Soạn bài Thuyết trình vấn đề xã hội (phi ngôn ngữ) - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Kỹ năng nói trước đám đông, đặc biệt là thuyết trình về một vấn đề xã hội, là một trong những kỹ năng quan trọng nhất trong thế kỷ 21. Nó không chỉ giúp các em đạt điểm cao trong môn Ngữ văn mà còn là công cụ mạnh mẽ để các em thể hiện quan điểm, lan tỏa thông điệp tích cực và tạo ra sự thay đổi trong cộng đồng. Bài học hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá quy trình chuẩn bị và trình bày một bài nói thuyết phục về một vấn đề xã hội. Điểm nhấn đặc biệt của bài học là cách kết hợp nhuần nhuyễn các phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ như ánh mắt, cử chỉ, giọng điệu và các công cụ trực quan. Sau bài học này, các em sẽ tự tin xây dựng một bài nói hoàn chỉnh, trình bày lôi cuốn và để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng người nghe.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Khám phá tri thức về bài nói thuyết trình

1.1. Hiểu đúng về thuyết trình một vấn đề xã hội

a. Khái niệm cốt lõi

Thuyết trình về một vấn đề xã hội là hình thức trình bày bằng lời nói trước nhiều người nghe về một hiện tượng, một sự việc đang diễn ra trong đời sống xã hội, có ảnh hưởng đến cộng đồng và cần được quan tâm. Mục tiêu không chỉ là cung cấp thông tin mà còn là bày tỏ quan điểm, phân tích nguyên nhân, hậu quả và đề xuất giải pháp, nhằm nâng cao nhận thức và kêu gọi hành động.

Điều này khác với việc chỉ đọc một bản báo cáo. Một bài thuyết trình thành công cần có sự kết nối cảm xúc, lập luận sắc bén và khả năng truyền cảm hứng cho người nghe.

b. Mục đích của bài nói

• Cung cấp thông tin và nâng cao nhận thức: Giúp người nghe hiểu rõ hơn về một vấn đề mà họ có thể chưa biết hoặc hiểu chưa đúng. Ví dụ: Thuyết trình về tác hại của rác thải nhựa đối với đại dương.
• Thuyết phục và thay đổi thái độ: Trình bày các luận điểm, bằng chứng để người nghe đồng tình với quan điểm của mình. Ví dụ: Thuyết trình để thuyết phục các bạn trong lớp hạn chế sử dụng đồ nhựa một lần.
• Kêu gọi hành động: Thúc đẩy người nghe thực hiện những hành động cụ thể để giải quyết vấn đề. Ví dụ: Kêu gọi mọi người tham gia chiến dịch dọn dẹp bãi biển vào cuối tuần.

1.2. Sức mạnh của phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ

a. Phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ là gì?

Đây là tất cả những yếu tố giao tiếp không dùng lời nói. Trong một bài thuyết trình, chúng bao gồm:

• Ngôn ngữ cơ thể: Ánh mắt, nét mặt, cử chỉ tay, tư thế, dáng điệu.
• Yếu tố giọng nói (paralanguage): Tông giọng (cao, thấp), tốc độ nói (nhanh, chậm), âm lượng (to, nhỏ), ngữ điệu, khoảng lặng.
• Phương tiện hỗ trợ trực quan: Slide trình chiếu (PowerPoint, Canva), hình ảnh, biểu đồ, video clip, đồ vật thật.

b. Tại sao chúng lại quan trọng đến vậy?

Nghiên cứu của giáo sư Albert Mehrabian chỉ ra rằng trong giao tiếp mặt đối mặt, tác động của một thông điệp đến từ: 7% là từ ngữ, 38% là giọng nói và 55% là ngôn ngữ cơ thể. Điều này cho thấy phương tiện phi ngôn ngữ có sức mạnh to lớn:

• Tăng tính thuyết phục: Một ánh mắt cương quyết, một cử chỉ tay mạnh mẽ có thể nhấn mạnh luận điểm hiệu quả hơn ngàn lời nói.
• Tạo kết nối cảm xúc: Nét mặt đồng cảm, giọng nói trầm ấm khi kể một câu chuyện buồn sẽ chạm đến trái tim người nghe.
• Duy trì sự tập trung: Việc thay đổi giọng nói, di chuyển trên sân khấu hay sử dụng hình ảnh minh họa hấp dẫn sẽ giúp khán giả không bị nhàm chán.
• Làm rõ thông điệp: Một biểu đồ có thể trực quan hóa những con số phức tạp, giúp người nghe dễ hiểu và ghi nhớ hơn.

2. Quy trình 3 bước để có một bài nói hoàn hảo

Để thực hiện bài nói này, các em hãy tuân thủ theo quy trình 3 bước được gợi ý trong sách giáo khoa: Chuẩn bị, Trình bày, và Trao đổi.

Bước 1: Chuẩn bị nói - Nền tảng của thành công

Đây là giai đoạn chiếm nhiều thời gian nhất nhưng cũng là quan trọng nhất. Sự chuẩn bị kỹ lưỡng sẽ giúp em tự tin và làm chủ bài nói của mình.

a. Lựa chọn đề tài tâm đắc

Hãy chọn một vấn đề mà em thực sự quan tâm, có hiểu biết và cảm thấy thôi thúc muốn chia sẻ. Một đề tài hay cần đáp ứng các tiêu chí:

• Phù hợp với lứa tuổi: Gần gũi với đời sống học đường và xã hội mà em quan sát được.
• Có ý nghĩa xã hội: Tác động đến nhiều người và cần được lên tiếng.
• Có đủ thông tin: Em có thể tìm kiếm được số liệu, bài báo, hình ảnh đáng tin cậy.

Gợi ý một số đề tài:

1. Vấn nạn bạo lực học đường.
2. Áp lực học tập của học sinh hiện nay.
3. Tác động của mạng xã hội đến giới trẻ.
4. Vấn đề ô nhiễm môi trường tại địa phương.
5. Tầm quan trọng của văn hóa đọc trong thời đại số.
6. Giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc trong bối cảnh hội nhập.

b. Tìm ý và lập dàn ý chi tiết

Sau khi có đề tài, hãy bắt đầu tìm ý bằng cách đặt các câu hỏi: Vấn đề đó là gì? (What?) Tại sao nó lại xảy ra? (Why?) Nó gây ra hậu quả gì? (So what?) Chúng ta có thể làm gì? (How?). Sau đó, sắp xếp các ý tưởng thành một dàn ý logic.

Cấu trúc dàn ý 3 phần:

• Mở bài (10%):
  • Dẫn dắt, thu hút sự chú ý (bằng một câu chuyện, một con số thống kê gây sốc, một câu hỏi tu từ).
  • Giới thiệu trực tiếp vấn đề sẽ trình bày.
  • Nêu bật tầm quan trọng và phạm vi của bài nói.
• Thân bài (80%):
  • Chia thành 2-3 luận điểm chính, sắp xếp theo trình tự logic (thực trạng -> nguyên nhân -> hậu quả -> giải pháp).
  • Mỗi luận điểm phải có lý lẽ (lập luận) và dẫn chứng (số liệu, ví dụ, câu chuyện, ý kiến chuyên gia) để làm sáng tỏ.
  • QUAN TRỌNG: Ghi chú rõ ở mỗi luận điểm, em sẽ sử dụng phương tiện phi ngôn ngữ nào (ví dụ: "Phần này sẽ trình chiếu biểu đồ tăng trưởng...", "Khi nói về hậu quả, giọng nói cần trầm xuống, nét mặt nghiêm túc...").
• Kết bài (10%):
  • Tóm tắt lại các điểm chính đã trình bày.
  • Khẳng định lại thông điệp cốt lõi.
  • Đưa ra lời kêu gọi hành động rõ ràng, mạnh mẽ và khả thi.

c. Chuẩn bị các phương tiện phi ngôn ngữ

Đây là bước cụ thể hóa những ghi chú trong dàn ý.

• Thiết kế slide trình chiếu: Sử dụng PowerPoint hoặc Canva. Tuân thủ quy tắc "6x6" (không quá 6 dòng/slide, 6 từ/dòng). Ưu tiên hình ảnh, biểu đồ, từ khóa thay vì những đoạn văn dài. Chọn màu sắc, phông chữ dễ đọc.
• Sưu tầm hình ảnh, video: Chọn lọc những tư liệu có chất lượng cao, có nguồn gốc rõ ràng và thực sự tác động đến cảm xúc người xem. Video không nên quá dài (dưới 2 phút).
• Lên kế hoạch cho ngôn ngữ cơ thể: Em sẽ đứng ở đâu? Khi nào cần di chuyển? Sẽ dùng cử chỉ tay nào để nhấn mạnh? Khi nào cần giao tiếp bằng mắt với khán giả?

d. Luyện tập, luyện tập và luyện tập

Đừng bao giờ bỏ qua bước này! Luyện tập giúp em:

• Ghi nhớ nội dung và trình bày một cách trôi chảy.
• Kiểm soát thời gian, đảm bảo không nói quá dài hoặc quá ngắn.
• Điều chỉnh giọng nói, cử chỉ cho tự nhiên và phù hợp.
• Tăng cường sự tự tin, giảm bớt căng thẳng.

Cách luyện tập hiệu quả: Luyện tập một mình trước gương, ghi âm lại để nghe giọng nói, quay video để xem lại ngôn ngữ cơ thể, và cuối cùng là trình bày thử trước bạn bè hoặc người thân để nhận góp ý.

Bước 2: Trình bày bài nói - Tỏa sáng trên sân khấu

Đây là lúc em thể hiện tất cả những gì đã chuẩn bị. Hãy hít thở sâu, mỉm cười và bắt đầu!

a. Mở đầu đầy năng lượng và tự tin

Ấn tượng đầu tiên rất quan trọng. Hãy bước ra với tư thế đĩnh đạc, nhìn bao quát khán giả và nở một nụ cười tự tin. Bắt đầu bài nói một cách dõng dạc, rõ ràng. Một mở đầu tốt sẽ giúp em có được sự chú ý của người nghe ngay từ những giây đầu tiên.

b. Trình bày nội dung và kết hợp phi ngôn ngữ

Trong quá trình nói, hãy nhớ kết hợp hài hòa các yếu tố:

• Giọng nói: Thay đổi tốc độ, âm lượng và ngữ điệu để tạo sự hấp dẫn. Nhấn mạnh vào những từ khóa quan trọng. Sử dụng những khoảng lặng ngắn để người nghe suy ngẫm.
• Ánh mắt: Đây là công cụ kết nối mạnh mẽ nhất. Hãy nhìn vào khán giả, phân bố ánh mắt đều khắp khán phòng. Tránh nhìn chằm chằm vào một điểm, nhìn xuống đất hay chỉ đọc slide.
• Nét mặt: Biểu cảm trên khuôn mặt phải phù hợp với nội dung đang nói. Nghiêm túc khi nói về hậu quả, vui tươi khi nói về giải pháp, trăn trở khi đặt câu hỏi.
• Cử chỉ và tư thế: Sử dụng tay để minh họa, nhấn mạnh. Đứng thẳng, hai chân rộng bằng vai để tạo sự vững chãi. Có thể di chuyển một cách có chủ đích giữa các luận điểm để tạo sự thay đổi.
• Tương tác với slide: Slide chỉ là công cụ hỗ trợ. Đừng quay lưng về phía khán giả để đọc slide. Hãy dùng nó như một điểm gợi ý và tập trung tương tác với người nghe.

c. Kết thúc ấn tượng

Phần kết bài cần được trình bày với giọng điệu mạnh mẽ, dứt khoát. Sau khi đưa ra lời kêu gọi hành động, hãy dành một khoảng lặng ngắn để thông điệp lắng đọng. Kết thúc bằng lời cảm ơn chân thành tới thầy cô và các bạn đã lắng nghe.

Bước 3: Trao đổi và đánh giá - Học hỏi và hoàn thiện

Bài nói chưa kết thúc khi em nói lời cảm ơn. Phần trao đổi sau đó cũng là một phần quan trọng của buổi thuyết trình.

a. Trong vai trò người nói

• Lắng nghe cẩn thận các câu hỏi và nhận xét.
• Trả lời một cách bình tĩnh, tự tin và thẳng thắn. Nếu không biết câu trả lời, hãy thành thật ghi nhận và hứa sẽ tìm hiểu sau.
• Tiếp thu những góp ý mang tính xây dựng để rút kinh nghiệm cho những lần sau.

b. Trong vai trò người nghe

• Tập trung lắng nghe và ghi chép những điểm quan trọng hoặc những thắc mắc.
• Đặt câu hỏi một cách lịch sự, tập trung vào nội dung bài nói.
• Đưa ra nhận xét, góp ý trên tinh thần xây dựng, giúp bạn mình tiến bộ. Có thể dựa vào bảng tiêu chí đánh giá.

Bảng tiêu chí đánh giá tham khảo:

3. Ví dụ tham khảo: Bài nói về "Tác động của mạng xã hội đến sức khỏe tinh thần của học sinh"

3.1. Dàn ý chi tiết có tích hợp phương tiện phi ngôn ngữ

• Mở bài:
  • Nội dung: Bắt đầu bằng câu hỏi gây chú ý: "Bao nhiêu bạn ở đây đã kiểm tra điện thoại trong vòng 15 phút vừa qua?". Dẫn dắt vào vấn đề "nghiện" mạng xã hội và ảnh hưởng của nó đến sức khỏe tinh thần.
  • Phi ngôn ngữ: (Ánh mắt nhìn bao quát, tay giơ lên làm động tác hỏi. Giọng nói tò mò, thân thiện). Chiếu slide đầu tiên chỉ có hình ảnh một người đang cắm cúi vào điện thoại, cô đơn giữa đám đông.
• Thân bài:
  • Luận điểm 1: Thực trạng đáng lo ngại. Nêu số liệu về thời gian trung bình học sinh dùng mạng xã hội mỗi ngày.
    • Phi ngôn ngữ: (Giọng nói nhấn mạnh vào các con số). Trình chiếu một biểu đồ cột so sánh thời gian sử dụng mạng xã hội và thời gian học tập, giao tiếp thực tế.
  • Luận điểm 2: Những tác động tiêu cực đến sức khỏe tinh thần. Phân tích các vấn đề: so sánh bản thân với người khác, hội chứng sợ bỏ lỡ (FOMO), cyberbullying (bắt nạt qua mạng), trầm cảm.
    • Phi ngôn ngữ: (Tốc độ nói chậm lại, giọng trầm và đồng cảm khi nói về trầm cảm). Chiếu một đoạn video ngắn phỏng vấn ẩn danh một bạn học sinh chia sẻ về cảm giác bị bắt nạt qua mạng. Sử dụng nét mặt lo lắng, cảm thông.
  • Luận điểm 3: Giải pháp - Sử dụng mạng xã hội một cách thông minh. Đề xuất các giải pháp: đặt giới hạn thời gian, "unfollow" các tài khoản tiêu cực, dành thời gian cho các hoạt động ngoài trời, trò chuyện trực tiếp với bạn bè.
    • Phi ngôn ngữ: (Giọng nói chuyển sang tích cực, lạc quan. Nụ cười xuất hiện trở lại). Slide có hình ảnh vui vẻ về các hoạt động tập thể, thể thao. Dùng tay để liệt kê các giải pháp.
• Kết bài:
  • Nội dung: Tóm tắt lại mạng xã hội là con dao hai lưỡi. Kêu gọi hành động: "Hãy là người làm chủ công nghệ, đừng để công nghệ làm chủ chúng ta. Bắt đầu từ hôm nay, hãy đặt điện thoại xuống và ngẩng đầu lên nhìn thế giới tươi đẹp xung quanh."
  • Phi ngôn ngữ: (Bước lên gần hơn về phía khán giả, ánh mắt nhìn thẳng, giọng nói mạnh mẽ, dứt khoát). Slide cuối cùng chỉ có một thông điệp ngắn gọn: "Kết nối thật, sống thật".

C. CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP THỰC HÀNH

1. Bài tập thực hành: Hãy chọn một trong các đề tài gợi ý ở trên (hoặc một đề tài khác mà bạn tâm đắc) và xây dựng một dàn ý chi tiết cho bài nói của mình. Trong dàn ý, hãy ghi chú cụ thể các phương tiện phi ngôn ngữ (slide, hình ảnh, video, cử chỉ, giọng nói...) bạn dự định sử dụng cho từng phần.

   Gợi ý: Việc lên kế hoạch trước sẽ giúp bạn hình dung rõ hơn về bài trình bày và sử dụng các phương tiện phi ngôn ngữ một cách tự nhiên, có chủ đích thay vì lúng túng, ngẫu hứng.

2. Câu hỏi tư duy: Theo bạn, giữa nội dung sâu sắc và hình thức trình bày lôi cuốn, yếu tố nào quan trọng hơn trong một bài thuyết trình về vấn đề xã hội? Tại sao?

   Gợi ý: Không có câu trả lời tuyệt đối. Hãy phân tích mối quan hệ tương hỗ giữa hai yếu tố này. Nội dung là "linh hồn", hình thức là "thể xác". Một bài nói hay cần có sự hòa quyện của cả hai.

3. Thử thách kỹ năng: Hãy tìm xem một bài thuyết trình trên TED Talks (hoặc của một diễn giả bạn ngưỡng mộ) về một vấn đề xã hội. Ghi lại ít nhất 3 cách họ đã sử dụng phương tiện phi ngôn ngữ (ngôn ngữ cơ thể, giọng nói, slide...) một cách hiệu quả để truyền tải thông điệp.

   Gợi ý: Chú ý đến cách họ di chuyển, cách họ dùng tay, những lúc họ ngừng lại, và cách slide của họ được thiết kế. Học hỏi từ những người giỏi nhất là cách nhanh nhất để tiến bộ.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau đi qua toàn bộ quy trình để tạo nên một bài thuyết trình ấn tượng về một vấn đề xã hội. Hãy nhớ rằng, một bài nói thành công là sự kết hợp hoàn hảo giữa một nội dung có chiều sâu, một cấu trúc logic và một hình thức trình bày lôi cuốn. Trong đó, việc sử dụng thành thạo các phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ chính là chiếc chìa khóa vàng giúp bạn kết nối với khán giả và lan tỏa thông điệp của mình một cách mạnh mẽ nhất. Đừng sợ hãi việc nói trước đám đông. Hãy xem mỗi lần thuyết trình là một cơ hội để rèn luyện, để chia sẻ và để trưởng thành. Chúc các em sẽ có những bài trình bày thật xuất sắc!