Soạn bài Tình sông núi lớp 9 (Nguyễn Huy Tưởng) - Kết nối tri thức

A. MỞ ĐẦU: GIỚI THIỆU BÀI HỌC

Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một đoạn trích kịch vô cùng đặc sắc trong chương trình Ngữ văn lớp 9: "Tình sông núi" của nhà văn Nguyễn Huy Tưởng. Đoạn trích này, được lấy từ vở kịch nổi tiếng Bắc Sơn, đặt nhân vật vào một tình thế éo le, buộc họ phải đưa ra lựa chọn sinh tử giữa tình yêu cá nhân và tình yêu quê hương, đất nước. Qua bài học này, các em sẽ không chỉ hiểu sâu hơn về nghệ thuật viết kịch mà còn cảm nhận được vẻ đẹp của lòng yêu nước, sự hy sinh cao cả của con người Việt Nam trong những năm tháng kháng chiến gian khổ. Chúng ta sẽ cùng nhau phân tích diễn biến tâm lý phức tạp của các nhân vật, làm sáng tỏ những xung đột kịch tính và rút ra những bài học giá trị về lẽ sống và lý tưởng.

B. NỘI DUNG CHÍNH: PHÂN TÍCH TÁC PHẨM

I. Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm

1. Tác giả Nguyễn Huy Tưởng (1912-1960)

• Tiểu sử: Nguyễn Huy Tưởng là một nhà văn, nhà viết kịch nổi tiếng của nền văn học Việt Nam hiện đại. Ông sinh ra tại Hà Nội và có sở trường về các tác phẩm mang đề tài lịch sử và cách mạng.
• Phong cách sáng tác: Văn của Nguyễn Huy Tưởng mang đậm khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn. Ông thường khắc họa những nhân vật anh hùng, những sự kiện lịch sử trọng đại với một giọng văn trang trọng, hào hùng.
• Tác phẩm tiêu biểu: Vũ Như Tô (kịch), Lá cờ thêu sáu chữ vàng (truyện), Sống mãi với Thủ đô (tiểu thuyết), Bắc Sơn (kịch).

2. Vở kịch "Bắc Sơn"

• Hoàn cảnh ra đời: Vở kịch Bắc Sơn được viết vào năm 1945, ngay sau khi Cách mạng tháng Tám thành công. Tác phẩm ra đời để tái hiện và ca ngợi khí thế anh hùng của cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn (1940).
• Tóm tắt nội dung: Vở kịch xoay quanh cuộc sống của những người dân tại chiến khu Bắc Sơn trong những ngày sục sôi khởi nghĩa. Nó cho thấy sự chuyển biến trong nhận thức của quần chúng, từ những người dân hiền lành, chất phác trở thành những chiến sĩ cách mạng kiên trung. Tác phẩm ca ngợi lòng yêu nước, tinh thần bất khuất và lên án những kẻ phản bội, ích kỷ.

3. Đoạn trích "Tình sông núi"

• Vị trí: Đoạn trích thuộc hồi thứ tư của vở kịch Bắc Sơn, là phần cao trào, thể hiện rõ nhất xung đột và chủ đề của tác phẩm.
• Bố cục: Có thể chia thành 3 phần:
  1. Phần 1 (Từ đầu đến "...mau lên"): Thơm đối mặt với tình thế hiểm nghèo khi các chiến sĩ cách mạng về nhà mình trú ẩn.
  2. Phần 2 (Tiếp theo đến "...không trông thấy gì nữa"): Cuộc đối thoại căng thẳng giữa Thơm và Ngọc - chồng cô, một kẻ phản bội.
  3. Phần 3 (Còn lại): Thơm quyết định dứt khoát đi theo cách mạng.
• Ý nghĩa nhan đề: "Tình sông núi" là một ẩn dụ sâu sắc. Nó không chỉ là tình yêu đôi lứa mà còn là tình yêu quê hương, đất nước (sông núi). Nhan đề đã gợi mở chủ đề chính: sự lựa chọn giữa tình cảm cá nhân và tình yêu lớn lao dành cho Tổ quốc. Trong cuộc đối đầu này, tình yêu sông núi, tình yêu cách mạng đã chiến thắng.

II. Phân tích chi tiết đoạn trích "Tình sông núi"

1. Tình huống kịch và xung đột kịch

Nghệ thuật kịch đặc trưng bởi việc xây dựng các tình huống và xung đột. Nguyễn Huy Tưởng đã rất thành công trong việc tạo ra một tình huống kịch vô cùng éo le và căng thẳng.

Tình huống kịch: Tại nhà Thơm, hai cán bộ cách mạng (Thái và Cửu) đang ẩn náu. Cùng lúc đó, Ngọc - chồng của Thơm, một kẻ đã phản bội và làm chỉ điểm cho giặc - dẫn quân lính về lùng sục. Thơm bị đẩy vào giữa hai làn đạn: một bên là những người đồng chí của cha và anh mình, đại diện cho lý tưởng và chính nghĩa; một bên là người chồng mà cô yêu thương nhưng đã lầm đường lạc lối.

Từ tình huống này, hàng loạt xung đột kịch bùng nổ:

• Xung đột bên ngoài: Đây là cuộc đối đầu giữa lực lượng cách mạng (Thái, Cửu, và sau này là Thơm) với thế lực phản cách mạng (Ngọc và quân giặc). Xung đột này thể hiện cuộc đấu tranh một mất một còn của dân tộc ta thời kỳ đó.
• Xung đột bên trong: Đây mới là xung đột chính, tạo nên chiều sâu cho vở kịch. Nó diễn ra trong nội tâm của các nhân vật:
  • Nội tâm Thơm: Cuộc giằng xé dữ dội giữa việc cứu chồng, giữ gìn hạnh phúc gia đình nhỏ bé và việc bảo vệ cán bộ, đi theo con đường cách mạng của cha anh.
  • Nội tâm Ngọc: Sự đấu tranh yếu ớt giữa một chút lương tri còn sót lại với nỗi sợ hãi, lòng ích kỷ và ham muốn sống yên ổn.

Việc đẩy các xung đột lên đến đỉnh điểm đã giúp bộc lộ rõ nét tính cách, bản chất của từng nhân vật và làm nổi bật chủ đề tư tưởng của tác phẩm.

2. Phân tích nhân vật Thơm - Sự trưởng thành trong bão táp cách mạng

Thơm là nhân vật trung tâm, là nơi hội tụ mọi xung đột của đoạn trích. Sự chuyển biến của cô là điểm sáng nhất, thể hiện quá trình "lột xác" của một người phụ nữ bình thường thành một con người của cách mạng.

a. Thơm trước khi Ngọc về

Ban đầu, khi Thái và Cửu xuất hiện, Thơm hiện lên là một người phụ nữ còn do dự, sợ hãi. Cô lo lắng cho sự an nguy của gia đình, của người chồng. Hành động của cô lúc này còn bị chi phối bởi tình cảm cá nhân. Cô vẫn hy vọng có thể giữ được mái ấm nhỏ bé của mình giữa thời cuộc loạn lạc.

b. Diễn biến tâm trạng và hành động khi đối mặt với Ngọc

Đây là phần kịch tính nhất, thể hiện rõ sự giằng xé và quyết định của Thơm. Diễn biến tâm lý của cô đi qua nhiều cung bậc:

1. Hoảng hốt, lo sợ: Khi nghe tiếng Ngọc gọi, Thơm "giật nảy mình", "tái mặt". Cô sợ bí mật bị bại lộ, sợ chồng gặp nguy hiểm, sợ cán bộ bị bắt. Cô vội vàng giục Thái và Cửu trốn đi.
2. Thất vọng, đau đớn: Khi Ngọc thừa nhận mình là kẻ chỉ điểm, thế giới của Thơm như sụp đổ. Người chồng cô yêu thương đã trở thành kẻ thù của nhân dân, kẻ đã gây ra cái chết cho cha và anh cô. Nỗi đau này còn lớn hơn cả nỗi sợ hãi. Lời nói của cô với Ngọc vừa như van xin, vừa như trách móc: "Trời ơi! Sao tôi khổ thế này! Anh Ngọc! Anh giết tôi đi...".
3. Dứt khoát, quả quyết: Khi Ngọc ép cô chỉ chỗ cán bộ ẩn nấp, mọi ảo tưởng về hạnh phúc cá nhân trong Thơm tan vỡ. Cô nhận ra không thể có hạnh phúc trên sự phản bội và tội ác. Lòng căm thù giặc và tình yêu với quê hương trỗi dậy mạnh mẽ. Cô đã đưa ra lựa chọn cuối cùng: đứng về phía cách mạng. Hành động của cô vô cùng thông minh và dũng cảm:
   • Cô đánh lạc hướng Ngọc, chỉ sai đường cho giặc để cứu các đồng chí.
   • Cô dứt khoát từ bỏ người chồng phản bội, khẳng định: "Anh đi đâu thì đi. Tôi không đi với anh nữa".
   • Cuối cùng, cô quyết định cầm lấy khẩu súng, xin đi theo cách mạng, tiếp nối sự nghiệp của cha và anh.

c. Ý nghĩa sự chuyển biến của nhân vật Thơm

Sự trưởng thành của Thơm không phải là một quá trình tự nhiên mà là kết quả của sự tác động từ hoàn cảnh. Chính tình thế hiểm nghèo đã buộc cô phải lựa chọn, và qua đó, nhận thức của cô được nâng cao. Thơm tiêu biểu cho quá trình giác ngộ cách mạng của quần chúng nhân dân. Từ một người phụ nữ chỉ biết đến gia đình, cô đã vươn lên thành một công dân có trách nhiệm với vận mệnh đất nước. Tình yêu sông núi đã lớn hơn, bao trùm và chiến thắng tình yêu cá nhân.

3. Phân tích nhân vật Ngọc - Bi kịch của kẻ phản bội

Ngọc là nhân vật phản diện, đối lập hoàn toàn với Thơm. Qua nhân vật này, tác giả lên án những kẻ ích kỷ, hèn nhát, quay lưng lại với lợi ích của dân tộc.

• Bản chất: Ngọc không phải là kẻ ác độc bẩm sinh. Hắn từng là một người yêu nước. Nhưng trước sự tàn khốc của chiến tranh, sự đe dọa của kẻ thù, bản tính yếu đuối, ích kỷ trong hắn đã trỗi dậy. Hắn chọn phản bội để đổi lấy sự an toàn cho bản thân và một cuộc sống "yên ổn".
• Hành động và lời nói: Lời nói của Ngọc luôn cố gắng biện minh cho hành động tội lỗi của mình: "Sống đã! Sống đã!", "Cả tổng này nổi lên có ích gì?". Hắn cố gắng lôi kéo Thơm về phía mình bằng cách vin vào tình yêu, vào hạnh phúc gia đình. Tuy nhiên, những lời nói đó chỉ càng làm lộ rõ sự hèn hạ, ích kỷ và thiển cận của hắn.
• Bi kịch: Bi kịch của Ngọc là bi kịch của sự lựa chọn sai lầm. Hắn muốn có hạnh phúc nhưng lại phá hủy nền tảng của hạnh phúc là danh dự và lòng yêu nước. Cuối cùng, hắn mất tất cả: mất lý tưởng, mất đi tình yêu của vợ, và trở thành kẻ tội đồ của dân tộc. Ngọc là một lời cảnh tỉnh về hậu quả của sự phản bội.

4. Đặc sắc nghệ thuật của đoạn trích

Đoạn trích "Tình sông núi" là một minh chứng cho tài năng viết kịch của Nguyễn Huy Tưởng.

• Xây dựng tình huống kịch độc đáo: Dồn nén những mâu thuẫn đỉnh điểm vào một không gian hẹp (ngôi nhà của Thơm) và thời gian ngắn, tạo ra sự căng thẳng, kịch tính cao độ.
• Nghệ thuật khắc họa nhân vật: Nhân vật được thể hiện sinh động qua hành động và ngôn ngữ đối thoại. Đặc biệt, nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật (nhất là Thơm) rất sắc sảo, tinh tế, cho thấy rõ sự giằng xé và quá trình chuyển biến nội tâm.
• Ngôn ngữ kịch giàu tính hành động: Lời thoại của nhân vật vừa thể hiện được tính cách, vừa thúc đẩy hành động kịch phát triển. Ví dụ, câu nói của Thơm "Thôi! Kìa! Mau lên!" vừa thể hiện sự hoảng hốt, vừa là một mệnh lệnh thúc giục hành động. Chỉ dẫn sân khấu (in nghiêng trong ngoặc đơn) cũng góp phần quan trọng trong việc thể hiện tâm trạng và không khí của vở kịch.

III. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG

Để củng cố kiến thức vừa học, các em hãy suy nghĩ và trả lời các câu hỏi sau:

1. Câu 1: Phân tích diễn biến tâm trạng và hành động của nhân vật Thơm trong đoạn trích "Tình sông núi". Qua đó, em có nhận xét gì về vẻ đẹp của người phụ nữ Việt Nam trong chiến tranh?
   Gợi ý: Bám sát các giai đoạn tâm lý của Thơm: lo lắng, do dự -> đau đớn, thất vọng -> căm phẫn, quyết liệt. Liên hệ với hình ảnh người phụ nữ Việt Nam anh hùng, bất khuất, trung hậu, đảm đang.
2. Câu 2: Xung đột kịch trong đoạn trích là gì? Theo em, xung đột nào là cơ bản và có vai trò quyết định trong việc thể hiện chủ đề tác phẩm? Vì sao?
   Gợi ý: Nêu ra xung đột bên ngoài và xung đột bên trong. Khẳng định xung đột bên trong (nội tâm Thơm) là cơ bản, vì nó là nơi giải quyết mâu thuẫn chính: giữa tình riêng và tình chung, giữa hạnh phúc cá nhân và nghĩa vụ với đất nước. Sự lựa chọn của Thơm đã giải quyết xung đột này và làm sáng tỏ chủ đề.
3. Câu 3: So sánh hai nhân vật Thơm và Ngọc để làm nổi bật chủ đề tư tưởng của đoạn trích.
   Gợi ý: Lập bảng so sánh trên các phương diện: hoàn cảnh, nhận thức, hành động, kết quả. Thơm đại diện cho chính nghĩa, cho sự trưởng thành và lòng yêu nước. Ngọc đại diện cho sự hèn nhát, ích kỷ và phản bội. Sự đối lập này khẳng định giá trị của lòng yêu nước và sự hy sinh.
4. Câu 4: Em hiểu như thế nào về nhan đề "Tình sông núi"? Hãy viết một đoạn văn ngắn (khoảng 10-12 câu) trình bày suy nghĩ của em về mối quan hệ giữa tình yêu cá nhân và tình yêu đất nước được thể hiện trong tác phẩm.
   Gợi ý: Giải thích ý nghĩa nhan đề. Nêu quan điểm: tình yêu cá nhân chân chính không thể tách rời tình yêu đất nước. Khi Tổ quốc lâm nguy, tình yêu đất nước phải được đặt lên trên hết. Sự hy sinh tình riêng vì nghĩa lớn làm cho tình yêu cá nhân trở nên cao đẹp hơn.

D. KẾT LUẬN VÀ TÓM TẮT

Đoạn trích "Tình sông núi" là một lát cắt chân thực và cảm động về cuộc chiến tranh nhân dân. Qua việc xây dựng một tình huống kịch éo le và khắc họa thành công sự chuyển biến tâm lý của nhân vật Thơm, nhà văn Nguyễn Huy Tưởng đã khẳng định một chân lý sâu sắc: Lòng yêu nước và tinh thần cách mạng là những giá trị vĩnh cửu, có sức mạnh to lớn giúp con người vượt qua mọi thử thách. Tác phẩm không chỉ là bài ca về chủ nghĩa anh hùng cách mạng mà còn là một bài học quý giá về sự lựa chọn và trách nhiệm của mỗi cá nhân trước vận mệnh chung của dân tộc. Hy vọng rằng, sau bài học này, các em sẽ thêm yêu và trân trọng những trang sử hào hùng của đất nước ta.