Soạn bài Muối của rừng - Ngữ văn - Lớp 11 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những truyện ngắn đặc sắc nhất của văn học Việt Nam đương đại – "Muối của rừng" của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp. Tác phẩm không chỉ là một câu chuyện đi săn đơn thuần mà còn là một hành trình thức tỉnh tâm linh sâu sắc, đặt ra những câu hỏi lớn về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên, về lòng trắc ẩn và sự sống. Thông qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kiến thức nền về tác giả, tác phẩm, phân tích được diễn biến tâm lí nhân vật ông Diểu, giải mã các tầng ý nghĩa biểu tượng và rút ra những bài học nhân sinh quý giá. Đây là hành trang quan trọng để các em chinh phục tác phẩm này trong chương trình Ngữ văn 11.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả Nguyễn Huy Thiệp

Nguyễn Huy Thiệp (1950-2021) được xem là một trong những nhà văn quan trọng nhất của văn học Việt Nam thời kỳ Đổi Mới. Ông nổi tiếng với một lối viết sắc sảo, gai góc và đầy tính triết luận.

• Cuộc đời: Ông sinh ra tại Thái Nguyên, lớn lên ở nhiều vùng nông thôn khác nhau, điều này đã cung cấp cho ông vốn sống phong phú để đưa vào tác phẩm.
• Phong cách sáng tác: Văn của Nguyễn Huy Thiệp thường trần trụi, lạnh lùng nhưng ẩn chứa bên trong là những suy tư sâu sắc về thân phận con người, về lịch sử và các giá trị đạo đức. Ông có tài trong việc xây dựng tình huống truyện độc đáo, nhân vật có tính cách phức tạp và sử dụng ngôn ngữ giàu tính biểu tượng. Các tác phẩm của ông thường gây ra nhiều tranh luận, cho thấy sức ảnh hưởng mạnh mẽ của chúng.
• Tác phẩm tiêu biểu: "Tướng về hưu", "Những ngọn gió Hua Tát", "Không có vua", "Phẩm tiết", và tất nhiên là "Muối của rừng".

2. Tác phẩm "Muối của rừng"

a. Hoàn cảnh sáng tác và xuất xứ

Truyện ngắn "Muối của rừng" được sáng tác năm 1986, in trong tập truyện "Tướng về hưu". Đây là giai đoạn đầu của thời kỳ Đổi Mới, khi văn học Việt Nam bắt đầu có những bước chuyển mình mạnh mẽ, thoát khỏi lối mòn cũ để khám phá những vấn đề gai góc của xã hội và con người hiện đại.

b. Giải mã nhan đề "Muối của rừng"

Nhan đề tác phẩm mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, là chìa khóa để giải mã toàn bộ câu chuyện.

"Muối" là một tinh chất quý giá, kết tinh của đất trời, là thứ gia vị không thể thiếu trong cuộc sống, mang ý nghĩa của sự đậm đà, tinh túy. Trong văn hóa dân gian, muối còn có tác dụng xua đuổi tà ma, mang lại sự may mắn, trong sạch.

"Rừng" là biểu tượng cho thế giới tự nhiên, cho sự sống hoang dã, hùng vĩ và bí ẩn.

Như vậy, "Muối của rừng" không phải là một thứ vật chất hữu hình mà là món quà tinh túy, quý giá mà thiên nhiên ban tặng cho con người. Đó là sự thức tỉnh lương tri, là khoảnh khắc giác ngộ về giá trị của sự sống và lòng nhân ái. Đó là phần thưởng tinh thần chỉ dành cho những ai biết tôn trọng và hòa hợp với thiên nhiên.

c. Bố cục

Văn bản có thể chia làm 3 phần chính, tương ứng với hành trình của nhân vật ông Diểu:

• Phần 1: Từ đầu đến "...bắn vào cái đít khỉ". Hành trình đi săn của ông Diểu với tâm thế của một kẻ chinh phục.
• Phần 2: Tiếp theo đến "...ông Diểu chợt hiểu". Cuộc đối mặt với gia đình nhà khỉ và sự chuyển biến tâm trạng của ông Diểu.
• Phần 3: Phần còn lại. Hành trình trở về trong sự thức tỉnh và giác ngộ, nhận được "muối của rừng".

II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN

1. Hình tượng nhân vật ông Diểu trước cuộc gặp gỡ định mệnh

a. Mục đích và tâm thế của chuyến đi săn

Ông Diểu, một người đàn ông đứng tuổi, có thể là người thành phố, thực hiện chuyến đi săn vào ngày ba mươi Tết. Đây là một thời điểm đặc biệt, thời khắc chuyển giao giữa năm cũ và năm mới, gợi đến sự tổng kết và khởi đầu.

• Mục đích: Chuyến đi săn của ông không phải vì mưu sinh. Ông đi săn để "thử lại cái tài thiện xạ", để thỏa mãn một thú vui, một sự chinh phục. Hành động này cho thấy một thái độ có phần ngạo mạn, xem sinh mạng của muông thú như một trò chơi, một mục tiêu để khẳng định bản thân.
• Tâm thế: Ông Diểu bước vào rừng với tâm thế của một kẻ đi chinh phục, một kẻ thống trị. Ông kiên nhẫn, rình rập, tính toán. Rừng trong mắt ông lúc này là một đối thủ, và con mồi là một chiến tích.

b. Hành động và cảm xúc khi bắn hạ con khỉ

Khi phát hiện ra con khỉ đực, ông Diểu đã không ngần ngại nổ súng. Hành động này là đỉnh điểm của tâm thế săn bắn.

Cảm xúc của ông sau phát súng là "một niềm vui ích kỉ". Chi tiết này vô cùng đắt giá. Nó lột tả sự vô cảm, sự xa cách của con người với nỗi đau của một sinh vật khác. Đối với ông Diểu lúc này, con khỉ chỉ là một mục tiêu đã bị hạ gục, và ông cảm thấy thỏa mãn vì kỹ năng của mình đã được chứng tỏ. Ông chưa nhận ra mình vừa gây ra một bi kịch.

2. Cuộc đối mặt với gia đình khỉ và sự chuyển biến tâm lí của ông Diểu

Đây là phần trọng tâm của truyện ngắn, nơi quá trình thức tỉnh của ông Diểu bắt đầu.

a. Hình ảnh đầy ám ảnh của gia đình nhà khỉ

Cảnh tượng sau phát súng không phải là cảnh một con mồi gục ngã, mà là bi kịch của một gia đình. Nguyễn Huy Thiệp đã nhân hóa loài vật một cách xuất sắc để tác động mạnh mẽ đến người đọc và chính nhân vật.

• Con khỉ cái: Nó không bỏ chạy mà quay lại, "ngồi xuống cạnh con đực", "lấy tay móc đất", "vừa thở vừa phun ra những cục máu". Hành động của nó thể hiện sự gắn bó, đau đớn đến tột cùng.
• Con khỉ đực: Dù bị thương, nó vẫn cố gắng "gượng dậy", "nhìn vợ", "lắc lắc cái đầu". Đỉnh điểm là khi nó "đưa một cánh tay gầy guộc lên vuốt ve con cái", một cử chỉ đầy yêu thương và an ủi.
• Con khỉ con: Nó xuất hiện, "nhảy trên xác mẹ", "kêu chít chít thảm thiết". Tiếng kêu của nó như một lời ai oán, một sự tố cáo tội ác của con người.

Cảnh tượng này không còn là cảnh của loài vật. Nó là một bi kịch đậm chất người với tình yêu, sự hy sinh, nỗi đau và sự chia lìa. Bằng cách này, tác giả đã xóa nhòa ranh giới giữa người và vật, buộc ông Diểu phải đối diện với hậu quả hành động của mình không phải với tư cách một thợ săn, mà với tư cách một con người.

b. Diễn biến tâm trạng và sự thức tỉnh của ông Diểu

Chứng kiến thảm kịch do mình gây ra, tâm trạng ông Diểu trải qua một cuộc biến động dữ dội.

1. Từ vui sướng đến kinh ngạc và sợ hãi: "Niềm vui ích kỉ" nhanh chóng tan biến, thay vào đó là sự sững sờ. Ông "chợt thấy ghê sợ chính mình". Ông nhận ra sự tàn nhẫn trong hành động tưởng chừng vô hại của mình.
2. Từ sợ hãi đến day dứt, ân hận: Ông Diểu bắt đầu cảm nhận được nỗi đau của gia đình nhà khỉ. Ông thấy "sự căm giận trong đôi mắt con khỉ đực", cảm thấy "tim mình như có ai bóp mạnh". Lương tâm của ông đã trỗi dậy.
3. Đỉnh điểm của sự chuyển biến: Khi con khỉ đực giơ súng định bắn trả thù nhưng lại buông thõng, ông Diểu "chợt hiểu". Đây là khoảnh khắc giác ngộ. Ông hiểu ra rằng: Sự sống là thiêng liêng. Tình yêu và lòng vị tha tồn tại ở mọi sinh vật, không chỉ riêng con người. Bạo lực chỉ sinh ra bạo lực, và chỉ có lòng trắc ẩn mới có thể hóa giải hận thù.

Hành động "hạ súng" của ông Diểu là một hành động mang tính biểu tượng. Ông từ bỏ vai trò của kẻ đi săn, từ bỏ bạo lực, từ bỏ sự ngạo mạn của con người để trở về với bản tính nhân hậu, bao dung.

3. Hành trình trở về và ý nghĩa biểu tượng "Muối của rừng"

Hành trình trở về của ông Diểu không còn là đường về của một thợ săn thất bại, mà là hành trình của một con người đã được cứu rỗi tâm hồn.

a. Sự hòa giải với thiên nhiên

Sau khi thức tỉnh, cái nhìn của ông Diểu về thiên nhiên đã hoàn toàn thay đổi. Rừng không còn là đối thủ mà trở nên gần gũi, thân thiện.

• Ông không còn cảm thấy sợ hãi trước những âm thanh của rừng già.
• Ông bước đi nhẹ nhàng, thanh thản.
• Thiên nhiên dường như cũng chào đón sự thay đổi của ông: "sương muối tan nhanh", "nắng lên", không khí ấm áp.

Sự thay đổi của ngoại cảnh chính là sự phản chiếu cho sự thay đổi trong tâm hồn ông Diểu. Khi con người hòa hợp với thiên nhiên bằng tình yêu thương, thiên nhiên cũng sẽ đáp lại bằng sự trong lành và vẻ đẹp của nó.

b. Giải mã hình ảnh "hoa tử huyền" và "muối của rừng"

Trên đường về, ông Diểu bắt gặp một bông hoa "màu trắng, bé bằng đầu tăm", "tỏa ra một mùi hương ngan ngát, lalang" và "có vị ngọt lịm". Ông nhận ra đó là "hoa tử huyền" – loài hoa mà truyền thuyết kể rằng ai gặp được sẽ gặp may mắn. Và ông biết, đó chính là "muối của rừng".

Ý nghĩa biểu tượng:

• Sự tinh túy và thuần khiết: Bông hoa nhỏ bé, trắng muốt, thơm ngát tượng trưng cho vẻ đẹp tinh khôi, thuần khiết nhất của tự nhiên.
• Phần thưởng cho lòng nhân ái: Bông hoa chỉ xuất hiện sau khi ông Diểu đã trải qua quá trình thức tỉnh lương tâm. Nó là phần thưởng mà thiên nhiên dành cho ông, một sự chứng nhận cho sự thay đổi tốt đẹp trong con người ông.
• Biểu tượng của sự sống và sự hòa hợp: "Muối của rừng" chính là hương vị của sự sống, của sự hòa hợp giữa con người và vạn vật. Đó là sự giác ngộ về chân lý: hạnh phúc đích thực không đến từ việc chinh phục hay hủy diệt, mà đến từ sự yêu thương và tôn trọng sự sống.

c. Ý nghĩa của kết thúc truyện

Ông Diểu trở về nhà vào đúng đêm giao thừa. Không khí gia đình ấm áp, lời nói ngây thơ của đứa con gái ("Bố có mang về muối của rừng không?") kết nối hành trình tâm linh của ông với cuộc sống đời thường. Câu trả lời của ông Diểu: "Có chứ, con gái. Muối của rừng mặn lắm..." vừa là lời nói thật, vừa ẩn chứa một triết lý sâu xa. Cái "mặn" ấy là vị mặn của sự ân hận, của bài học cay đắng nhưng cũng là vị đậm đà của tình yêu thương và sự sống mà ông vừa tìm lại được. Kết thúc truyện mở ra một năm mới, một cuộc đời mới cho ông Diểu, một cuộc đời đã được gột rửa và trở nên ý nghĩa hơn.

III. TỔNG KẾT

1. Giá trị nội dung

• Truyện ngắn đặt ra vấn đề có ý nghĩa thời đại: mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên. Tác phẩm là lời cảnh tỉnh về thái độ ngạo mạn, vô tình của con người đối với tự nhiên và muông thú.
• Ca ngợi vẻ đẹp và sức mạnh cảm hóa của thiên nhiên, của tình yêu thương và lòng trắc ẩn.
• Khẳng định rằng hạnh phúc và sự bình yên trong tâm hồn chỉ có thể tìm thấy khi con người sống hòa hợp, yêu thương và tôn trọng sự sống.

2. Giá trị nghệ thuật

• Xây dựng tình huống truyện độc đáo: Cuộc đối mặt giữa người thợ săn và gia đình nhà khỉ trong một không gian, thời gian đặc biệt (chiều ba mươi Tết trong rừng sâu) đã tạo nên kịch tính và chiều sâu triết lý cho câu chuyện.
• Nghệ thuật xây dựng biểu tượng đặc sắc: Các hình ảnh như "muối của rừng", "hoa tử huyền", "gia đình khỉ" đều mang nhiều tầng ý nghĩa, góp phần thể hiện sâu sắc chủ đề tư tưởng của tác phẩm.
• Miêu tả tâm lí nhân vật tinh tế: Tác giả đã đi sâu vào nội tâm nhân vật ông Diểu, khắc họa một cách chân thực và cảm động quá trình chuyển biến từ vô cảm đến thức tỉnh lương tri.
• Ngôn ngữ kể chuyện: Giọng văn lạnh lùng, khách quan ở phần đầu nhưng giàu chất thơ, chất triết luận ở phần sau, tạo nên một sức hấp dẫn đặc biệt cho truyện ngắn.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố kiến thức và rèn luyện kỹ năng phân tích văn học:

1. Câu 1: Phân tích quá trình chuyển biến nhận thức và tình cảm của nhân vật ông Diểu trong truyện ngắn "Muối của rừng". Theo em, đâu là bước ngoặt quyết định sự thay đổi đó?

   Gợi ý trả lời:

   • Làm rõ tâm trạng của ông Diểu trước, trong và sau khi bắn con khỉ.
   • Chỉ ra các giai đoạn chuyển biến: từ vui sướng ích kỷ -> kinh ngạc, sợ hãi -> ân hận, day dứt -> giác ngộ.
   • Khẳng định bước ngoặt là khi ông chứng kiến tình cảm của gia đình nhà khỉ và "chợt hiểu" ra sự tàn nhẫn của mình cũng như sự thiêng liêng của sự sống.

2. Câu 2: Nhan đề "Muối của rừng" mang những tầng ý nghĩa biểu tượng nào? Hãy giải thích ý nghĩa của hình ảnh "muối của rừng" mà ông Diểu đã tìm thấy.

   Gợi ý trả lời:

   • Giải thích nghĩa đen và nghĩa bóng của "muối" và "rừng".
   • Phân tích "muối của rừng" không phải vật chất mà là giá trị tinh thần: sự giác ngộ, lòng nhân ái, sự hòa hợp với thiên nhiên.
   • Chỉ ra rằng đó là phần thưởng cho sự thức tỉnh lương tâm, là hương vị của sự sống mà ông Diểu đã cảm nhận được sau khi từ bỏ bạo lực.

3. Câu 3: Qua việc khắc họa hình ảnh gia đình nhà khỉ, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp muốn gửi gắm thông điệp gì?

   Gợi ý trả lời:

   • Phân tích các chi tiết nhân hóa hành động, tình cảm của gia đình khỉ (tình mẫu tử, tình vợ chồng).
   • Thông điệp: Sự sống tồn tại dưới mọi hình thức đều đáng quý và đáng được tôn trọng. Loài vật cũng có tình cảm, nỗi đau như con người.
   • Phê phán sự vô tình, tàn nhẫn của con người khi đối xử với tự nhiên. Kêu gọi lòng trắc ẩn và tình yêu thương vạn vật.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

"Muối của rừng" là một kiệt tác truyện ngắn, cô đọng mà sâu sắc. Tác phẩm đã đưa người đọc theo chân ông Diểu trong một hành trình đặc biệt: hành trình từ một kẻ đi săn tàn nhẫn trở thành một con người giác ngộ về giá trị của lòng nhân ái. Thông qua câu chuyện, Nguyễn Huy Thiệp đã gửi gắm một thông điệp nhân văn lớn lao về sự thiêng liêng của sự sống và sự cần thiết phải xây dựng một mối quan hệ hài hòa, tôn trọng giữa con người và thiên nhiên. Bài học về "muối của rừng" – thứ muối của lương tâm và tình yêu thương – sẽ còn vang vọng mãi, nhắc nhở chúng ta về trách nhiệm của mình với thế giới tự nhiên xung quanh.