Soạn bài Cung đường của kí ức hiện tại và tương lai - Ngữ văn - Lớp 11 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một văn bản đặc biệt, một hành trình không chỉ trên bản đồ mà còn trong chiều sâu của thời gian và tâm thức: "Cung đường của kí ức hiện tại và tương lai" của tác giả Nguyễn Thị Thu Trang. Bài học này không chỉ là việc phân tích một tác phẩm văn học, mà còn là cơ hội để chúng ta suy ngẫm về giá trị của di sản, về mối liên kết vô hình nhưng bền chặt giữa quá khứ, hiện tại và tương lai của dân tộc. Thông qua việc soạn bài, các em sẽ nắm vững nội dung và nghệ thuật của văn bản, hiểu được thông điệp sâu sắc về trách nhiệm của thế hệ trẻ trong việc gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa, lịch sử. Hãy cùng nhau mở ra "cánh cửa thời gian" để bước vào cung đường đầy ý nghĩa này nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả

Tác giả Nguyễn Thị Thu Trang không phải là một nhà văn chuyên nghiệp theo nghĩa truyền thống, mà là một nhà báo, một người viết có tâm huyết với các vấn đề văn hóa, lịch sử. Các bài viết của bà thường mang đậm chất báo chí, kết hợp giữa việc cung cấp thông tin xác thực và bày tỏ cảm xúc, suy ngẫm cá nhân. Chính sự kết hợp này đã tạo nên một lối viết riêng, vừa khách quan, logic, vừa giàu cảm xúc và sức truyền cảm, đặc biệt phù hợp khi viết về các đề tài di sản.

2. Tác phẩm "Cung đường của kí ức hiện tại và tương lai"

Xuất xứ: Văn bản được trích từ bài viết cùng tên đăng trên Báo điện tử Tổ quốc vào năm 2019, nhân dịp kỉ niệm 10 năm Hoàng thành Thăng Long được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa thế giới.
Thể loại: Văn bản là sự kết hợp giữa các thể loại, chủ yếu là văn bản thông tin kết hợp với yếu tố của tản văn, bút kí. Đặc điểm này thể hiện ở việc tác giả vừa cung cấp những dữ kiện, thông tin chính xác về khu di sản Hoàng thành Thăng Long, vừa lồng ghép những cảm xúc, suy tư, chiêm nghiệm cá nhân một cách tự nhiên.
Bố cục: Văn bản có thể được chia thành 3 phần chính, tương ứng với dòng chảy của một chuyến tham quan và suy ngẫm:
- Phần 1 (Từ đầu đến "...chứng nhân lịch sử sống động"): Cảm nhận ban đầu và hành trình khám phá không gian Hoàng thành Thăng Long, đặc biệt là khu di chỉ khảo cổ 18 Hoàng Diệu.
- Phần 2 (Tiếp theo đến "...những báu vật của ký ức"): Những suy ngẫm sâu sắc về giá trị lịch sử, về sự kết nối giữa các lớp văn hóa chồng xếp lên nhau và vai trò của di sản như những "báu vật".
- Phần 3 (Còn lại): Thông điệp về mối liên hệ giữa quá khứ - hiện tại - tương lai và trách nhiệm của thế hệ trẻ trong việc gìn giữ di sản.

II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN

1. Nhan đề và mối liên hệ với nội dung

Nhan đề "Cung đường của kí ức hiện tại và tương lai" là một nhan đề giàu ý nghĩa, mang tính biểu tượng cao và khái quát được toàn bộ tư tưởng của tác phẩm.

"Cung đường": Không chỉ là con đường vật lí mà du khách đi qua trong khu di sản Hoàng thành Thăng Long. Nó còn là một hành trình của tâm thức, một cuộc du hành ngược thời gian để tìm về cội nguồn lịch sử.
"Kí ức": Tượng trưng cho quá khứ, cho những giá trị lịch sử, văn hóa hàng nghìn năm của dân tộc được lắng đọng, kết tinh trong từng lớp đất, từng viên gạch, từng hiện vật tại Hoàng thành. Kí ức ở đây là kí ức của cả một dân tộc.
"Hiện tại": Là khoảnh khắc người viết và chúng ta đang trải nghiệm, đang đứng trên mảnh đất lịch sử, cảm nhận và kết nối với quá khứ. Hiện tại là cầu nối, là điểm giao thoa giữa những gì đã qua và những gì sắp tới.
"Tương lai": Gợi ra trách nhiệm của thế hệ hôm nay và mai sau. Việc tìm hiểu, trân trọng "kí ức" trong "hiện tại" chính là để xây dựng một "tương lai" vững chắc, có bản sắc và không bị lãng quên.

Nhan đề đã thâu tóm xuất sắc ý nghĩa của văn bản: chuyến đi đến Hoàng thành không chỉ là một chuyến tham quan, mà là một hành trình nhận thức sâu sắc về dòng chảy lịch sử, về sự tiếp nối giữa các thế hệ và trách nhiệm gìn giữ di sản cho muôn đời sau.

2. Đặc điểm của văn bản thông tin được thể hiện trong tác phẩm

Dù giàu cảm xúc, văn bản vẫn mang những đặc điểm rõ nét của một văn bản thông tin chất lượng cao.

a. Cách trình bày thông tin

Thông tin được trình bày một cách logic, có hệ thống, theo trình tự của một chuyến khám phá. Tác giả dẫn dắt người đọc đi từ không gian bên ngoài vào sâu bên trong, từ cảm nhận ban đầu đến những khám phá cụ thể.

Thông tin khách quan: Tác giả cung cấp nhiều thông tin chính xác, mang tính xác thực cao. Ví dụ: "khu di chỉ khảo cổ học 18 Hoàng Diệu", "những lớp văn hóa chồng xếp lên nhau", "dấu tích của các triều đại Lý, Trần, Lê sơ, Mạc, Lê Trung hưng".
Dẫn dắt bằng câu chuyện: Thay vì liệt kê thông tin khô khan, tác giả lồng ghép chúng vào một câu chuyện trải nghiệm cá nhân, khiến thông tin trở nên mềm mại, dễ tiếp nhận hơn.

b. Vai trò của các yếu tố phi ngôn ngữ

Trong sách giáo khoa, văn bản thường được minh họa bằng hình ảnh khu di sản Hoàng thành Thăng Long. Các yếu tố này đóng vai trò quan trọng:

Trực quan hóa thông tin: Hình ảnh giúp người đọc hình dung rõ hơn về không gian, quy mô và vẻ đẹp cổ kính của di sản được nhắc đến. Nó biến những con chữ mô tả thành một hình ảnh sống động trong tâm trí.
Tăng tính xác thực: Hình ảnh là bằng chứng cụ thể, khẳng định sự tồn tại và giá trị của di sản, làm tăng độ tin cậy cho các thông tin được cung cấp trong bài viết.
Gợi cảm xúc: Một bức ảnh về những mái ngói rêu phong hay những nền móng cũ kĩ có sức gợi cảm lớn, khơi dậy trong lòng người đọc niềm tự hào, sự trân trọng và ý thức về dòng chảy của thời gian.

3. Phân tích hành trình khám phá và suy ngẫm

a. Từ cảm nhận ban đầu đến sự choáng ngợp trước lịch sử

Chuyến đi bắt đầu vào "một sáng mùa thu dịu dàng", một không gian và thời gian rất thơ mộng, yên bình. Ban đầu, cảm nhận của tác giả là sự thư thái, nhẹ nhàng. Tuy nhiên, cảm xúc này nhanh chóng thay đổi khi bước vào khu di chỉ 18 Hoàng Diệu.

Tác giả sử dụng một loạt các từ ngữ mạnh để diễn tả sự thay đổi trong nhận thức:

"Choáng ngợp": Cảm giác bất ngờ, kinh ngạc trước quy mô và chiều sâu lịch sử ẩn chứa dưới lòng đất.
"Không thể hình dung nổi": Sự vĩ đại của quá khứ vượt ra ngoài sức tưởng tượng thông thường.
"Cánh cửa thời gian bất ngờ mở ra": Một ẩn dụ đặc sắc cho thấy việc khám phá di chỉ khảo cổ giống như một cuộc du hành ngược về quá khứ, phá vỡ rào cản của thời gian.

Sự tương phản giữa không khí yên bình ban đầu và sự choáng ngợp sau đó đã nhấn mạnh tác động mạnh mẽ của di sản lịch sử đối với tâm hồn con người.

b. Di sản - "Chứng nhân lịch sử" và "Báu vật của ký ức"

Tác giả không nhìn nhận các di vật, di chỉ như những vật thể chết. Thay vào đó, chúng được nhân hóa, được trao cho một linh hồn và một sứ mệnh cao cả.

"Chứng nhân lịch sử sống động": Các lớp văn hóa, nền móng, đồ gốm sứ... không còn là những mảnh vỡ vô tri. Chúng chính là những nhân chứng đã trải qua và "chứng kiến" những thăng trầm của lịch sử. Chúng "kể" lại câu chuyện của các triều đại, của đời sống ông cha một cách chân thực nhất.
"Báu vật của ký ức": Cụm từ này khẳng định giá trị vô giá của di sản. Di sản không chỉ quý giá về mặt vật chất mà còn là nơi lưu giữ kí ức, tâm hồn, bản sắc của cả một dân tộc. Mất đi di sản là mất đi một phần kí ức, mất đi cội nguồn.

Cách gọi tên này thể hiện một thái độ trân trọng, một cái nhìn sâu sắc và đầy tình yêu của tác giả đối với lịch sử dân tộc.

c. Mối liên hệ Quá khứ - Hiện tại - Tương lai

Đây là trục tư tưởng xuyên suốt tác phẩm. Tác giả đã chỉ ra một cách thuyết phục mối liên hệ biện chứng giữa ba thì thời gian này thông qua hình ảnh "cung đường".

"Những giá trị của quá khứ không ngủ yên trong lòng đất mà luôn hiện hữu trong cuộc sống hôm nay, là một phần không thể tách rời của hiện tại và là hành trang quý giá để thế hệ trẻ bước vào tương lai."

Quá khứ làm nên hiện tại: Đứng ở hiện tại, trên mảnh đất Hoàng thành, chúng ta nhận ra mình là sự tiếp nối của hàng nghìn năm lịch sử. Những gì cha ông đã xây dựng, bảo vệ trong quá khứ chính là nền tảng cho cuộc sống của chúng ta hôm nay.
Hiện tại soi chiếu quá khứ và hướng đến tương lai: Việc chúng ta khám phá, tìm hiểu và trân trọng quá khứ trong hiện tại sẽ quyết định cách chúng ta xây dựng tương lai. Một tương lai phát triển nhưng vẫn giữ được bản sắc văn hóa, có gốc rễ vững chắc.
Trách nhiệm của thế hệ trẻ: Tác giả nhấn mạnh, thế hệ trẻ không chỉ là người thụ hưởng di sản. Họ còn là người có trách nhiệm "lắng nghe", "thấu hiểu" và "viết tiếp" câu chuyện của dân tộc. Đó là một sứ mệnh đầy tự hào.

III. TỔNG KẾT GIÁ TRỊ NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT

1. Giá trị nội dung, tư tưởng

Văn bản khẳng định giá trị to lớn, nhiều tầng bậc của khu di sản Hoàng thành Thăng Long, một di sản văn hóa thế giới.
Tác phẩm mang đến bài học sâu sắc về cách nhìn nhận lịch sử: lịch sử không xa vời, khô khan mà luôn hiện hữu, sống động và có mối liên hệ mật thiết với cuộc sống hiện tại.
Qua đó, văn bản gửi gắm thông điệp về ý thức, trách nhiệm của mỗi cá nhân, đặc biệt là thế hệ trẻ, trong việc kế thừa, bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa của dân tộc.

2. Giá trị nghệ thuật

Kết hợp nhuần nhuyễn nhiều phương thức biểu đạt: Tác phẩm là sự hòa quyện giữa thuyết minh (cung cấp thông tin), miêu tả (tái hiện không gian di sản), và biểu cảm, nghị luận (bộc lộ cảm xúc, suy ngẫm).
Ngôn ngữ giàu hình ảnh và cảm xúc: Tác giả sử dụng nhiều từ ngữ, hình ảnh gợi cảm ("choáng ngợp", "cánh cửa thời gian", "báu vật của ký ức", "chứng nhân lịch sử"), giúp bài viết vừa logic, vừa truyền cảm.
Lập luận chặt chẽ, dẫn dắt tự nhiên: Bố cục bài viết đi theo hành trình trải nghiệm của nhân vật, giúp các luận điểm được trình bày một cách logic, thuyết phục, dễ đi vào lòng người đọc.
Giọng văn: Vừa trang trọng, nghiêm túc khi nói về lịch sử, vừa gần gũi, tâm tình khi chia sẻ cảm xúc cá nhân, tạo nên sự đồng điệu với người đọc.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố kiến thức về văn bản:

Câu hỏi 1: Phân tích ý nghĩa nhan đề "Cung đường của kí ức hiện tại và tương lai". Theo em, vì sao tác giả không đặt một nhan đề đơn giản hơn như "Một chuyến tham quan Hoàng thành Thăng Long"?
Gợi ý trả lời: - Phân tích các lớp nghĩa của "cung đường", "kí ức", "hiện tại", "tương lai" như đã trình bày ở phần II. - So sánh với nhan đề giả định: nhan đề của tác giả mang tính khái quát, biểu tượng và chiều sâu tư tưởng, trong khi nhan đề giả định chỉ mang tính tường thuật sự việc, làm mất đi tầng ý nghĩa sâu sắc của văn bản.
Câu hỏi 2: Văn bản đã cho thấy mối quan hệ giữa quá khứ, hiện tại và tương lai như thế nào trong việc nhìn nhận giá trị của một di sản văn hóa?
Gợi ý trả lời: - Quá khứ (di sản) là nền tảng, là cội nguồn, là nơi lưu giữ bản sắc. - Hiện tại là thời điểm chúng ta kết nối, thấu hiểu, trân trọng quá khứ. - Tương lai được xây dựng dựa trên nền tảng quá khứ và nhận thức của hiện tại. Trách nhiệm của thế hệ hiện tại là "viết tiếp" câu chuyện lịch sử cho tương lai. - Dẫn ra các chi tiết trong bài để làm rõ (ví dụ: hình ảnh các lớp văn hóa chồng xếp, suy ngẫm của tác giả...).
Câu hỏi 3: Từ văn bản, em hãy trình bày suy nghĩ của mình (khoảng 150-200 chữ) về trách nhiệm của học sinh trong việc gìn giữ và phát huy giá trị của các di sản văn hóa, lịch sử tại địa phương em.
Gợi ý trả lời: - Bắt đầu bằng việc khẳng định tầm quan trọng của di sản và vai trò của thế hệ trẻ. - Nêu ra các hành động cụ thể: + Nhận thức: Chủ động tìm hiểu về lịch sử, giá trị của các di sản địa phương. + Hành động: Tham gia các hoạt động bảo vệ di sản (giữ gìn vệ sinh, không xâm hại hiện vật...); tham gia các cuộc thi, hoạt động giới thiệu, quảng bá về di sản. + Thái độ: Thể hiện lòng tự hào, trân trọng đối với di sản của quê hương, đất nước. - Khẳng định đây là trách nhiệm và cũng là niềm vinh dự.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Văn bản "Cung đường của kí ức hiện tại và tương lai" không chỉ là một bài kí sự về chuyến tham quan Hoàng thành Thăng Long mà còn là một bài học sâu sắc về lịch sử và cội nguồn. Tác giả Nguyễn Thị Thu Trang đã khéo léo dẫn dắt chúng ta vào một hành trình của nhận thức, để thấy rằng di sản không phải là những gì đã chết mà là những "chứng nhân" sống động, những "báu vật" lưu giữ hồn cốt dân tộc. Tác phẩm đã khơi dậy trong mỗi chúng ta niềm tự hào và nhắc nhở về trách nhiệm lớn lao: trở thành một mắt xích vững chắc trong sợi dây liên kết quá khứ - hiện tại - tương lai. Hy vọng rằng sau bài học này, mỗi khi đứng trước một di tích lịch sử, các em sẽ không chỉ nhìn bằng mắt, mà còn lắng nghe bằng cả trái tim.