A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những bài thơ hay và xúc động nhất của phong trào Thơ mới - bài thơ "Nắng mới" của Lưu Trọng Lư. Tác phẩm là một dòng hồi tưởng ngọt ngào, ấm áp nhưng cũng đầy man mác về hình ảnh người mẹ thân yêu. Thông qua bài soạn này, các em sẽ không chỉ nắm vững kiến thức về tác giả, tác phẩm mà còn cảm nhận được vẻ đẹp của tình mẫu tử thiêng liêng, một trong những tình cảm cao quý nhất của con người. Chúng ta sẽ cùng nhau phân tích từng câu chữ, hình ảnh để thấy được tài năng nghệ thuật của Lưu Trọng Lư và ý nghĩa sâu sắc mà bài thơ mang lại. Bài học sẽ giúp các em rèn luyện kỹ năng đọc hiểu thơ trữ tình, phân tích tác phẩm và trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa một cách hiệu quả nhất.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Tìm hiểu chung về tác giả, tác phẩm
1. Tác giả Lưu Trọng Lư (1911-1991)
a. Cuộc đời và sự nghiệp:
- Lưu Trọng Lư sinh tại làng Cao Lao Hạ, xã Hạ Trạch, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình.
- Ông là một trong những nhà thơ tiên phong của phong trào Thơ mới, góp phần quan trọng vào việc đổi mới thi ca Việt Nam đầu thế kỷ XX.
- Ngoài thơ, ông còn sáng tác văn xuôi, kịch, và là một nhà hoạt động sân khấu nổi tiếng.
- Sự nghiệp của ông trải dài qua hai cuộc kháng chiến, với những đóng góp đáng kể cho nền văn học nghệ thuật nước nhà.
b. Phong cách nghệ thuật:
- Thơ Lưu Trọng Lư giàu chất trữ tình, lãng mạn, thấm đượm nỗi buồn man mác và khát khao giao cảm với đời.
- Giọng thơ của ông thường nhẹ nhàng, du dương, giàu tính nhạc, dễ đi vào lòng người.
- Ông thường tìm về những kỷ niệm tuổi thơ, những rung động tinh tế của tâm hồn để làm nguồn cảm hứng sáng tác. "Nắng mới" chính là một minh chứng tiêu biểu cho phong cách này.
2. Tác phẩm "Nắng mới"
a. Xuất xứ và hoàn cảnh sáng tác:
Bài thơ "Nắng mới" được rút từ tập thơ "Tiếng thu" (1939), một trong những tác phẩm đầu tay và nổi tiếng nhất của Lưu Trọng Lư. Tập thơ ra đời trong bối cảnh phong trào Thơ mới đang ở giai đoạn phát triển rực rỡ nhất, khẳng định cái tôi cá nhân và những cung bậc cảm xúc tinh tế của con người.
b. Bố cục bài thơ:
Bài thơ có thể được chia thành 2 phần chính:
- Phần 1 (Khổ 1): Cảm xúc của nhân vật trữ tình ở hiện tại, được khơi gợi từ hình ảnh "nắng mới".
- Phần 2 (Khổ 2 và 3): Dòng hồi tưởng về hình ảnh người mẹ thân thương trong quá khứ.
c. Nhan đề và thể thơ:
- Nhan đề "Nắng mới": Đây là một nhan đề giàu sức gợi. "Nắng mới" không chỉ là hình ảnh của thiên nhiên (ánh nắng đầu ngày, đầu mùa) mà còn là "nắng" của ký ức, của hoài niệm. Đó là thứ ánh sáng ấm áp, trong trẻo đã chiếu rọi và làm sống dậy cả một miền ký ức tươi đẹp về mẹ. Nhan đề chính là "chìa khóa" mở ra mạch cảm xúc của toàn bài.
- Thể thơ: Bài thơ được viết theo thể thất ngôn (bảy chữ), một thể thơ truyền thống nhưng đã được các nhà Thơ mới vận dụng một cách linh hoạt, tự nhiên để diễn tả dòng cảm xúc miên man, uyển chuyển.
II. Đọc hiểu chi tiết văn bản
1. Khổ 1: Cảm xúc bâng khuâng, xao xuyến trước khung cảnh "nắng mới"
Mỗi lần nắng mới hắt bên song,
Xao xác, gà trưa gáy não nùng,
Lòng rượi buồn theo thời dĩ vãng,
Chập chờn sống lại những ngày không.
a. Tín hiệu gợi nhớ:
Mạch cảm xúc của bài thơ được khởi nguồn từ một hình ảnh, một khoảnh khắc rất đỗi quen thuộc: "Mỗi lần nắng mới hắt bên song".
- Cụm từ "Mỗi lần" cho thấy đây là một sự việc lặp đi lặp lại, một phản xạ có điều kiện của tâm hồn. Cứ mỗi khi nắng mới xuất hiện, dòng ký ức lại ùa về.
- Động từ "hắt" gợi tả một thứ ánh nắng đột ngột, bất ngờ chiếu vào không gian tĩnh lặng, như một tác nhân khơi gợi, đánh thức tâm hồn đang chìm trong suy tư.
- "Nắng mới" ở đây không chỉ là nắng của hiện tại mà còn là chiếc cầu nối vô hình dẫn lối về quá khứ.
b. Tâm trạng của nhân vật trữ tình:
Ngay khi "nắng mới" xuất hiện, một chuỗi cảm xúc và âm thanh đồng loạt trỗi dậy:
- Âm thanh: "Xao xác, gà trưa gáy não nùng". Tiếng gà trưa vốn quen thuộc ở làng quê Việt Nam, nhưng qua cảm nhận của nhà thơ, nó trở nên "xao xác", "não nùng". Âm thanh ấy không khuấy động không gian mà ngược lại, càng làm tăng thêm sự tĩnh lặng, vắng vẻ và gợi một nỗi buồn sâu thẳm.
- Tâm trạng: "Lòng rượi buồn theo thời dĩ vãng". Từ láy "rượi buồn" diễn tả một nỗi buồn nhẹ nhàng, thấm thía, lan tỏa dần trong tâm hồn. Nỗi buồn ấy không bi lụy, vật vã mà man mác, mơ hồ, gắn liền với "thời dĩ vãng".
- Trạng thái: "Chập chờn sống lại những ngày không". Ký ức hiện về không rõ ràng, liên tục mà "chập chờn", nửa thực nửa hư, như một giấc mơ giữa ban ngày. Cụm từ "những ngày không" gợi một quá khứ xa xăm, không còn hiện hữu, chỉ còn lại trong hoài niệm.
Như vậy, khổ thơ đầu tiên đã tạo ra một bối cảnh đầy tâm trạng, nơi hiện tại và quá khứ giao thoa, nơi nỗi buồn nhẹ nhàng mở đường cho dòng hồi tưởng ùa về.
2. Khổ 2 và 3: Hình ảnh người mẹ thân thương hiện về trong ký ức
Tôi nhớ mợ tôi, thuở thiếu thời
Lúc người còn sống, tôi lên mười;
Mỗi lần nắng mới reo ngoài nội,
Áo đỏ người đưa trước giậu phơi.Hình dáng mợ tôi chửa xoá mờ
Hãy còn mường tượng lúc vào ra:
Nét cười đen nhánh sau tay áo
Trong ánh trưa hè, trước giậu thưa.
a. Dòng hồi tưởng trực tiếp và cụ thể:
Nếu khổ 1 là cảm xúc mơ hồ, thì từ khổ 2, dòng ký ức đã trở nên rõ nét. Nhân vật trữ tình trực tiếp gọi tên nỗi nhớ: "Tôi nhớ mợ tôi, thuở thiếu thời". (Trong phương ngữ miền Trung, "mợ" có nghĩa là mẹ). Ký ức được định vị rõ ràng về không gian và thời gian: "Lúc người còn sống, tôi lên mười", "reo ngoài nội", "trước giậu phơi".
b. Hình ảnh người mẹ - trung tâm của nỗi nhớ:
Hình ảnh người mẹ hiện lên qua những chi tiết vô cùng giản dị, đời thường nhưng lại có sức ám ảnh sâu sắc:
- Hành động quen thuộc: "Áo đỏ người đưa trước giậu phơi". Đây là một công việc bình dị hàng ngày của người mẹ. Nhưng trong ký ức của người con, nó trở thành một hình ảnh đẹp đẽ, sống động. Màu "áo đỏ" nổi bật trên nền "nắng mới", tạo ra một bức tranh rực rỡ, ấm áp. Nó tượng trưng cho sức sống, tình yêu thương và sự chăm chút của mẹ.
- Dáng vẻ thân thương: Tác giả khẳng định "Hình dáng mợ tôi chửa xoá mờ". Nỗi nhớ không chỉ là cảm giác mà đã thành hình, thành ảnh.
- Nụ cười ấn tượng: Chi tiết đắt giá nhất là "Nét cười đen nhánh sau tay áo". Đây là vẻ đẹp đặc trưng của phụ nữ Việt Nam xưa với tục nhuộm răng đen. "Nét cười" ấy không phô bày mà kín đáo, e ấp "sau tay áo", thể hiện sự dịu dàng, duyên dáng của người mẹ. Nụ cười ấy tỏa sáng, ấm áp giữa "ánh trưa hè", trở thành điểm sáng vĩnh cửu trong tâm trí người con.
Tất cả những chi tiết này không phải là một bức chân dung hoàn chỉnh mà là những mảnh ghép ký ức sáng giá nhất, được chắt lọc qua lăng kính của tình yêu và nỗi nhớ. Chúng tạo nên một hình ảnh người mẹ vừa gần gũi, vừa thiêng liêng.
c. Sự hòa quyện giữa không gian, thời gian và con người:
Lưu Trọng Lư đã khéo léo dệt nên một bức tranh ký ức hài hòa. Ánh "nắng mới", tiếng gà trưa, giậu thưa, hình ảnh người mẹ với áo đỏ, nụ cười đen nhánh... tất cả hòa quyện vào nhau, tạo nên một không gian hoài niệm đặc trưng, thấm đẫm tình cảm gia đình.
III. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật
1. Giá trị nội dung
- Bài thơ thể hiện nỗi nhớ thương da diết, chân thành của người con đối với người mẹ đã khuất.
- Qua đó, tác phẩm ca ngợi tình mẫu tử thiêng liêng, một trong những tình cảm nền tảng và cao đẹp nhất của con người.
- "Nắng mới" còn là lời nhắc nhở về giá trị của những ký ức, về cội nguồn gia đình và tình yêu thương.
2. Giá trị nghệ thuật
- Thể thơ và giọng điệu: Vận dụng thành công thể thơ thất ngôn truyền thống với giọng điệu tâm tình, nhẹ nhàng, sâu lắng, phù hợp để diễn tả dòng hồi tưởng.
- Ngôn ngữ và hình ảnh: Ngôn ngữ thơ bình dị, trong sáng. Hình ảnh thơ gần gũi, mộc mạc (nắng mới, tiếng gà, áo đỏ, giậu phơi) nhưng lại giàu sức gợi, mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc.
- Mạch cảm xúc: Cảm xúc trong bài thơ vận động tự nhiên, logic từ hiện tại gợi về quá khứ, từ nỗi buồn man mác đến nỗi nhớ da diết, cụ thể.
- Nghệ thuật miêu tả: Tác giả không miêu tả trực tiếp mà chỉ gợi tả qua vài chi tiết chọn lọc (áo đỏ, nét cười đen nhánh), đủ để khắc họa nên hình ảnh người mẹ không thể phai mờ trong tâm trí.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ HƯỚNG DẪN
Câu 1: Phân tích vai trò của hình ảnh "nắng mới" trong việc thể hiện mạch cảm xúc của nhân vật trữ tình trong bài thơ.
Gợi ý trả lời:
- "Nắng mới" xuất hiện ở đầu và được lặp lại trong bài, đóng vai trò là tín hiệu nghệ thuật, là "chìa khóa" khơi nguồn cảm xúc.
- Nó là cầu nối giữa hiện tại (nỗi buồn man mác) và quá khứ (ký ức ấm áp về mẹ).
- Nó không chỉ là hình ảnh thiên nhiên mà còn là ánh sáng của ký ức, của tình mẫu tử, sưởi ấm tâm hồn nhân vật trữ tình.
- Phân tích cụ thể qua các câu thơ có hình ảnh "nắng mới" để làm rõ luận điểm.
Câu 2: Hình ảnh người mẹ trong bài thơ "Nắng mới" hiện lên qua những chi tiết nào? Em có nhận xét gì về cách tác giả khắc họa hình ảnh người mẹ?
Gợi ý trả lời:
- Liệt kê các chi tiết miêu tả người mẹ: hành động "đưa áo đỏ trước giậu phơi", "nét cười đen nhánh sau tay áo".
- Phân tích ý nghĩa của từng chi tiết: "áo đỏ" gợi sự ấm áp, sức sống; "nét cười đen nhánh" gợi vẻ đẹp duyên dáng, hiền hậu, đặc trưng của phụ nữ Việt Nam xưa.
- Nhận xét về nghệ thuật: Tác giả không miêu tả toàn diện mà chỉ chọn lọc những chi tiết tiêu biểu, đắt giá nhất. Đây là nghệ thuật "vẽ mây nảy trăng", gợi nhiều hơn tả, để lại ấn tượng sâu đậm trong lòng người đọc. Cách khắc họa này cho thấy tình cảm trân trọng, yêu thương của người con.
Câu 3: Từ bài thơ, em có suy ngẫm gì về tình mẫu tử và vai trò của những ký ức tuổi thơ đối với mỗi con người?
Gợi ý trả lời: (Đây là câu hỏi mở, học sinh tự do trình bày suy nghĩ)
- Tình mẫu tử là tình cảm thiêng liêng, là điểm tựa tinh thần vững chắc cho mỗi người, dù người mẹ còn hay đã mất.
- Những ký ức tuổi thơ, đặc biệt là ký ức về mẹ, là hành trang quý giá đi theo ta suốt cuộc đời. Chúng sưởi ấm, an ủi và nhắc nhở chúng ta về cội nguồn, về những giá trị tốt đẹp.
- Liên hệ với bản thân: Cần biết trân trọng, yêu thương cha mẹ khi còn có thể, tạo ra những kỷ niệm đẹp đẽ bên gia đình.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
"Nắng mới" của Lưu Trọng Lư là một bài thơ bình dị mà sâu sắc, nhẹ nhàng mà thấm thía. Bằng những vần thơ trong sáng và hình ảnh mộc mạc, tác giả đã vẽ nên một bức tranh hoài niệm cảm động về người mẹ, qua đó khẳng định sức sống bất diệt của tình mẫu tử. Bài thơ không chỉ là một tác phẩm tiêu biểu của phong trào Thơ mới mà còn là một viên ngọc quý trong kho tàng thi ca Việt Nam viết về mẹ. Hy vọng rằng, sau bài học này, các em sẽ thêm yêu quý tác phẩm, trân trọng những ký ức đẹp về gia đình và nỗ lực hơn nữa trong việc học tập, đặc biệt là với môn Ngữ văn. Hãy đọc lại bài thơ nhiều lần để cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp của nó nhé!