A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những áng sử thi hào hùng và đặc sắc nhất của văn học dân gian Việt Nam - sử thi Đăm Săn. Đoạn trích "Đăm Săn chiến thắng Mtao Mxây" là một lát cắt tiêu biểu, thể hiện rõ nét vẻ đẹp của người anh hùng Tây Nguyên và khát vọng về một cộng đồng thống nhất, hùng mạnh. Qua bài học này, các em sẽ không chỉ nắm vững kiến thức về tác phẩm mà còn hiểu sâu sắc hơn về thể loại sử thi, về văn hóa và con người Ê-đê. Chúng ta sẽ cùng nhau phân tích hình tượng người anh hùng Đăm Săn, nghệ thuật miêu tả tài tình của dân gian và những giá trị văn hóa vĩnh cửu được gửi gắm trong từng câu chữ. Hãy chuẩn bị sẵn sàng cho một hành trình đầy cảm hứng vào thế giới của những người anh hùng Tây Nguyên nhé!
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Tìm hiểu chung về tác phẩm
1. Vị trí và bối cảnh đoạn trích
Đoạn trích "Đăm Săn chiến thắng Mtao Mxây" nằm ở phần giữa của sử thi Đăm Săn, một tác phẩm tiêu biểu của dân tộc Ê-đê ở Tây Nguyên. Bối cảnh dẫn đến cuộc chiến là việc Mtao Mxây (tù trưởng Sắt) đã lợi dụng lúc Đăm Săn cùng dân làng đi vắng, kéo người đến cướp phá buôn làng và bắt vợ của chàng là nàng Hơ Nhị về làm vợ. Hành động này không chỉ là sự sỉ nhục cá nhân đối với Đăm Săn mà còn là sự xúc phạm nghiêm trọng đến danh dự và sự tồn vong của cả cộng đồng. Vì vậy, cuộc chiến giữa Đăm Săn và Mtao Mxây là không thể tránh khỏi, đó là cuộc chiến vì danh dự, tình yêu và vì sự bình yên, thịnh vượng của cả buôn làng.
2. Thể loại Sử thi (Epic)
Để hiểu rõ tác phẩm, chúng ta cần nắm vững đặc điểm của thể loại sử thi. Sử thi là một thể loại tự sự dân gian có quy mô lớn, thường được thể hiện dưới dạng văn vần, kể về những sự kiện trọng đại của quá khứ, có ý nghĩa sống còn đối với toàn thể cộng đồng, qua đó thể hiện hình tượng những người anh hùng tiêu biểu cho sức mạnh và phẩm chất của cộng đồng.
Đặc điểm nổi bật của sử thi:
- Nội dung: Kể về những sự kiện có ý nghĩa lịch sử, xã hội to lớn như chiến tranh, xây dựng bộ tộc, chinh phục thiên nhiên.
- Nhân vật chính: Là người anh hùng, mang trong mình sức mạnh phi thường, phẩm chất cao đẹp, đại diện cho lý tưởng và khát vọng của cả cộng đồng.
- Không gian và thời gian: Mang tính hoành tráng, kì vĩ, gắn liền với không gian sinh hoạt của cộng đồng (buôn làng, núi rừng) và có tính chất thiêng liêng, cổ xưa.
- Nghệ thuật: Sử dụng bút pháp miêu tả trang trọng, ngôn ngữ giàu hình ảnh, có vần, có nhịp, kết hợp các biện pháp tu từ như so sánh, phóng đại, trùng điệp để tạo âm hưởng hào hùng. Thường có sự tham gia của các yếu tố thần kì.
"Đăm Săn" hội tụ đầy đủ những đặc điểm này, và đoạn trích chúng ta học là minh chứng rõ nét nhất.
3. Bố cục đoạn trích
Văn bản có thể được chia thành 3 phần chính:
- Phần 1: Từ đầu đến "cắt đầu Mtao Mxây đem bêu ngoài đường". Nội dung: Cuộc đối đầu và trận chiến quyết liệt giữa Đăm Săn và Mtao Mxây.
- Phần 2: Tiếp theo đến "họ đến bãi ngoài làng, rồi vào làng". Nội dung: Đăm Săn kêu gọi dân làng của Mtao Mxây đi theo mình và họ đã đồng lòng hưởng ứng.
- Phần 3: Đoạn còn lại. Nội dung: Cảnh Đăm Săn cùng dân làng ăn mừng chiến thắng tưng bừng, hoành tráng.
II. Phân tích chi tiết văn bản
1. Cuộc giao chiến giữa Đăm Săn và Mtao Mxây
Đây là phần trọng tâm của đoạn trích, thể hiện rõ sự đối lập giữa hai vị tù trưởng, hai hình tượng đại diện cho chính nghĩa và phi nghĩa.
a. Lời thách đấu và thái độ của hai nhân vật
Ngay từ màn đối thoại đầu tiên, tính cách của hai nhân vật đã bộc lộ rõ nét:
- Đăm Săn: Chủ động, đàng hoàng, tự tin và quyết liệt. Chàng đến tận nhà Mtao Mxây, gọi hắn xuống giao chiến một cách đường đường chính chính: "Ta thách nhà ngươi đọ dao với ta đấy". Lời nói của Đăm Săn thể hiện tư thế của người đi đòi lại danh dự, của chính nghĩa.
- Mtao Mxây: Hèn nhát, do dự và khoác lác. Hắn không dám xuống ngay mà còn sợ sệt, tìm cớ thoái thác: "Ta không xuống đâu... Ngươi đang đi giữa đường mà ta lại xuống ư?". Hắn còn khoe khoang của cải một cách trơ trẽn. Thái độ này cho thấy sự yếu đuối và thiếu tự tin bên trong vẻ ngoài ngạo mạn.
Sự đối lập này ngay từ đầu đã dự báo một kết cục tất yếu: chính nghĩa sẽ chiến thắng.
b. Diễn biến trận đấu
Trận đấu diễn ra qua nhiều hiệp, thể hiện sự gay cấn và sức mạnh vượt trội của Đăm Săn.
- Hiệp 1: Mtao Mxây múa khiên trước.
- Mtao Mxây múa khiên trước, nhưng bước đi lại "lạch xạch như quả mướp khô". Đây là một hình ảnh so sánh độc đáo, vừa hài hước vừa mỉa mai, cho thấy sự yếu ớt, thiếu thực lực của hắn.
- Đăm Săn, ngược lại, chỉ cần một lần rung khiên đã vượt qua một đồi tranh, một đồi lồ ô, cho thấy sức mạnh phi thường, dũng mãnh.
- Hiệp 2: Đăm Săn múa khiên.
- Đăm Săn thể hiện sức mạnh áp đảo. Chàng múa khiên "một lần xốc tới, chàng vượt một đồi tranh. Một lần xốc tới nữa, chàng vượt một đồi lồ ô". Chàng múa trên cao, gió như bão, múa dưới thấp, gió như lốc, khiến Mtao Mxây hoảng sợ, phải trốn chạy.
- Hành động của Đăm Săn được miêu tả bằng những hình ảnh phóng đại, kì vĩ, tô đậm tầm vóc của người anh hùng sử thi.
- Hiệp 3: Cuộc rượt đuổi và sự trợ giúp của thần linh.
- Mtao Mxây yếu thế, ném một quả trầu vào Đăm Săn nhưng không trúng. Đăm Săn ném lại, dù chỉ là miếng trầu nhưng cũng khiến Mtao Mxây "ngã lăn ra đất".
- Khi Đăm Săn không thể đâm thủng áo giáp của Mtao Mxây, chàng đã thấm mệt và được Ông Trời giúp đỡ bằng cách mách cho chàng lấy một cái chày mòn ném vào vành tai của Mtao Mxây.
- Chi tiết này mang đậm màu sắc thần kì của sử thi, khẳng định rằng cuộc chiến của Đăm Săn là chính nghĩa, được thần linh ủng hộ. Sức mạnh của người anh hùng không chỉ là sức mạnh cá nhân mà còn là sự hợp nhất với sức mạnh siêu nhiên, sức mạnh của cộng đồng.
Kết quả: Đăm Săn chiến thắng oanh liệt, chặt đầu Mtao Mxây. Đây không chỉ là chiến thắng của một cá nhân mà là chiến thắng của cả cộng đồng, của lẽ phải trước sự ngang tàng, bạo ngược.
2. Cảnh Đăm Săn ăn mừng chiến thắng
Nếu cuộc chiến thể hiện sức mạnh cá nhân của người anh hùng thì cảnh ăn mừng lại cho thấy vai trò và uy tín của chàng đối với cộng đồng.
a. Đăm Săn thu phục dân làng của Mtao Mxây
Sau khi chiến thắng, Đăm Săn không hành động như một kẻ xâm lược. Chàng kêu gọi dân làng của kẻ thù đi theo mình bằng những lời lẽ vừa uy nghiêm vừa thuyết phục. Ba lần chàng hỏi, và ba lần tôi tớ, dân làng của Mtao Mxây đều đồng thanh hưởng ứng. Họ không còn muốn ở với một tù trưởng tồi, họ muốn đi theo một tù trưởng tài giỏi, hùng mạnh. Điều này cho thấy:
- Uy tín và sức hút của Đăm Săn: Chàng không chỉ mạnh mẽ mà còn là một nhà lãnh đạo được lòng người, biết cách quy tụ sức mạnh cộng đồng.
- Quan niệm của người xưa: Cộng đồng luôn mong muốn được dẫn dắt bởi một vị tù trưởng tài ba, có thể mang lại cuộc sống ấm no, hùng mạnh. Việc sáp nhập các buôn làng là một quy luật để tạo nên một cộng đồng lớn mạnh hơn.
b. Khung cảnh ăn mừng hoành tráng
Cảnh ăn mừng được miêu tả hết sức chi tiết, sống động, thể hiện sự giàu có và không khí tưng bừng của buôn làng sau chiến thắng.
- Sự đông đúc, giàu có: "Tôi tớ mang của cải về nhiều như ong đi chuyển nước, như vò vẽ đi chuyển hoa, như bầy trai gái đi giếng làng cõng nước". Chiêng, ché được bày ra khắp nhà. Thịt lợn, thịt trâu ăn không ngớt.
- Không khí náo nhiệt: Tiếng chiêng trống vang lừng, mọi người nhảy múa, ăn uống linh đình. Lễ cúng thần linh được thực hiện trang trọng.
- Ý nghĩa: Cảnh ăn mừng không chỉ là chia vui chiến thắng mà còn là một nghi lễ cộng đồng quan trọng, thắt chặt tình đoàn kết, khẳng định sức mạnh và sự thịnh vượng của bộ tộc dưới sự lãnh đạo của Đăm Săn.
c. Hình tượng Đăm Săn sau chiến thắng
Vẻ đẹp của Đăm Săn lúc này đạt đến đỉnh cao, được miêu tả bằng những hình ảnh so sánh, phóng đại tuyệt đẹp, mang tầm vóc vũ trụ:
- Ngoại hình: Tóc chàng "nằm trên một cái chiếu mây... thả xuống đất", ngực chàng "rộng và bằng phẳng", sức mạnh của chàng được ví như "một vị thần".
- Hành động: Chàng đi lại trong nhà, tiếng bước chân như sấm gầm, tiếng khiên kêu lạch xạch.
- Tầm vóc: Đăm Săn không còn là một cá nhân bình thường mà đã trở thành biểu tượng cho sức mạnh, vẻ đẹp và khát vọng của cả cộng đồng. Chàng là hiện thân của vị thần, là niềm tự hào của cả buôn làng.
III. Đặc sắc nghệ thuật của đoạn trích
1. Ngôn ngữ và giọng điệu sử thi
Đoạn trích sử dụng ngôn ngữ trang trọng, giàu hình ảnh và nhạc điệu. Giọng kể hào hùng, say mê, thể hiện niềm tự hào về người anh hùng và cộng đồng.
- Biện pháp so sánh, ví von: Sử dụng rất nhiều hình ảnh so sánh độc đáo, gắn liền với thiên nhiên và đời sống của người Tây Nguyên ("lạch xạch như quả mướp khô", "chạy vun vút qua phía đông, vun vút qua phía tây", giàu có "như ong đi chuyển nước").
- Biện pháp phóng đại (cường điệu): Được sử dụng để tô đậm sức mạnh phi thường, tầm vóc kì vĩ của người anh hùng (Đăm Săn vượt đồi tranh, đồi lồ ô; tóc chàng dài chấm đất...).
- Biện pháp lặp cấu trúc (trùng điệp): Nhiều câu văn, đoạn văn được lặp đi lặp lại tạo nên nhịp điệu hùng tráng, nhấn mạnh ý cần biểu đạt (ví dụ: ba lần Đăm Săn hỏi đáp với dân làng).
2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật
Nhân vật trong sử thi được xây dựng theo kiểu lí tưởng hóa. Đăm Săn là hình mẫu anh hùng hoàn hảo, hội tụ mọi phẩm chất tốt đẹp của cộng đồng. Nghệ thuật tương phản được sử dụng triệt để khi đặt Đăm Săn (chính nghĩa, dũng cảm, mạnh mẽ) bên cạnh Mtao Mxây (phi nghĩa, hèn nhát, yếu ớt) để làm nổi bật hình tượng người anh hùng.
3. Yếu tố kì ảo, thần linh
Sự xuất hiện của Ông Trời không làm giảm đi sức mạnh của Đăm Săn mà ngược lại, còn khẳng định tính chính nghĩa trong hành động của chàng. Trong quan niệm của người xưa, người anh hùng luôn nhận được sự ủng hộ của thần linh. Yếu tố kì ảo làm tăng thêm tính hấp dẫn, thiêng liêng và quy mô hoành tráng cho câu chuyện.
IV. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật
1. Giá trị nội dung
Đoạn trích "Đăm Săn chiến thắng Mtao Mxây" ca ngợi vẻ đẹp và sức mạnh của người anh hùng Đăm Săn, người đại diện cho lý tưởng và khát vọng của cộng đồng người Ê-đê. Tác phẩm đề cao tinh thần thượng võ, danh dự cộng đồng và thể hiện ước mơ về một cuộc sống ấm no, thống nhất, hùng mạnh.
2. Giá trị nghệ thuật
Tác phẩm là minh chứng tiêu biểu cho những đặc trưng nghệ thuật của thể loại sử thi anh hùng: cách xây dựng nhân vật lí tưởng hóa, sử dụng thành công các biện pháp tu từ so sánh, phóng đại, trùng điệp; ngôn ngữ trang trọng, giàu hình ảnh và nhạc điệu; sự kết hợp hài hòa giữa yếu tố hiện thực và kì ảo.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
- Câu hỏi 1: Phân tích hình tượng người anh hùng Đăm Săn qua hai phương diện: trong cuộc chiến với Mtao Mxây và trong cảnh ăn mừng chiến thắng. Qua đó, em hiểu gì về quan niệm của người Ê-đê về một người anh hùng lý tưởng?
- Trong cuộc chiến: Phân tích các hành động, lời nói thể hiện sự dũng cảm, tự tin, sức mạnh phi thường và quyết tâm bảo vệ danh dự. Nhấn mạnh chàng chiến đấu vì cộng đồng.
- Trong cảnh ăn mừng: Phân tích cách chàng thu phục dân làng, sự giàu có chàng mang lại, và vẻ đẹp kì vĩ của chàng sau chiến thắng. Nhấn mạnh vai trò của một vị tù trưởng tài ba, người quy tụ và làm lớn mạnh cộng đồng.
- Quan niệm về người anh hùng: Là người vừa có sức mạnh phi thường, vừa có phẩm chất đạo đức cao đẹp, luôn đặt lợi ích và danh dự của cộng đồng lên trên hết.
- Câu hỏi 2: So sánh hình tượng Đăm Săn và Mtao Mxây trong trận chiến. Việc đặt hai nhân vật trong thế tương phản có tác dụng gì?
- Lập bảng so sánh các khía cạnh: lời nói, thái độ, hành động múa khiên, sức mạnh... để thấy rõ sự đối lập (chính nghĩa - phi nghĩa, dũng cảm - hèn nhát, mạnh mẽ - yếu ớt).
- Tác dụng: Làm nổi bật hình tượng người anh hùng Đăm Săn, đồng thời khẳng định một cách tuyệt đối niềm tin vào chiến thắng của cái thiện, của chính nghĩa.
- Câu hỏi 3: Chỉ ra và phân tích tác dụng của một số biện pháp nghệ thuật đặc sắc được sử dụng trong đoạn trích (phóng đại, so sánh).
- Tìm dẫn chứng: Trích ra các câu văn có sử dụng phép phóng đại (về sức mạnh, tầm vóc của Đăm Săn) và phép so sánh (hình ảnh Mtao Mxây, cảnh dân làng đi theo Đăm Săn...).
- Phân tích tác dụng: Nhấn mạnh các tác dụng chính: tô đậm tầm vóc kì vĩ của người anh hùng, làm cho lời kể trở nên sinh động, giàu hình ảnh, thể hiện trí tưởng tượng phong phú và niềm tự hào của người dân Tây Nguyên.
Hướng dẫn trả lời:
Hướng dẫn trả lời:
Hướng dẫn trả lời:
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Qua việc soạn bài "Đăm Săn chiến thắng Mtao Mxây", chúng ta đã được chiêm ngưỡng một bức tranh hoành tráng về cuộc sống và con người Tây Nguyên thời cổ đại. Đoạn trích không chỉ là câu chuyện về một trận chiến mà còn là bản hùng ca về sức mạnh cộng đồng, về lý tưởng anh hùng và khát vọng hòa bình, thống nhất. Hình tượng Đăm Săn với vẻ đẹp toàn mỹ từ sức mạnh, tài năng đến phẩm chất sẽ còn sống mãi trong tâm trí chúng ta như một biểu tượng rực rỡ của văn hóa Ê-đê nói riêng và của sử thi Việt Nam nói chung. Hy vọng rằng, bài học này sẽ khơi dậy trong các em niềm yêu thích và tự hào về những di sản văn hóa quý báu của dân tộc. Hãy thử tìm đọc trọn vẹn tác phẩm để có cái nhìn toàn diện hơn về cuộc đời của người anh hùng Đăm Săn nhé!