Soạn bài Chiếc thuyền ngoài xa - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm vô cùng đặc sắc của văn học Việt Nam hiện đại: truyện ngắn "Chiếc thuyền ngoài xa" của nhà văn Nguyễn Minh Châu. Đây không chỉ là một câu chuyện hấp dẫn mà còn là một bài học sâu sắc về cách nhìn nhận cuộc sống và con người. Thông qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kiến thức từ cơ bản đến nâng cao về tác phẩm, từ nội dung, nghệ thuật đến các giá trị tư tưởng. Các em sẽ học được cách phân tích nhân vật, giải mã các tình huống truyện độc đáo và hiểu được thông điệp nhân văn mà tác giả muốn gửi gắm. Hãy cùng nhau bắt đầu hành trình khám phá vẻ đẹp và chiều sâu của "Chiếc thuyền ngoài xa" nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả Nguyễn Minh Châu

Nguyễn Minh Châu (1930-1989) là một trong những nhà văn tiêu biểu nhất của văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới. Ông được xem là "người mở đường tinh anh và tài năng" cho công cuộc đổi mới văn học. Trước năm 1975, sáng tác của ông mang đậm khuynh hướng sử thi, lãng mạn, tập trung vào vẻ đẹp của người lính. Sau năm 1975, ông chuyển hướng sang cảm hứng thế sự, đi sâu khám phá số phận cá nhân và những góc khuất của đời thường. Phong cách của ông là sự kết hợp giữa chất triết lí, trữ tình và sự sắc sảo trong việc phân tích tâm lí nhân vật.

2. Tác phẩm "Chiếc thuyền ngoài xa"

• Hoàn cảnh sáng tác: Truyện ngắn được viết vào tháng 8 năm 1983, là một trong những tác phẩm tiêu biểu cho giai đoạn sáng tác thứ hai của Nguyễn Minh Châu. Tác phẩm ban đầu được in trong tập "Bến quê" (1985), sau đó được tác giả lấy làm tên chung cho một tập truyện ngắn (1987).
• Bối cảnh: Câu chuyện diễn ra tại một vùng biển miền Trung vào những năm đầu sau chiến tranh, khi đất nước đã hòa bình nhưng cuộc sống của người dân vẫn còn nhiều khó khăn, phức tạp.
• Tóm tắt: Nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng được giao nhiệm vụ chụp một tấm ảnh lịch về cảnh biển buổi sáng có sương. Anh đến một vùng biển và sau nhiều ngày chờ đợi, đã bắt được một "cảnh đắt trời cho": hình ảnh chiếc thuyền ngoài xa ẩn hiện trong sương sớm. Nhưng khi thuyền vào bờ, Phùng kinh ngạc chứng kiến cảnh người chồng vũ phu đánh đập vợ một cách dã man. Anh can thiệp và sau đó được chánh án Đẩu mời đến tòa án để tìm hiểu câu chuyện của người đàn bà hàng chài. Tại đây, Phùng và Đẩu đã vỡ ra nhiều điều về cuộc sống, về mối quan hệ phức tạp giữa nghệ thuật và đời thực.

II. PHÂN TÍCH CHI TIẾT TÁC PHẨM

1. Hai phát hiện của nghệ sĩ Phùng

Đây là tình huống truyện độc đáo, chứa đựng thông điệp cốt lõi của tác phẩm về mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc đời.

a. Phát hiện thứ nhất: Vẻ đẹp của "chiếc thuyền ngoài xa" – Vẻ đẹp nghệ thuật

• Khung cảnh: Một buổi sáng mờ sương, Phùng bắt gặp hình ảnh "một chiếc thuyền lưới vó đang chèo thẳng vào bờ".
• Vẻ đẹp hoàn mỹ: Đó là một "cảnh đắt trời cho", một "bức tranh mực Tàu của một danh họa thời cổ". Vẻ đẹp ấy được miêu tả qua các chi tiết: "mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe vào bầu sương mù trắng như sữa", "vài bóng người lớn lẫn trẻ con ngồi im phăng phắc như tượng".
• Cảm xúc của nghệ sĩ: Phùng cảm thấy "bối rối", trong trái tim như có cái gì đó "bóp thắt vào". Anh nhận ra rằng "cái đẹp chính là đạo đức", và khoảnh khắc ấy đã thanh lọc tâm hồn anh. Đây là vẻ đẹp tuyệt đối, thuần khiết của nghệ thuật.

b. Phát hiện thứ hai: Sự thật trần trụi của cuộc đời

• Sự đối lập tàn nhẫn: Khi chiếc thuyền vào bờ, bức tranh nghệ thuật tan biến. Thay vào đó là một hiện thực phũ phàng: người đàn ông vũ phu, "mái tóc tổ quạ", "đi chân chữ bát", dùng chiếc thắt lưng lính quật tới tấp vào lưng người đàn bà.
• Sự thật nghiệt ngã: Người đàn bà "cao lớn với những đường nét thô kệch", "cam chịu, nhẫn nhục" không chống cự, không kêu la. Thằng Phác, con trai họ, vì thương mẹ đã lao vào đánh lại bố.
• Cảm xúc của nghệ sĩ: Phùng "kinh ngạc đến mức, trong mấy phút đầu, tôi cứ đứng há mồm ra mà nhìn". Anh vứt máy ảnh xuống đất và chạy lại can thiệp. Sự chuyển biến từ ngây ngất trước cái đẹp đến phẫn nộ trước cái ác cho thấy sự va đập dữ dội giữa nghệ thuật và cuộc đời.

Ý nghĩa tình huống: Nguyễn Minh Châu muốn khẳng định: Cuộc đời không phải lúc nào cũng đẹp đẽ, thơ mộng như nghệ thuật. Đừng vội đánh giá sự vật, hiện tượng qua vẻ bề ngoài. Người nghệ sĩ phải có cái nhìn đa chiều, sâu sắc, phải "lặn" vào cuộc đời để khám phá sự thật đằng sau vẻ đẹp.

2. Phân tích các nhân vật

a. Nhân vật người đàn bà hàng chài

• Ngoại hình và số phận: Tên tuổi không được nhắc đến, chỉ được gọi là "người đàn bà". Ngoại hình xấu xí, thô kệch, rỗ mặt. Cuộc sống lam lũ, nghèo khổ, thường xuyên bị chồng đánh đập "ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng".
• Vẻ đẹp tâm hồn:
  - Lòng vị tha và sự thấu hiểu: Chị không hề oán hận chồng. Chị hiểu rằng chồng mình vốn là người "cục tính nhưng hiền lành", chỉ vì gánh nặng cuộc sống mà trở nên vũ phu. Chị nhận lỗi về mình: "cái lỗi chính là đám đàn bà ở thuyền chúng tôi đẻ nhiều quá".
  - Tình mẫu tử bao la: Chị chấp nhận bị đánh ở trên bờ, xin chồng đừng đánh trên thuyền để các con không phải chứng kiến. Chị sống vì con, chắt chiu hạnh phúc nhỏ nhoi là "lúc nhìn đàn con tôi chúng nó được ăn no". Đây là vẻ đẹp của sự hy sinh, của tình yêu thương vô bờ bến.
  - Sự sâu sắc, trải đời: Chị từ chối lời khuyên ly hôn của Đẩu và Phùng. Chị giải thích rằng cuộc sống trên thuyền cần có người đàn ông chèo chống lúc phong ba, và gia đình cần có người cha để con cái được lớn lên trọn vẹn. Lý lẽ của chị khiến Đẩu và Phùng, những người có lòng tốt nhưng nhìn đời đơn giản, phải "vỡ ra".
• Ý nghĩa nhân vật: Người đàn bà hàng chài là hiện thân cho vẻ đẹp khuất lấp của người phụ nữ Việt Nam: nhân hậu, bao dung, vị tha và giàu đức hi sinh dù sống trong hoàn cảnh nghiệt ngã. Chị cho thấy rằng không thể nhìn nhận con người một cách đơn giản, một chiều.

b. Nhân vật người đàn ông hàng chài

• Ngoại hình và hành động: To lớn, dữ dằn, mái tóc tổ quạ, tấm lưng rộng và cong. Hành động tàn nhẫn, vũ phu: "trút cơn giận như lửa cháy bằng cách dùng chiếc thắt lưng quật tới tấp".
• Nguyên nhân của sự tha hóa: Không phải bản chất anh ta là kẻ ác. Anh ta từng là "anh con trai cục tính nhưng hiền lành". Sự nghèo đói, gánh nặng mưu sinh, không gian chật chội trên con thuyền đã biến anh ta thành một kẻ vũ phu. Những lúc không say rượu, anh ta lại cảm thấy "ân hận, khổ sở".
• Ý nghĩa nhân vật: Nhân vật này đại diện cho mặt trái của cuộc sống, là nạn nhân của hoàn cảnh. Qua đó, Nguyễn Minh Châu đặt ra vấn đề: cần phải thay đổi hoàn cảnh sống để con người không bị tha hóa.

c. Nhân vật nghệ sĩ Phùng

• Một nghệ sĩ có tâm hồn nhạy cảm: Anh rung động mãnh liệt trước vẻ đẹp của "chiếc thuyền ngoài xa", coi đó là khoảnh khắc thanh lọc tâm hồn.
• Một con người có trách nhiệm: Anh không dửng dưng trước cái ác, sẵn sàng can thiệp để bảo vệ người đàn bà. Anh trăn trở, day dứt về câu chuyện của gia đình hàng chài.
• Sự chuyển biến trong nhận thức: Ban đầu, Phùng có cái nhìn đơn giản, lãng mạn về cuộc đời. Sau khi chứng kiến sự thật và lắng nghe câu chuyện của người đàn bà, anh đã "vỡ ra" nhiều điều. Anh hiểu rằng nghệ thuật phải gắn liền với cuộc đời, và người nghệ sĩ phải có cái nhìn sâu sắc, đa chiều. Tấm ảnh anh chụp cuối cùng luôn ám ảnh anh về "cái màu hồng hồng của ánh sương mai" và hình ảnh "người đàn bà lam lũ, bước ra từ tấm ảnh".

d. Nhân vật chánh án Đẩu

• Một người cán bộ tốt bụng, có trách nhiệm: Đẩu đại diện cho công lý, pháp luật. Anh muốn giúp người đàn bà thoát khỏi nạn bạo hành bằng cách khuyên chị ly hôn.
• Cái nhìn còn đơn giản, sách vở: Giống như Phùng, ban đầu Đẩu nhìn vấn đề một cách lý thuyết. Anh tin rằng ly hôn là giải pháp tốt nhất.
• Sự "vỡ ra" trong nhận thức: Sau khi nghe những lý lẽ sâu sắc, từng trải của người đàn bà, Đẩu nhận ra rằng lòng tốt và pháp luật đôi khi là chưa đủ nếu không xuất phát từ sự thấu hiểu thực tế cuộc sống. Câu nói "...một cái gì vừa mới vỡ ra trong đầu vị Bao Công của cái phố huyện vùng biển" cho thấy sự thay đổi nhận thức sâu sắc của anh.

III. GIÁ TRỊ NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT

1. Giá trị nội dung và tư tưởng

• Giá trị hiện thực: Tác phẩm phản ánh chân thực cuộc sống của người dân lao động vùng biển sau chiến tranh với những khó khăn, đói nghèo và cả những vấn đề xã hội nhức nhối như bạo lực gia đình.
• Giá trị nhân đạo:
  - Sự cảm thông, xót thương: Nguyễn Minh Châu bày tỏ niềm xót thương cho số phận bất hạnh của người dân, đặc biệt là người phụ nữ.
  - Phát hiện và ngợi ca vẻ đẹp tâm hồn: Tác giả trân trọng, ngợi ca những vẻ đẹp khuất lấp trong những con người lam lũ, như tình mẫu tử, lòng vị tha của người đàn bà hàng chài.
  - Đặt ra vấn đề và giải pháp: Tác phẩm đặt ra vấn đề về bạo lực gia đình và gợi ý rằng để giải quyết, cần phải thay đổi cả hoàn cảnh sống chứ không chỉ dựa vào pháp luật hay lòng tốt đơn thuần.
• Thông điệp về nghệ thuật:
  - Mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc đời: Nghệ thuật chân chính phải bắt nguồn từ cuộc đời và phục vụ cuộc đời. Cái đẹp của nghệ thuật không thể tách rời sự thật của cuộc sống.
  - Trách nhiệm của người nghệ sĩ: Người nghệ sĩ không được phép nhìn đời một cách hời hợt. Họ phải có cái nhìn đa diện, nhiều chiều, phải can đảm lặn sâu vào cuộc sống để khám phá bản chất thật đằng sau vẻ bề ngoài.

2. Đặc sắc nghệ thuật

• Xây dựng tình huống truyện độc đáo: Tình huống nhận thức với hai phát hiện đối lập của nghệ sĩ Phùng là hạt nhân của câu chuyện, tạo ra sự kịch tính và chiều sâu triết lý.
• Nghệ thuật xây dựng nhân vật: Nhân vật được khắc họa sắc nét, có chiều sâu nội tâm phức tạp, đặc biệt qua lời nói và hành động, giúp thể hiện rõ tư tưởng của tác phẩm.
• Ngôn ngữ kể chuyện: Lời kể mộc mạc, chân thực nhưng giàu chất suy tư, triết lý. Ngôi kể thứ nhất (Phùng) giúp câu chuyện trở nên gần gũi, đáng tin cậy và dễ dàng thể hiện những trăn trở, day dứt của nhân vật.
• Hình ảnh biểu tượng: Hình ảnh "chiếc thuyền ngoài xa" và "chiếc thuyền đến gần" mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc về khoảng cách giữa nghệ thuật và cuộc đời, giữa lý tưởng và hiện thực.

Bảng tóm tắt so sánh: Nghệ thuật và Cuộc đời

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

1. Câu 1 (Tự luận): Phân tích tình huống truyện độc đáo trong truyện ngắn "Chiếc thuyền ngoài xa" của Nguyễn Minh Châu. Qua đó, nhà văn muốn gửi gắm thông điệp gì về mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc đời?
2. Câu 2 (Tự luận): Phân tích vẻ đẹp khuất lấp của nhân vật người đàn bà hàng chài. Vì sao có thể nói đây là nhân vật thể hiện rõ nhất tư tưởng nhân đạo của nhà văn Nguyễn Minh Châu?
3. Câu 3 (Tự luận): Từ câu chuyện của người đàn bà hàng chài tại tòa án huyện, em hãy trình bày suy nghĩ của mình về cách nhìn nhận, đánh giá một con người, một sự việc trong cuộc sống.
4. Câu 4 (Tự luận): So sánh sự chuyển biến trong nhận thức của hai nhân vật Phùng và Đẩu. Qua đó, em rút ra bài học gì cho bản thân?

Hướng dẫn trả lời ngắn gọn:

• Câu 1: Nêu bật hai phát hiện đối lập của Phùng. Phát hiện 1: vẻ đẹp nghệ thuật. Phát hiện 2: sự thật trần trụi của đời sống. Phân tích sự đối lập này để thấy thông điệp: nghệ thuật phải gắn với đời, người nghệ sĩ cần có cái nhìn đa chiều, sâu sắc.
• Câu 2: Tập trung vào các vẻ đẹp tâm hồn: tình mẫu tử bao la, lòng vị tha, sự thấu hiểu lẽ đời. Lý giải vì sao chị là trung tâm tư tưởng: qua chị, nhà văn bày tỏ sự xót thương, trân trọng và khám phá ra bản chất thật của cuộc sống.
• Câu 3: Khẳng định không thể nhìn nhận vấn đề một cách đơn giản, phiến diện. Cần đặt sự việc, con người vào hoàn cảnh cụ thể của họ để thấu hiểu. Lòng tốt phải đi đôi với trí tuệ và sự am hiểu thực tế.
• Câu 4: Cả hai đều "vỡ ra" nhiều điều. Phùng vỡ ra về mối quan hệ nghệ thuật - cuộc đời. Đẩu vỡ ra về mối quan hệ giữa luật pháp - đời sống. Bài học: cần có cái nhìn sâu sắc, tránh sự đơn giản, sách vở khi đối diện với những vấn đề phức tạp của cuộc sống.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

"Chiếc thuyền ngoài xa" là một kiệt tác của Nguyễn Minh Châu, đánh dấu bước chuyển mình mạnh mẽ trong tư duy nghệ thuật của ông và của cả nền văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới. Tác phẩm không chỉ là một câu chuyện về nạn bạo hành gia đình mà còn là một bài học sâu sắc về cách nhìn đời, nhìn người. Qua tình huống truyện độc đáo và hệ thống nhân vật có chiều sâu, nhà văn đã gửi gắm thông điệp: muốn hiểu đúng về cuộc sống, con người, ta phải có cái nhìn đa diện, nhiều chiều, vượt qua vẻ đẹp hào nhoáng bên ngoài để khám phá sự thật ẩn giấu bên trong. Đây là một tác phẩm mà giá trị của nó sẽ còn mãi với thời gian, gợi mở cho chúng ta nhiều suy ngẫm về nghệ thuật và cuộc đời.