Soạn bài Tri thức ngữ văn lớp 9 trang 67 (KNTT Tập 2) - Chi tiết

A. Mở đầu: Chìa khóa chinh phục kiến thức Ngữ văn 9

Các em học sinh lớp 9 thân mến! Chào mừng các em đến với bài học "Tri thức ngữ văn" trang 67, một trạm kiến thức quan trọng trong chương trình Ngữ văn 9, Tập 2. Bài học này không chỉ là những lý thuyết khô khan mà chính là bộ công cụ, là "chìa khóa vàng" giúp các em mở ra cánh cửa của thế giới văn chương. Chúng ta sẽ cùng nhau khám phá cách phân tích một tác phẩm truyện sao cho sâu sắc, cách dùng từ đặt câu trong văn nghị luận sao cho thuyết phục, và hiểu rõ hơn về luật thơ Đường luật tinh tế cũng như sức mạnh của các phương tiện phi ngôn ngữ. Nắm vững những kiến thức này, các em sẽ tự tin hơn trong việc cảm thụ tác phẩm, tạo lập văn bản và chinh phục các bài kiểm tra, kỳ thi quan trọng sắp tới. Hãy cùng bắt đầu hành trình thú vị này nhé!

B. Nội dung chính: Khám phá các đơn vị kiến thức trọng tâm

1. Nghị luận về một tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích)

Đây là dạng bài vô cùng quen thuộc và quan trọng, chiếm phần lớn điểm số trong các bài thi. Hiểu đúng và làm tốt dạng bài này là mục tiêu hàng đầu của chúng ta.

1.1. Khái niệm và mục đích

Nghị luận về một tác phẩm truyện (hoặc đoạn trích) là trình bày những nhận xét, đánh giá của người viết về nhân vật, sự kiện, cốt truyện, nghệ thuật... trong tác phẩm đó.

Mục đích của bài văn nghị luận không phải là kể lại câu chuyện. Thay vào đó, mục đích chính là thuyết phục người đọc đồng tình với những ý kiến, đánh giá của mình. Để làm được điều đó, người viết phải:

• Thể hiện được sự cảm thụ sâu sắc về tác phẩm.
• Đưa ra những luận điểm rõ ràng, xác đáng.
• Sử dụng lí lẽ và dẫn chứng thuyết phục để làm sáng tỏ luận điểm.

Ví dụ, khi nghị luận về nhân vật anh thanh niên trong "Lặng lẽ Sa Pa", chúng ta không chỉ kể lại công việc của anh. Chúng ta cần phân tích, đánh giá để làm nổi bật vẻ đẹp tâm hồn, lí tưởng sống cao đẹp của anh.

1.2. Yêu cầu đối với một bài văn nghị luận văn học

Một bài văn nghị luận xuất sắc cần đáp ứng các yêu cầu cả về nội dung và hình thức.

a. Về nội dung:

1. Luận điểm rõ ràng, mới mẻ: Luận điểm là ý kiến chính, là "xương sống" của bài văn. Luận điểm phải đúng đắn, phù hợp với tinh thần tác phẩm và nếu có sự khám phá, phát hiện mới mẻ thì càng giá trị.
2. Lí lẽ chặt chẽ: Lí lẽ là những lời giải thích, phân tích để làm sáng tỏ luận điểm. Lí lẽ phải logic, sâu sắc, đi từ phân tích cụ thể đến khái quát hóa.
3. Dẫn chứng xác thực, tiêu biểu: Dẫn chứng là những chi tiết, hình ảnh, câu văn... được trích từ tác phẩm. Dẫn chứng phải chính xác, tiêu biểu và phải được phân tích để chứng minh cho lí lẽ, luận điểm. Tuyệt đối không chỉ liệt kê dẫn chứng.

b. Về hình thức:

1. Bố cục 3 phần mạch lạc: Mở bài (giới thiệu vấn đề), Thân bài (triển khai các luận điểm), Kết bài (khẳng định lại vấn đề, nêu cảm nghĩ).
2. Diễn đạt trong sáng, giàu cảm xúc: Văn nghị luận cần sự chính xác, logic nhưng cũng rất cần cảm xúc. Hãy dùng từ ngữ gợi hình, gợi cảm để bài viết có hồn hơn.
3. Liên kết chặt chẽ: Các câu, các đoạn văn phải được liên kết với nhau một cách tự nhiên bằng các từ ngữ, phương tiện liên kết phù hợp.

1.3. Các bước cơ bản để viết bài văn nghị luận

Để có một bài văn tốt, các em nên tuân thủ quy trình 4 bước sau:

1. Bước 1: Tìm hiểu đề và tìm ý. Đọc kĩ đề, gạch chân từ khóa để xác định yêu cầu (vấn đề nghị luận, phạm vi dẫn chứng). Sau đó, đặt các câu hỏi để tìm ý: Nhân vật/sự kiện đó có đặc điểm gì? Tại sao lại như vậy? Điều đó thể hiện ý nghĩa gì? Tác giả đã dùng nghệ thuật gì để thể hiện?...
2. Bước 2: Lập dàn ý chi tiết. Sắp xếp các ý đã tìm được vào bố cục 3 phần. Dàn ý càng chi tiết, bài viết càng mạch lạc, tránh lan man, thiếu ý.
3. Bước 3: Viết bài. Dựa vào dàn ý, tiến hành viết thành bài văn hoàn chỉnh. Chú ý cách dùng từ, đặt câu, liên kết đoạn.
4. Bước 4: Đọc lại và sửa chữa. Đây là bước quan trọng nhưng thường bị bỏ qua. Hãy đọc lại bài viết để soát lỗi chính tả, ngữ pháp, diễn đạt và kiểm tra tính logic của toàn bài.

2. Lựa chọn từ ngữ và cấu trúc câu trong văn nghị luận

Nếu luận điểm, lí lẽ là "linh hồn" thì từ ngữ, câu văn chính là "thể xác" của bài văn. Lựa chọn từ ngữ và cấu trúc câu phù hợp sẽ giúp bài văn tăng sức thuyết phục và hấp dẫn.

2.1. Tầm quan trọng của việc lựa chọn từ ngữ

Từ ngữ trong văn nghị luận cần đảm bảo các yếu tố:

• Chính xác: Dùng từ đúng nghĩa, phù hợp với đối tượng và vấn đề đang bàn luận. Ví dụ, thay vì nói nhân vật "tốt", hãy dùng những từ chính xác hơn như "nhân hậu", "vị tha", "dũng cảm", "kiên trung"...
• Biểu cảm: Sử dụng các tính từ, từ láy, thành ngữ... để tăng sức gợi hình, gợi cảm, thể hiện thái độ, tình cảm của người viết.
• Học thuật và trang trọng: Sử dụng các thuật ngữ văn học (như cốt truyện, nhân vật, tình huống truyện, điểm nhìn nghệ thuật...) và tránh dùng ngôn ngữ nói, từ lóng.

2.2. Sử dụng cấu trúc câu linh hoạt, hiệu quả

Việc kết hợp đa dạng các kiểu câu sẽ làm cho nhịp văn linh hoạt, tránh sự đơn điệu, nhàm chán.

• Câu đơn: Dùng để khẳng định một ý ngắn gọn, dứt khoát.
• Câu ghép: Dùng để diễn tả các mối quan hệ phức tạp (nguyên nhân - kết quả, tương phản, bổ sung...).
• Câu phức: Dùng để triển khai những ý phụ thuộc, làm rõ ý chính.
• Câu bị động: Đôi khi được dùng để nhấn mạnh đối tượng chịu tác động.
• Câu hỏi tu từ, câu cảm thán: Dùng để tăng sắc thái biểu cảm, khơi gợi sự đồng cảm nơi người đọc.

Ví dụ: Thay vì viết: "Ông Hai yêu làng. Ông Hai yêu nước." (hai câu đơn), ta có thể viết: "Tình yêu làng của ông Hai đã hòa quyện, thống nhất với lòng yêu nước nồng nàn." (một câu đơn mở rộng thành phần) để diễn đạt sâu sắc hơn.

3. Luật thơ (Thất ngôn bát cú và Tứ tuyệt Đường luật)

Thơ Đường luật là một thành tựu rực rỡ của văn học trung đại Việt Nam. Nắm vững luật thơ giúp các em cảm thụ sâu sắc hơn vẻ đẹp cổ điển, hàm súc của thể loại này.

3.1. Thơ Thất ngôn bát cú Đường luật

Đây là thể thơ phổ biến, có quy tắc nghiêm ngặt, chặt chẽ.

a. Đặc điểm cơ bản:

• Số câu, số chữ: Gồm 8 câu, mỗi câu 7 chữ.
• Vần: Thường gieo vần chân (chữ cuối cùng của câu), ở các câu 1, 2, 4, 6, 8. Vần được dùng là vần bằng.
• Nhịp: Thường ngắt nhịp 4/3 hoặc 2/2/3.
• Luật Bằng - Trắc: Có quy luật chặt chẽ về sự phối hợp thanh bằng (thanh ngang, huyền) và thanh trắc (sắc, hỏi, ngã, nặng) trong từng câu và cả bài. Chữ thứ 2, 4, 6 trong câu phải tuân thủ luật.
• Niêm: Các câu 1-8, 2-3, 4-5, 6-7 phải "niêm" với nhau (luật bằng trắc giống nhau ở các chữ 2, 4, 6).
• Đối: Hai câu 3-4 (cặp thực) và hai câu 5-6 (cặp luận) phải đối nhau cả về ý và lời (từ loại, cấu trúc). Đây là yêu cầu nghệ thuật rất cao.

b. Bố cục:

Một bài thơ thất ngôn bát cú thường có bố cục 4 phần:

1. Đề (câu 1-2): Mở ra vấn đề, giới thiệu cảnh vật, sự việc.
2. Thực (câu 3-4): Miêu tả cụ thể, chi tiết cảnh vật, sự việc đã nêu ở phần đề.
3. Luận (câu 5-6): Bàn luận, suy ngẫm, mở rộng vấn đề từ phần thực.
4. Kết (câu 7-8): Khái quát, kết đọng lại cảm xúc, tư tưởng của cả bài.

c. Ví dụ phân tích: Bài thơ "Qua Đèo Ngang" của Bà Huyện Thanh Quan

Bước tới Đèo Ngang, bóng xế tà, (vần)
Cỏ cây chen đá, lá chen hoa. (vần)
Lom khom dưới núi, tiều vài chú,
Lác đác bên sông, chợ mấy nhà.
Nhớ nước đau lòng, con quốc quốc,
Thương nhà mỏi miệng, cái gia gia.
Dừng chân đứng lại, trời, non, nước,
Một mảnh tình riêng, ta với ta. (vần)

• Vần: tà, hoa, gia, ta (vần a).
• Đối: Cặp câu 3-4 đối rất chỉnh: "Lom khom" đối với "Lác đác" (từ láy), "dưới núi" đối với "bên sông" (vị trí), "tiều vài chú" đối với "chợ mấy nhà" (cảnh vật, con người). Cặp câu 5-6 cũng vậy.
• Bố cục: Rất rõ ràng, từ cảnh vật Đèo Ngang hoang sơ (Đề, Thực) đến tâm trạng cô đơn, hoài cổ của nhà thơ (Luận, Kết).

3.2. Thơ Tứ tuyệt Đường luật

Đây là thể thơ cô đọng, hàm súc, "ý tại ngôn ngoại" (ý ở ngoài lời).

a. Đặc điểm cơ bản:

• Số câu, số chữ: Gồm 4 câu, mỗi câu có thể có 5 chữ (ngũ ngôn tứ tuyệt) hoặc 7 chữ (thất ngôn tứ tuyệt). Ở đây ta tập trung vào thất ngôn tứ tuyệt.
• Vần: Thường gieo vần ở các câu 1, 2, 4.
• Luật Bằng - Trắc: Giống như thơ thất ngôn bát cú nhưng cô đọng hơn.
• Đối: Không bắt buộc phải có đối.

b. Bố cục:

Bốn câu thơ thường tương ứng với 4 phần:

1. Khai (câu 1): Mở ra ý của bài thơ.
2. Thừa (câu 2): Nâng cao, làm rõ hơn ý của câu khai.
3. Chuyển (câu 3): Chuyển ý, thường là bước ngoặt của bài thơ.
4. Hợp (câu 4): Kết lại, tổng hợp và làm nổi bật chủ đề.

c. Ví dụ phân tích: Bài thơ "Sông núi nước Nam" (Nam quốc sơn hà)

Sông núi nước Nam vua Nam ở, (vần)
Rành rành định phận tại sách trời.
Cớ sao lũ giặc sang xâm phạm?
Chúng bay sẽ bị đánh tơi bời. (vần)

• Bố cục: Câu 1 (Khai) khẳng định chủ quyền. Câu 2 (Thừa) nhấn mạnh tính pháp lý thiêng liêng. Câu 3 (Chuyển) lên án hành động xâm lược. Câu 4 (Hợp) khẳng định ý chí quyết chiến quyết thắng.
• Giọng điệu: Hùng hồn, đanh thép, như một bản tuyên ngôn độc lập.

3.3. Bảng so sánh nhanh hai thể thơ

4. Phương tiện phi ngôn ngữ

Trong giao tiếp, lời nói (ngôn ngữ) chỉ là một phần. Những yếu tố khác cũng đóng vai trò quan trọng không kém, đó chính là các phương tiện phi ngôn ngữ.

4.1. Khái niệm và vai trò

Phương tiện phi ngôn ngữ là những phương tiện giao tiếp không dùng lời nói hoặc chữ viết, như hình ảnh, số liệu, biểu đồ, cử chỉ, nét mặt...

Vai trò:

• Bổ sung, làm rõ thông tin: Một biểu đồ tăng trưởng có thể minh họa cho các số liệu về kinh tế một cách trực quan hơn hàng trăm từ ngữ.
• Tăng tính hấp dẫn, thuyết phục: Hình ảnh, video... giúp thu hút sự chú ý của người nghe/đọc.
• Truyền tải cảm xúc: Nét mặt, ánh mắt, cử chỉ có thể biểu đạt sự vui, buồn, tức giận... hiệu quả hơn cả lời nói.
• Rút ngắn thời gian truyền đạt: Một kí hiệu giao thông có thể truyền đạt mệnh lệnh nhanh và hiệu quả hơn một câu văn dài.

4.2. Các loại phương tiện phi ngôn ngữ thường gặp

1. Trong văn bản:
   • Hình ảnh, tranh minh họa: Giúp người đọc dễ hình dung nội dung.
   • Bản đồ, sơ đồ: Trực quan hóa các mối quan hệ không gian, logic.
   • Biểu đồ, bảng biểu: Thống kê, so sánh số liệu một cách khoa học.
   • Kí hiệu, biểu tượng: Các icon, kí hiệu đặc biệt...
2. Trong giao tiếp trực tiếp (nói, thuyết trình):
   • Nét mặt, ánh mắt: Biểu lộ cảm xúc, sự tập trung.
   • Cử chỉ, điệu bộ: Các hành động của tay, cơ thể để minh họa cho lời nói.
   • Tư thế: Dáng đứng, ngồi thể hiện sự tự tin, cởi mở.
   • Trang phục: Thể hiện sự tôn trọng, phù hợp với hoàn cảnh giao tiếp.

4.3. Cách sử dụng hiệu quả trong học tập

Các em có thể ứng dụng kiến thức này ngay vào việc học:

• Khi đọc văn bản: Chú ý đến các hình ảnh, biểu đồ đi kèm. Chúng chứa rất nhiều thông tin quan trọng.
• Khi ghi chép bài: Sử dụng sơ đồ tư duy (mind map), các kí hiệu, màu sắc để hệ thống hóa kiến thức một cách logic và dễ nhớ.
• Khi thuyết trình: Kết hợp lời nói với slide trình chiếu có hình ảnh, video, biểu đồ. Đồng thời, chú ý đến ngôn ngữ cơ thể (ánh mắt, nụ cười, cử chỉ tay) để bài nói thêm sinh động và thuyết phục.

C. Câu hỏi ôn tập và vận dụng

Để củng cố kiến thức vừa học, các em hãy suy nghĩ và trả lời các câu hỏi sau:

1. Câu 1: Theo em, sự khác biệt cơ bản nhất giữa việc "kể lại truyện" và "nghị luận về tác phẩm truyện" là gì? Để bài nghị luận có sức thuyết phục, yếu tố nào (luận điểm, lí lẽ, dẫn chứng) là quan trọng nhất? Vì sao?
2. Câu 2: Hãy tìm một bài thơ thất ngôn bát cú và một bài thơ thất ngôn tứ tuyệt mà em đã học. Dựa vào kiến thức về luật thơ, hãy chỉ ra các đặc điểm về vần, nhịp, đối (nếu có) của hai bài thơ đó.
3. Câu 3: Khi chuẩn bị một bài thuyết trình về tác phẩm "Lặng lẽ Sa Pa", em sẽ sử dụng những phương tiện phi ngôn ngữ nào (hình ảnh, video, sơ đồ...) để bài nói của mình hấp dẫn và dễ hiểu hơn? Hãy nêu cụ thể.

Gợi ý trả lời:

1. Câu 1: Khác biệt cơ bản: Kể lại là tái hiện sự việc, còn nghị luận là trình bày nhận xét, đánh giá để thuyết phục. Cả ba yếu tố đều quan trọng và liên kết chặt chẽ, nhưng luận điểm là "xương sống", định hướng cho toàn bộ lí lẽ và dẫn chứng. Không có luận điểm rõ ràng, bài văn sẽ trở nên lan man, vô định.
2. Câu 2: Học sinh tự chọn bài thơ (ví dụ: "Bạn đến chơi nhà" của Nguyễn Khuyến - thất ngôn bát cú; "Cảnh khuya" của Hồ Chí Minh - thất ngôn tứ tuyệt) và phân tích dựa trên các tiêu chí đã học.
3. Câu 3: Có thể sử dụng: hình ảnh về Sa Pa, núi Yên Sơn; video về những người làm công tác khí tượng; sơ đồ tóm tắt cuộc đời, công việc, những suy nghĩ của nhân vật anh thanh niên; biểu đồ so sánh sự cống hiến thầm lặng và sự công nhận của xã hội...

D. Kết luận và tóm tắt

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau đi qua những mảng kiến thức nền tảng nhưng vô cùng quan trọng của Ngữ văn 9. Từ kỹ năng viết một bài văn nghị luận sâu sắc, cách sử dụng ngôn từ hiệu quả, cho đến việc cảm thụ vẻ đẹp của thơ Đường luật và nhận ra sức mạnh của các phương tiện phi ngôn ngữ. Đây không chỉ là kiến thức để đối phó với các kỳ thi, mà còn là những kỹ năng mềm cần thiết cho các em trong giao tiếp và học tập suốt đời. Thầy/cô hy vọng rằng, sau bài học này, các em sẽ có thêm sự tự tin và tình yêu với môn Ngữ văn. Hãy thường xuyên luyện tập viết, đọc và phân tích tác phẩm để biến những tri thức này thành kỹ năng của riêng mình nhé!