực hành tỉnh lược phải đảm bảo không làm sai lệch ý nghĩa của câu gốc.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Qua bài học hôm nay, chúng ta đã cùng nhau hệ thống và đi sâu vào ba kỹ năng quan trọng: sử dụng trích dẫn, cước chú và đánh dấu phần tỉnh lược. Đây là những viên gạch nền tảng xây dựng nên sự vững chắc và đáng tin cậy cho bất kỳ bài viết nào. Trích dẫn giúp tăng sức thuyết phục, cước chú làm rõ thông tin một cách tinh tế, và kỹ thuật tỉnh lược giúp nội dung cô đọng. Việc nắm vững và vận dụng thành thạo các công cụ này không chỉ giúp các em đạt điểm cao hơn mà còn rèn luyện tư duy mạch lạc, thái độ trung thực và nghiêm túc trong học tập, nghiên cứu. Hãy bắt đầu áp dụng chúng ngay từ những bài viết nhỏ nhất để biến chúng thành kỹ năng của riêng mình nhé!