A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau soạn bài và phân tích một văn bản rất thú vị và đậm tính thời đại: "Tin học có phải là khoa học?" của tác giả Hồ Tú Bảo. Trong kỷ nguyên số, tin học len lỏi vào mọi ngóc ngách của đời sống, từ học tập, giải trí đến công việc. Nhưng liệu nó có thực sự là một ngành khoa học đúng nghĩa, với đầy đủ đối tượng, phương pháp và mục đích nghiên cứu như Vật lý hay Hóa học không? Văn bản này sẽ giúp chúng ta đi tìm câu trả lời một cách logic và thuyết phục. Việc phân tích văn bản không chỉ giúp các em hiểu rõ hơn về bản chất của tin học mà còn là cơ hội tuyệt vời để rèn luyện kỹ năng đọc hiểu một văn bản nghị luận phức tạp, nhận diện luận điểm, luận cứ và cách lập luận chặt chẽ của tác giả. Sau bài học này, các em sẽ tự tin phân tích các văn bản thông tin, nâng cao tư duy phản biện và có cái nhìn sâu sắc hơn về thế giới khoa học công nghệ quanh mình.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Tìm hiểu chung về văn bản
1. Tác giả Hồ Tú Bảo
Để hiểu sâu sắc một văn bản nghị luận, việc tìm hiểu về tác giả là vô cùng quan trọng, bởi chuyên môn và uy tín của họ chính là một phần sức thuyết phục của bài viết.
- Hồ Tú Bảo (sinh năm 1956) là một nhà khoa học hàng đầu của Việt Nam trong lĩnh vực Trí tuệ nhân tạo (AI) và Khoa học dữ liệu.
- Ông là Giáo sư tại Viện Khoa học và Công nghệ tiên tiến Nhật Bản (JAIST) và là Giám đốc Phòng thí nghiệm Khoa học dữ liệu của Viện Nghiên cứu cao cấp về Toán (VIASM).
- Với chuyên môn sâu rộng và kinh nghiệm nghiên cứu lâu năm, những lập luận của ông về lĩnh vực tin học có trọng lượng, đáng tin cậy và mang tính học thuật cao. Điều này giúp người đọc tin tưởng vào những phân tích và kết luận được đưa ra trong văn bản.
2. Văn bản "Tin học có phải là khoa học?"
a. Xuất xứ
Văn bản được trích từ bài viết cùng tên, đăng trên Tạp chí Tia Sáng, số ra ngày 20/09/2016. Tạp chí Tia Sáng là một ấn phẩm khoa học và công nghệ uy tín, hướng tới đối tượng độc giả rộng rãi, muốn tìm hiểu về tri thức khoa học.
b. Thể loại
Văn bản thuộc thể loại văn bản nghị luận (cụ thể hơn là văn bản thông tin giải thích một vấn đề khoa học). Tác giả sử dụng lí lẽ, dẫn chứng và lập luận logic để làm sáng tỏ một câu hỏi học thuật.
c. Bố cục
Văn bản có bố cục chặt chẽ, mạch lạc, điển hình cho một bài văn nghị luận chứng minh, có thể chia làm 3 phần:
- Phần 1 (Từ đầu đến "...một ngành khoa học thực thụ"): Nêu vấn đề - Đặt ra câu hỏi nghi vấn "Tin học có phải là khoa học?" và giới thiệu các quan điểm trái chiều.
- Phần 2 (Tiếp theo đến "...một trong những động lực của Tin học"): Giải quyết vấn đề - Tác giả đưa ra các tiêu chí của một ngành khoa học và lần lượt đối chiếu tin học với từng tiêu chí để chứng minh.
- Phần 3 (Còn lại): Khẳng định vấn đề - Tổng kết, khẳng định tin học là một ngành khoa học và nêu lên những đặc thù riêng của nó.
d. Vấn đề nghị luận
Vấn đề trung tâm của văn bản là làm sáng tỏ bản chất khoa học của Tin học, trả lời cho câu hỏi: Tin học có phải là một ngành khoa học hay không?
II. Đọc hiểu văn bản (Soạn bài chi tiết)
1. Phần Chuẩn bị đọc (Trang 84 SGK Ngữ văn 12 Cánh diều)
Câu hỏi: Theo bạn, khoa học là gì?
Hướng dẫn trả lời:
Đây là câu hỏi mở, khơi gợi kiến thức nền của các em. Các em có thể trả lời dựa trên hiểu biết của mình. Dưới đây là một vài gợi ý:
Theo em, khoa học là một hệ thống tri thức về thế giới tự nhiên và xã hội. Hệ thống này được xây dựng dựa trên việc quan sát, thực nghiệm, và phân tích logic. Mục đích của khoa học là để tìm ra các quy luật, giải thích các hiện tượng và ứng dụng những kiến thức đó vào đời sống để phục vụ con người. Một ngành được coi là khoa học thường có đối tượng nghiên cứu rõ ràng (ví dụ Sinh học nghiên cứu sinh vật sống), có phương pháp nghiên cứu đặc thù (thí nghiệm, khảo sát,...) và tạo ra những kiến thức mới, có thể kiểm chứng được.
2. Phần Đọc hiểu văn bản (Phân tích chi tiết theo tiến trình bài học)
Đây là phần trọng tâm, chúng ta sẽ bóc tách từng lớp lập luận của tác giả để thấy được sức thuyết phục của văn bản.
a. Cách đặt vấn đề độc đáo và hấp dẫn
Ngay từ nhan đề, tác giả đã sử dụng một câu hỏi tu từ: "Tin học có phải là khoa học?". Cách đặt vấn đề này có tác dụng:
- Gây tò mò, thu hút sự chú ý: Trong suy nghĩ của nhiều người, tin học gắn liền với máy tính, lập trình, là một ngành công nghệ ứng dụng. Câu hỏi này thách thức định kiến sẵn có, khiến người đọc muốn tìm hiểu ngay câu trả lời.
- Định hướng nội dung: Nhan đề đã xác định rõ vấn đề cốt lõi sẽ được bàn luận trong toàn bộ bài viết.
- Tạo không khí đối thoại: Tác giả không áp đặt một khẳng định mà đặt ra câu hỏi, mời gọi người đọc cùng tham gia vào quá trình tư duy, tìm kiếm câu trả lời.
Trong phần mở đầu, tác giả tiếp tục nêu ra thực trạng: nhiều người, kể cả những người trong ngành, vẫn còn băn khoăn về tính khoa học của tin học. Điều này cho thấy tính cần thiết và xác đáng của vấn đề được nêu ra.
b. Luận điểm 1: Xây dựng hệ quy chiếu - Các tiêu chí xác định một ngành khoa học
Để trả lời câu hỏi chính, tác giả không vội vàng đưa ra kết luận. Thay vào đó, ông làm một việc rất khoa học: xây dựng một hệ quy chiếu chuẩn. Tác giả khẳng định, một ngành khoa học thực thụ cần phải có 4 yếu tố cốt lõi:
- Đối tượng nghiên cứu: Nó nghiên cứu cái gì?
- Nội dung nghiên cứu: Các kiến thức, lý thuyết cốt lõi của nó là gì?
- Phương pháp nghiên cứu: Nó nghiên cứu bằng cách nào?
- Mục đích nghiên cứu: Nó nghiên cứu để làm gì?
Việc đưa ra các tiêu chí này vô cùng quan trọng. Nó giống như việc tạo ra một "thước đo" khách quan. Phần sau của bài viết sẽ dùng chính "thước đo" này để "đo" tin học, từ đó đi đến kết luận một cách logic, chứ không phải cảm tính.
c. Luận điểm 2: Đối chiếu Tin học với các tiêu chí của khoa học
Đây là phần trung tâm và thuyết phục nhất của văn bản. Tác giả lần lượt áp Tin học vào 4 tiêu chí đã nêu. Cách lập luận này được gọi là phép chứng minh và so sánh.
| Tiêu chí Khoa học | Đối chiếu với Tin học |
|---|---|
| 1. Đối tượng nghiên cứu | Đối tượng của Tin học là thông tin, cụ thể là việc biểu diễn, lưu trữ, xử lí và truyền thông tin. Tác giả nhấn mạnh, đây là một đối tượng nghiên cứu trừu tượng nhưng có thật và vô cùng quan trọng, giống như "vật chất" trong Vật lý hay "sự sống" trong Sinh học. |
| 2. Nội dung nghiên cứu | Tin học có một hệ thống lý thuyết cốt lõi và chặt chẽ, bao gồm:
|
| 3. Phương pháp nghiên cứu | Tin học có những phương pháp nghiên cứu đặc thù:
|
| 4. Mục đích nghiên cứu | Mục đích của Tin học rất rõ ràng:
|
Qua bảng đối chiếu trên, tác giả đã chứng minh một cách thuyết phục rằng Tin học hoàn toàn đáp ứng đầy đủ 4 tiêu chí của một ngành khoa học thực thụ.
d. Luận điểm 3: Khẳng định và nêu bật đặc thù của Tin học
Sau khi chứng minh, tác giả đi đến phần kết luận, khẳng định chắc chắn: "Tin học là một ngành khoa học". Tuy nhiên, ông không dừng lại ở đó mà còn chỉ ra đặc thù của nó:
- Tính kép (song hành): Tin học vừa là một ngành khoa học cơ bản (nghiên cứu các quy luật của thông tin), vừa là một ngành công nghệ-kĩ thuật (tạo ra các sản phẩm cụ thể là máy tính và phần mềm). Đây là điểm khác biệt so với nhiều ngành khoa học truyền thống.
- Động lực phát triển: Sự phát triển của tin học được thúc đẩy bởi cả hai phía: nhu cầu giải quyết các bài toán thực tế và khát vọng khám phá các giới hạn lý thuyết.
Cách kết luận này vừa tổng kết được vấn đề, vừa mở ra một góc nhìn sâu sắc hơn về bản chất độc đáo của ngành Tin học.
e. Đặc sắc về nghệ thuật lập luận
Sức thuyết phục của văn bản không chỉ đến từ nội dung mà còn từ nghệ thuật lập luận bậc thầy:
- Cấu trúc chặt chẽ: Đi từ nêu vấn đề -> giải quyết vấn đề -> kết luận vấn đề. Các luận điểm, luận cứ được sắp xếp logic, lớp lang.
- Lập luận kiểu diễn dịch: Tác giả đưa ra một nguyên lý chung (4 tiêu chí của khoa học), sau đó áp dụng vào trường hợp cụ thể (Tin học) để rút ra kết luận.
- Sử dụng thuật ngữ chính xác: Các thuật ngữ như "đối tượng nghiên cứu", "lí thuyết tính toán", "thực nghiệm" được dùng đúng chỗ, thể hiện tính khoa học và sự am hiểu sâu sắc của tác giả.
- Ngôn ngữ khách quan, mạch lạc: Giọng văn điềm tĩnh, sử dụng câu văn rõ nghĩa, tránh các yếu tố biểu cảm cá nhân, tập trung vào lí lẽ và dẫn chứng.
III. Trả lời câu hỏi cuối bài (Trang 86 SGK Ngữ văn 12 Cánh diều)
Câu 1: Vấn đề chính mà văn bản bàn luận là gì? Dựa vào đâu để em xác định được điều đó?
Gợi ý trả lời:
- Vấn đề chính: Văn bản bàn luận về bản chất khoa học của Tin học, nhằm khẳng định Tin học là một ngành khoa học thực thụ.
- Căn cứ xác định:
- Nhan đề văn bản: Nhan đề dưới dạng câu hỏi "Tin học có phải là khoa học?" đã trực tiếp nêu ra vấn đề cốt lõi.
- Câu chủ đề của các đoạn: Ngay đoạn mở đầu, tác giả đã viết: "Câu hỏi này từng được đặt ra nhiều lần và câu trả lời vẫn chưa làm hài lòng tất cả mọi người...". Toàn bộ phần thân bài tập trung phân tích các khía cạnh của Tin học để trả lời câu hỏi này.
- Phần kết luận: Tác giả khẳng định lại một cách chắc chắn: "Tóm lại, Tin học là một ngành khoa học với nội dung cốt lõi là nghiên cứu về thông tin...".
Câu 2: Để xác định một lĩnh vực là khoa học, tác giả đã dựa vào những tiêu chí nào?
Gợi ý trả lời:
Tác giả đã dựa vào 4 tiêu chí cốt lõi để xác định một lĩnh vực có phải là khoa học hay không. Đó là:
- Đối tượng nghiên cứu: Lĩnh vực đó nghiên cứu về cái gì?
- Nội dung nghiên cứu: Hệ thống lý thuyết, tri thức của lĩnh vực đó là gì?
- Phương pháp nghiên cứu: Lĩnh vực đó nghiên cứu bằng cách nào?
- Mục đích nghiên cứu: Lĩnh vực đó nghiên cứu nhằm mục đích gì?
Câu 3: Phân tích cách tác giả đối chiếu các đặc điểm của tin học với các tiêu chí của khoa học để khẳng định tin học là một ngành khoa học.
Gợi ý trả lời:
Tác giả đã thực hiện phép đối chiếu một cách hệ thống và logic:
- Bước 1: Đặt ra các tiêu chí chung, khách quan (4 tiêu chí nêu ở câu 2).
- Bước 2: Lần lượt xem xét Tin học trên từng tiêu chí:
- Về đối tượng, Tin học nghiên cứu "thông tin".
- Về nội dung, Tin học có "lí thuyết tính toán", "cấu trúc dữ liệu và giải thuật".
- Về phương pháp, Tin học có cả phương pháp "lí thuyết" và "thực nghiệm".
- Về mục đích, Tin học có cả mục đích "tự thân" (tìm hiểu bản chất thông tin) và "ứng dụng" (tạo ra sản phẩm công nghệ).
- Bước 3: Sau khi chứng tỏ Tin học thỏa mãn tất cả các tiêu chí, tác giả đi đến kết luận tất yếu: Tin học là một ngành khoa học. Cách làm này chặt chẽ, rành mạch, khiến người đọc không thể không đồng tình.
Câu 4: Em có nhận xét gì về cách sử dụng thuật ngữ và cách lập luận, trình bày dẫn chứng của tác giả trong văn bản?
Gợi ý trả lời:
- Về cách sử dụng thuật ngữ: Tác giả sử dụng thuật ngữ khoa học một cách chính xác, nhất quán (VD: đối tượng, nội dung, phương pháp, mục đích, lí thuyết tính toán, thực nghiệm...). Điều này tạo nên tính chính xác và học thuật cho văn bản. Tuy nhiên, các thuật ngữ được giải thích một cách dễ hiểu, không quá hàn lâm, giúp độc giả phổ thông vẫn có thể tiếp cận.
- Về cách lập luận, trình bày dẫn chứng:
- Lập luận: Rất chặt chẽ, logic theo kiểu diễn dịch. Tác giả không đưa ra kết luận suông mà xây dựng một hệ thống lí lẽ dẫn dắt người đọc từng bước đi đến chân lí.
- Dẫn chứng: Các dẫn chứng không phải là số liệu khô khan mà là sự phân tích bản chất của ngành Tin học (lí thuyết tính toán, cấu trúc dữ liệu...). Các dẫn chứng này rất xác đáng, có vai trò làm sáng tỏ cho lí lẽ.
=> Nhận xét chung: Cách viết thể hiện phong thái của một nhà khoa học uyên bác, vừa có chiều sâu chuyên môn, vừa có khả năng diễn đạt sư phạm, khúc chiết.
Câu 5: Theo em, văn bản này có sức thuyết phục không? Vì sao?
Gợi ý trả lời:
(Đây là câu hỏi yêu cầu quan điểm cá nhân, nhưng cần dựa trên phân tích văn bản. Dưới đây là một hướng trả lời)
Theo em, văn bản này có sức thuyết phục rất cao. Vì:
- Lập luận logic, chặt chẽ: Bài viết được cấu trúc rõ ràng, các lí lẽ được đưa ra một cách hệ thống, không có lỗ hổng. Việc xây dựng 4 tiêu chí làm "thước đo" rồi mới đối chiếu là một phương pháp rất khoa học và thuyết phục.
- Tác giả có uy tín: Người viết là một giáo sư đầu ngành về Trí tuệ nhân tạo và Khoa học dữ liệu. Chuyên môn sâu của ông mang lại sự tin cậy tuyệt đối cho những gì ông viết.
- Dẫn chứng xác thực: Các phân tích về đối tượng, nội dung, phương pháp của Tin học đều là những kiến thức nền tảng, chính xác của ngành này.
- Thái độ khách quan: Tác giả viết với giọng văn điềm tĩnh, khách quan, tập trung vào phân tích lí lẽ chứ không áp đặt chủ quan, tạo sự tin tưởng cho người đọc.
Câu 6: Từ văn bản trên, hãy nêu suy nghĩ của em về vai trò của tin học trong đời sống hiện đại.
Gợi ý trả lời:
(Học sinh tự do trình bày suy nghĩ, có thể tham khảo các ý sau)
Từ việc hiểu Tin học là một ngành khoa học, em càng nhận thức sâu sắc hơn về vai trò to lớn của nó trong đời sống hiện đại. Tin học không chỉ đơn thuần là sử dụng máy tính hay lướt web. Nó là nền tảng của cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0, len lỏi và làm thay đổi mọi lĩnh vực:
- Trong giáo dục: Giúp việc học tập trở nên linh hoạt hơn qua các bài giảng trực tuyến, tài liệu số, phần mềm mô phỏng.
- Trong y tế: Giúp chẩn đoán bệnh chính xác hơn qua xử lí hình ảnh y tế, quản lí hồ sơ bệnh án điện tử, nghiên cứu và phát triển thuốc mới.
- Trong kinh tế: Thúc đẩy thương mại điện tử, tài chính số, tối ưu hóa quy trình sản xuất, quản lí doanh nghiệp.
- Trong giao tiếp và giải trí: Kết nối mọi người qua mạng xã hội, cung cấp các phương tiện giải trí đa dạng như phim ảnh, âm nhạc, trò chơi điện tử.
Hiểu được bản chất khoa học của Tin học giúp em nhận ra rằng, để làm chủ công nghệ, chúng ta không chỉ cần học cách sử dụng mà còn cần hiểu nguyên lí vận hành đằng sau nó. Điều này truyền cảm hứng cho em học tập nghiêm túc hơn, không chỉ môn Tin học mà cả các môn khoa học tự nhiên khác, bởi chúng đều có mối liên hệ mật thiết với nhau trong thế giới số.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
Để củng cố kiến thức và rèn luyện kĩ năng, các em hãy thử trả lời các câu hỏi tự luận sau:
Câu 1: Bằng một đoạn văn khoảng 150 chữ, hãy tóm tắt quá trình lập luận của tác giả Hồ Tú Bảo để chứng minh "Tin học là một ngành khoa học".
Câu 2: Phân tích hiệu quả của việc tác giả đặt nhan đề văn bản dưới dạng một câu hỏi.
Câu 3: Dựa vào cấu trúc lập luận của văn bản "Tin học có phải là khoa học?", hãy chọn một ngành học mà em yêu thích (ví dụ: Lịch sử, Địa lí, Âm nhạc,...) và viết một đoạn văn ngắn (khoảng 200 chữ) để khẳng định tính khoa học hoặc tính nghệ thuật của ngành đó bằng cách nêu ra đối tượng, nội dung và mục đích của nó.
Gợi ý trả lời ngắn gọn:
- Câu 1: Tóm tắt các bước: Nêu câu hỏi -> Đưa ra 4 tiêu chí của khoa học (đối tượng, nội dung, phương pháp, mục đích) -> Lần lượt chứng minh Tin học thỏa mãn cả 4 tiêu chí -> Khẳng định Tin học là khoa học và nêu đặc thù của nó.
- Câu 2: Phân tích các tác dụng: Gây tò mò, hứng thú; định hướng vấn đề; tạo tính đối thoại, mời gọi người đọc cùng tư duy.
- Câu 3: Vận dụng cấu trúc 3 phần (đối tượng, nội dung, mục đích) để phân tích ngành học mình chọn. Ví dụ với Lịch sử: Đối tượng là quá khứ của loài người; Nội dung là các sự kiện, quy luật phát triển xã hội; Phương pháp là sử liệu học, khảo cổ học; Mục đích là hiểu quá khứ để kiến tạo tương lai ("ôn cố tri tân").
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Qua việc soạn bài và phân tích văn bản "Tin học có phải là khoa học?", chúng ta đã cùng nhau làm sáng tỏ một vấn đề quan trọng của thời đại. Tác giả Hồ Tú Bảo, bằng lập luận chặt chẽ và dẫn chứng xác đáng, đã thuyết phục người đọc rằng tin học hoàn toàn là một ngành khoa học thực thụ với đầy đủ các yếu tố đặc trưng. Quan trọng hơn, bài học còn giúp chúng ta trang bị một phương pháp tư duy sắc bén: khi đối diện với một vấn đề phức tạp, hãy chia nhỏ nó, xây dựng các tiêu chí khách quan để đánh giá. Đây không chỉ là kĩ năng cần thiết để học tốt môn Ngữ văn mà còn là công cụ tư duy hữu ích trong suốt cuộc đời. Hy vọng các em sẽ áp dụng được phương pháp này để tiếp cận và giải quyết nhiều vấn đề khác trong học tập và cuộc sống.