Soạn bài Ôn tập trang 89 - Ngữ văn - Lớp 10 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Các em học sinh thân mến, chào mừng các em đã quay trở lại với hành trình khám phá tri thức Ngữ văn 10. Sau khi cùng nhau đi qua những vần thơ tuyệt đẹp trong chủ đề "Giao cảm với thiên nhiên", hôm nay chúng ta sẽ dừng chân tại trạm ôn tập ở trang 89. Đây là cơ hội quý báu để chúng ta hệ thống lại toàn bộ kiến thức đã học, khắc sâu những vẻ đẹp của thơ ca và rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học. Bài ôn tập này không chỉ giúp các em củng cố kiến thức về các tác phẩm như "Hương Sơn phong cảnh", "Thơ duyên", "Nhớ đồng" mà còn là bước đệm vững chắc để các em tự tin hơn trong các bài kiểm tra sắp tới. Hãy cùng nhau khám phá và chinh phục những yêu cầu của bài học nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

Câu 1 (SGK trang 89): Lập bảng so sánh ba bài thơ đã học trong bài 3 theo gợi ý sau (làm vào vở):

1. Hướng dẫn lập bảng

Để hoàn thành yêu cầu này, các em cần đọc lại kỹ ba bài thơ: "Hương Sơn phong cảnh" (Chu Mạnh Trinh), "Thơ duyên" (Xuân Diệu) và "Nhớ đồng" (Tố Hữu). Sau đó, hãy điền các thông tin cần thiết vào bảng theo các tiêu chí đã cho. Bảng so sánh giúp chúng ta có cái nhìn tổng quan, hệ thống và dễ dàng nhận ra những điểm tương đồng cũng như khác biệt giữa các tác phẩm.

2. Bảng so sánh tham khảo

Tiêu chí	Hương Sơn phong cảnh (Chu Mạnh Trinh)	Thơ duyên (Xuân Diệu)	Nhớ đồng (Tố Hữu)
Thể thơ	Hát nói	Thơ 8 chữ (thơ mới)	Thơ 8 chữ (thơ mới)
Bố cục	3 phần: Mở đầu (câu đầu), Thân bài (10 câu tiếp), Kết (2 câu cuối)	4 khổ thơ	14 khổ thơ, có sự lặp lại của điệp khúc "Đâu..." và hình ảnh "con diều sáo"
Hình ảnh, chi tiết tiêu biểu	Non nước, mây, trời, chùa chiền, hang động, suối, Phật... (Thú Hương Sơn). Hình ảnh vừa hùng vĩ, vừa thơ mộng, linh thiêng.	Cặp chim chuyền, hoa đung đưa, lá cành tơ phơ phất, con cò bay, mây biếc... Hình ảnh thiên nhiên tươi tắn, sinh động, tràn đầy "duyên".	Ruộng nương, xóm nhà, gió, trời xanh, sông, diều sáo... Hình ảnh đồng quê quen thuộc, gắn liền với nỗi nhớ của người tù cách mạng.
Cảm hứng chủ đạo, cảm xúc của "cái tôi" trữ tình	Cảm hứng ngợi ca, tự hào trước vẻ đẹp của thiên nhiên đất nước. Cái tôi say đắm, hòa mình vào cảnh vật, hướng về cõi Phật thanh tịnh.	Cảm hứng về sự giao cảm, hòa hợp giữa con người và vạn vật. Cái tôi tinh tế, nhạy cảm, reo vui trước "duyên" của cuộc đời và tình yêu.	Cảm hứng về nỗi nhớ quê hương, đồng bào da diết của người chiến sĩ cách mạng trong cảnh tù đày. Cái tôi u uất, cô đơn nhưng vẫn cháy bỏng khát vọng tự do.

Câu 2 (SGK trang 89): Nêu một số điểm tương đồng và khác biệt về nội dung và nghệ thuật của ba bài thơ trên.

1. Điểm tương đồng

Về nội dung: Cả ba bài thơ đều thể hiện tình yêu, sự gắn bó và giao cảm sâu sắc với thiên nhiên. Thiên nhiên trong cả ba tác phẩm không chỉ là cảnh vật vô tri mà còn là nơi ký thác tâm sự, là đối tượng để "cái tôi" trữ tình bộc lộ cảm xúc. Thiên nhiên trở thành một phần không thể tách rời trong tâm hồn nhà thơ.
Về nghệ thuật:
- Sử dụng ngôn ngữ thơ giàu hình ảnh, giàu sức gợi cảm, tinh tế và chọn lọc.
- Bút pháp tả cảnh ngụ tình được vận dụng hiệu quả, cảnh vật luôn hòa quyện với tâm trạng của con người.
- Thể hiện rõ nét dấu ấn của "cái tôi" trữ tình - một đặc điểm nổi bật của thơ ca trung đại và thơ mới.

2. Điểm khác biệt

Tiêu chí	Hương Sơn phong cảnh	Thơ duyên	Nhớ đồng
Đối tượng thiên nhiên	Cảnh sắc hùng vĩ, tráng lệ, mang màu sắc tôn giáo, tâm linh của một danh lam thắng cảnh.	Cảnh vật gần gũi, tươi tắn của một buổi chiều thu, nơi vạn vật giao hòa, đầy "duyên".	Cảnh đồng quê mộc mạc, thân thuộc, gắn liền với cuộc sống lam lũ và ký ức tuổi thơ.
Mục đích miêu tả thiên nhiên	Ca ngợi vẻ đẹp non sông, đất nước, qua đó thể hiện lòng tự hào dân tộc và khát vọng thoát tục.	Làm nền cho sự nảy nở của tình yêu, tình người. Thiên nhiên là chất xúc tác cho những rung động tinh tế trong lòng người.	Là phương tiện để bộc lộ nỗi nhớ quê hương, khát vọng tự do cháy bỏng của người tù cách mạng.
"Cái tôi" trữ tình	Cái tôi của một nhà nho tài tử, tao nhân mặc khách, vừa say đắm cảnh đẹp trần thế, vừa hướng đến sự thanh tịnh của cõi Phật.	Cái tôi lãng mạn, yêu đời, luôn "mở hồn" để đón nhận mọi vẻ đẹp của cuộc sống, đặc biệt là tình yêu.	Cái tôi của người chiến sĩ cách mạng, mang nặng nỗi u uất, cô đơn trong tù đày nhưng luôn hướng về quê hương, đồng bào với tình yêu tha thiết.
Thể loại và nghệ thuật đặc sắc	Thể hát nói phóng khoáng, tự do. Ngôn từ trang trọng, cổ kính, giàu tính nhạc.	Thơ mới 8 chữ, cách diễn đạt mới mẻ, sáng tạo. Nghệ thuật sử dụng từ ngữ, hình ảnh tinh tế, gợi cảm.	Thơ mới 8 chữ, cấu trúc điệp khúc độc đáo, giọng điệu da diết, khắc khoải, mang đậm màu sắc dân gian.

Câu 3 (SGK trang 89): Theo bạn, trong ba bài thơ trên, bài thơ nào thể hiện rõ nhất sự giao cảm giữa "cái tôi" trữ tình với thế giới tự nhiên? Vì sao?

Đây là một câu hỏi mở, các em có thể tự do lựa chọn và trình bày quan điểm của mình, miễn là có lý lẽ thuyết phục. Dưới đây là một gợi ý phân tích:

Theo tôi, bài thơ "Thơ duyên" của Xuân Diệu thể hiện rõ nhất sự giao cảm giữa "cái tôi" trữ tình với thế giới tự nhiên.

Lý giải:

Sự hòa quyện tuyệt đối: Trong "Thơ duyên", thiên nhiên và con người không tồn tại tách biệt. Cảnh vật không chỉ là nền mà còn là một phần của tâm trạng. Cái "duyên" của thiên nhiên (lá, hoa, chim chuyền) đã lan tỏa, thấm vào lòng người, và cái "duyên" của đôi lứa cũng làm cho cảnh vật thêm tình tứ. Có một sự tương giao, cộng hưởng tuyệt vời giữa ngoại cảnh và tâm cảnh.
Triết lý "vạn vật hữu tình": Xuân Diệu đã thổi hồn vào cảnh vật, khiến chúng cũng mang những cảm xúc, những trạng thái rất "người". "Chiều mộng hoà thơ trên nhánh duyên / Cây me ríu rít cặp chim chuyền / Đổ trời xanh ngọc qua muôn lá". Cảnh vật cũng đang "làm duyên", cũng đang yêu. Đây chính là đỉnh cao của sự giao cảm.
Cái tôi chủ động "mở hồn": Nhân vật trữ tình trong thơ Xuân Diệu luôn ở trạng thái chủ động, khao khát giao cảm: "Lòng anh thôi đã cưới lòng em". Sự giao cảm với thiên nhiên chính là bước đệm, là chất xúc tác để đi đến sự giao cảm cuối cùng và đẹp nhất là tình yêu đôi lứa.

Lưu ý: Các em cũng có thể chọn "Hương Sơn phong cảnh" với sự giao cảm mang tính chiêm nghiệm, say đắm của nhà thơ trước cảnh non thiêng, hoặc "Nhớ đồng" với sự giao cảm qua nỗi nhớ, khi cảnh vật quê hương đã hóa thành tâm tưởng. Mỗi lựa chọn đều có nét đặc sắc riêng.

Câu 4 (SGK trang 89): Phân tích một yếu tố thi luật (vần, nhịp, phối thanh,...) hoặc một biện pháp tu từ có vai trò quan trọng trong việc tạo nên giá trị biểu đạt, thẩm mĩ cho một trong ba bài thơ trên.

Các em có thể chọn một yếu tố bất kỳ và phân tích. Dưới đây là ví dụ phân tích vai trò của điệp khúc trong bài thơ "Nhớ đồng" của Tố Hữu.

Phân tích vai trò của điệp khúc trong "Nhớ đồng"

Điệp khúc "Đâu những ngày xưa, tôi nhớ tôi / Băn khoăn đi kiếm lẽ yêu đời / Vẩn vơ theo mãi vòng quanh quẩn / Muốn thoát, than ôi, bước chẳng rời" và hình ảnh "con diều sáo" lặp đi lặp lại nhiều lần trong bài thơ, tạo nên những giá trị đặc sắc:

Tạo nhạc tính và cấu trúc độc đáo: Sự lặp lại của điệp khúc tạo ra một giai điệu da diết, trầm buồn, như một nỗi ám ảnh thường trực trong tâm trí người tù. Nó làm cho bài thơ có cấu trúc vòng tròn, xoáy sâu vào nỗi nhớ và tâm trạng bế tắc, quẩn quanh của nhân vật trữ tình.
Nhấn mạnh cảm xúc chủ đạo: Điệp khúc trực tiếp nói lên nỗi nhớ da diết về quá khứ, về cái "tôi" tự do đi tìm lý tưởng. Việc lặp lại liên tục tô đậm tâm trạng băn khoăn, day dứt và khát vọng thoát khỏi thực tại tù đày của người chiến sĩ. Nó là điệp khúc của nỗi nhớ, của khát vọng tự do.
Nối kết các mảng ký ức: Mỗi lần điệp khúc xuất hiện, nó lại mở ra một miền ký ức khác về đồng quê: cảnh sớm trưa chiều, những kiếp người lầm than, những tiếng hò... Điệp khúc giống như một sợi dây liên kết, xâu chuỗi những hình ảnh rời rạc của quá khứ thành một dòng chảy tâm tư liền mạch.
Thể hiện sự phát triển của tâm trạng: Mặc dù lặp lại, nhưng sắc thái của điệp khúc có sự thay đổi tinh tế. Ban đầu là nỗi nhớ da diết, sau đó là sự u uất, bế tắc, và cuối cùng bùng lên thành tiếng kêu tha thiết, mãnh liệt, thể hiện ý chí không cam chịu, khát khao hành động.

Kết luận: Điệp khúc trong "Nhớ đồng" không chỉ là một thủ pháp nghệ thuật mà đã trở thành "linh hồn" của bài thơ, góp phần quyết định trong việc thể hiện chiều sâu tâm trạng và tư tưởng của tác phẩm.

Câu 5 (SGK trang 89): Viết đoạn văn (khoảng 200 chữ) chia sẻ cảm nhận của bạn về một hình ảnh trong bài thơ đã để lại cho bạn ấn tượng sâu sắc nhất.

Hướng dẫn viết đoạn văn

Mở đoạn: Giới thiệu tên bài thơ, tác giả và hình ảnh thơ mà bạn ấn tượng nhất.
Thân đoạn:
- Trích dẫn câu thơ chứa hình ảnh đó.
- Phân tích vẻ đẹp của hình ảnh: Tác giả đã sử dụng những từ ngữ, biện pháp tu từ nào để miêu tả?
- Phân tích ý nghĩa của hình ảnh: Hình ảnh đó gợi lên những cảm xúc, suy ngẫm gì? Nó đóng vai trò như thế nào trong việc thể hiện chủ đề của bài thơ?
- Chia sẻ cảm nhận cá nhân: Vì sao hình ảnh đó lại gây ấn tượng sâu sắc với bạn? Nó có gợi cho bạn liên tưởng gì đến cuộc sống, đến những trải nghiệm của bản thân không?
Kết đoạn: Khẳng định lại giá trị của hình ảnh và tài năng của tác giả.

Đoạn văn tham khảo (về hình ảnh "con cò bay" trong "Thơ duyên")

Trong bài thơ "Thơ duyên" của Xuân Diệu, hình ảnh để lại trong tôi ấn tượng sâu sắc nhất chính là hình ảnh cánh cò trong buổi chiều thu: "Con cò trên ruộng cánh phân vân". Đây không phải là cánh cò quen thuộc trong ca dao, mang nặng những lo toan, vất vả. Cánh cò của Xuân Diệu mang một tâm trạng rất "người", rất lãng mạn. Từ láy "phân vân" được sử dụng vô cùng đắt giá, nó không chỉ gợi tả dáng bay lững lờ, dường như đang đắn đo, suy tính của con cò, mà còn như ngụ ý về sự phân vân, rung động của lòng người trước ngưỡng cửa tình yêu. Cánh cò ấy như một nét bút chấm phá, làm cho bức tranh chiều thu vốn đã hữu tình càng thêm thơ mộng, mơ màng. Hình ảnh này cho thấy một hồn thơ vô cùng tinh tế, nhạy cảm của Xuân Diệu, người luôn nhìn vạn vật bằng con mắt của tình yêu. Đối với tôi, cánh cò "phân vân" là biểu tượng cho những rung động đầu đời trong trẻo, e ấp, một trạng thái cảm xúc đẹp đẽ mà ai cũng từng trải qua. Chính sự giao cảm tinh tế giữa cảnh và tình đã làm nên sức sống lâu bền cho hình ảnh thơ độc đáo này.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Câu 1: Phân tích "cái tôi" trữ tình của Tố Hữu trong bài thơ "Nhớ đồng". Cái tôi ấy có điểm gì khác biệt so với "cái tôi" lãng mạn của Xuân Diệu trong "Thơ duyên"?
Gợi ý: Phân tích "cái tôi" của Tố Hữu là cái tôi của người chiến sĩ, gắn bó với nhân dân, đất nước, mang nỗi niềm lớn lao của thời đại. So sánh với "cái tôi" của Xuân Diệu, một cái tôi cá nhân, tập trung vào những rung động tinh vi của tình yêu và sự giao cảm với thiên nhiên.
Câu 2: Vẻ đẹp của thiên nhiên Việt Nam được thể hiện như thế nào qua hai tác phẩm "Hương Sơn phong cảnh" và "Nhớ đồng"? Em có nhận xét gì về tình yêu thiên nhiên, đất nước của các nhà thơ Việt Nam qua hai thời kỳ khác nhau?
Gợi ý: Phân tích vẻ đẹp hùng vĩ, linh thiêng của danh thắng (Hương Sơn) và vẻ đẹp mộc mạc, bình dị của đồng quê (Nhớ đồng). Nhận xét về sự tiếp nối và phát triển của tình yêu quê hương, đất nước trong văn học: từ tình yêu các danh lam thắng cảnh đến tình yêu những gì gần gũi, gắn bó với đời sống nhân dân.
Câu 3: Từ chủ đề "Giao cảm với thiên nhiên", hãy viết một đoạn văn ngắn (khoảng 150 chữ) trình bày suy nghĩ của em về vai trò của thiên nhiên đối với đời sống tinh thần của con người trong xã hội hiện đại.
Gợi ý: Nêu lên thực trạng con người ngày càng xa rời thiên nhiên trong xã hội công nghệ. Khẳng định vai trò của thiên nhiên trong việc chữa lành tâm hồn, mang lại sự bình yên, cân bằng và khơi nguồn sáng tạo. Liên hệ bản thân và kêu gọi mọi người trân trọng, bảo vệ thiên nhiên.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau hệ thống hóa và đào sâu những kiến thức trọng tâm của chủ đề "Giao cảm với thiên nhiên". Qua việc so sánh ba bài thơ đặc sắc, các em đã thấy được sự đa dạng trong cách các nhà thơ thể hiện tình yêu và sự gắn bó với thế giới tự nhiên. Mỗi tác phẩm là một góc nhìn, một tiếng lòng riêng, nhưng tất cả đều gặp nhau ở tình yêu quê hương, đất nước sâu sắc. Hy vọng rằng, sau bài ôn tập này, các em không chỉ nắm vững kiến thức để học tốt hơn mà còn biết trân trọng và yêu quý hơn vẻ đẹp của thiên nhiên quanh mình. Hãy tiếp tục đọc thêm nhiều bài thơ hay về thiên nhiên để làm giàu thêm tâm hồn mình nhé!