Soạn bài Trình bày ý kiến về một vấn đề xã hội - Ngữ văn - Lớp 11 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh thân mến! Kỹ năng trình bày quan điểm cá nhân về một vấn đề xã hội không chỉ là một yêu cầu quan trọng trong chương trình Ngữ văn lớp 11 mà còn là một năng lực thiết yếu của người công dân hiện đại. Bài học hôm nay, thầy/cô sẽ cùng các em tìm hiểu cách soạn bài Nói và nghe: Trình bày ý kiến về một vấn đề xã hội trong tác phẩm nghệ thuật hoặc tác phẩm văn học. Đây không chỉ là cơ hội để các em thể hiện sự thấu hiểu tác phẩm mà còn là dịp để rèn luyện tư duy phản biện, khả năng diễn đạt lưu loát và bản lĩnh khi đứng trước đám đông. Thông qua bài giảng này, các em sẽ nắm vững quy trình từ khâu chuẩn bị, trình bày cho đến trao đổi, thảo luận, từ đó tự tin thể hiện ý kiến của mình một cách thuyết phục và sâu sắc.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Hướng dẫn chuẩn bị bài nói chi tiết (Theo SGK trang 57)

Giai đoạn chuẩn bị là yếu tố quyết định đến 80% sự thành công của bài nói. Một sự chuẩn bị kỹ lưỡng sẽ giúp các em tự tin, trình bày logic và ứng biến tốt trước các câu hỏi. Hãy cùng đi qua từng bước cụ thể nhé!

1.1. Bước 1: Lựa chọn đề tài (Vấn đề xã hội và tác phẩm)

Đây là bước khởi đầu vô cùng quan trọng. Một đề tài hay, phù hợp sẽ khơi gợi hứng thú cho cả người nói và người nghe.

a. Xác định vấn đề xã hội bạn quan tâm

Thế giới văn học và nghệ thuật là tấm gương phản chiếu đời sống xã hội muôn màu. Các em có thể lựa chọn những vấn đề gần gũi, mang tính thời sự hoặc những vấn đề muôn thuở của con người. Dưới đây là một vài gợi ý:

• Thân phận con người: Đặc biệt là người nông dân, người phụ nữ, người trí thức trong xã hội cũ.
• Bất công xã hội: Sự phân chia giai cấp, áp bức bóc lột, sự tha hóa của con người do hoàn cảnh.
• Chiến tranh và hòa bình: Nỗi đau, sự mất mát do chiến tranh gây ra và khát vọng về một cuộc sống bình yên.
• Vấn đề môi trường: Sự tàn phá thiên nhiên của con người và hậu quả.
• Xung đột thế hệ: Mâu thuẫn trong quan niệm sống giữa các thế hệ trong gia đình và xã hội.
• Bạo lực gia đình: Một vấn đề nhức nhối được phản ánh trong nhiều tác phẩm hiện đại.

b. Lựa chọn tác phẩm nghệ thuật hoặc tác phẩm văn học phù hợp

Sau khi đã có vấn đề xã hội, các em cần tìm một "mảnh đất" để "gieo trồng" ý tưởng của mình. Đó chính là các tác phẩm văn học, nghệ thuật (tranh ảnh, phim, bài hát...). Hãy ưu tiên những tác phẩm các em đã học hoặc đã đọc để có sự am hiểu sâu sắc.

1.2. Bước 2: Tìm ý và lập dàn ý

Sau khi đã có "cần câu" (vấn đề) và "hồ câu" (tác phẩm), giờ là lúc chúng ta chuẩn bị "mồi câu" - đó chính là các ý tưởng và một dàn ý chặt chẽ.

a. Tìm ý cho bài nói

Để bài nói có chiều sâu, các em hãy tự đặt và trả lời các câu hỏi sau:

• What (Cái gì?): Vấn đề xã hội đó là gì? Nó được biểu hiện cụ thể như thế nào qua các nhân vật, tình tiết trong tác phẩm?
• Why (Tại sao?): Tại sao tác giả lại đề cập đến vấn đề này? Nguyên nhân sâu xa của vấn đề xã hội đó là gì?
• How (Như thế nào?): Tác giả đã sử dụng những biện pháp nghệ thuật nào (xây dựng nhân vật, miêu tả tâm lí, sử dụng ngôn từ...) để làm nổi bật vấn đề?
• So what (Thì sao?): Vấn đề đó có ý nghĩa như thế nào đối với thời đại của tác phẩm và với xã hội ngày nay?
• My opinion (Ý kiến của tôi): Tôi có suy nghĩ, quan điểm (đồng tình, phản đối, bổ sung) như thế nào về vấn đề và cách tác giả đặt ra vấn đề?

b. Lập dàn ý chi tiết (Cấu trúc 3 phần)

Dàn ý giống như bộ xương của bài nói. Một dàn ý rõ ràng sẽ giúp em trình bày không bị lan man, lạc đề.

DÀN Ý THAM KHẢO

1. Mở đầu:

• Chào hỏi và giới thiệu bản thân.
• Dẫn dắt, giới thiệu ngắn gọn về tác phẩm và tác giả.
• Nêu trực tiếp vấn đề xã hội sẽ trình bày.
• Nêu rõ quan điểm, ý kiến của cá nhân về vấn đề đó. (Ví dụ: "Hôm nay, em xin trình bày ý kiến của mình về vấn đề thân phận bi kịch của người phụ nữ trong xã hội cũ qua tác phẩm Vợ nhặt của nhà văn Kim Lân. Theo em, đây là một vấn đề không chỉ phản ánh hiện thực mà còn thể hiện sâu sắc giá trị nhân đạo của tác phẩm.")

2. Nội dung chính:

• Luận điểm 1: Phân tích biểu hiện của vấn đề xã hội trong tác phẩm.
  • Vấn đề được thể hiện qua nhân vật nào, tình huống nào?
  • Dẫn chứng cụ thể (chi tiết, hình ảnh, lời nói...).
• Luận điểm 2: Phân tích nghệ thuật đặc sắc của tác giả.
  • Tác giả đã dùng nghệ thuật gì để khắc họa vấn đề (tình huống truyện độc đáo, nghệ thuật miêu tả tâm lí, ngôn ngữ kể chuyện...)?
  • Hiệu quả của các biện pháp nghệ thuật đó.
• Luận điểm 3: Trình bày và bảo vệ ý kiến cá nhân.
  • Bày tỏ sự đồng tình/phản đối/suy nghĩ thêm về vấn đề được đặt ra.
  • Lí giải tại sao bạn có quan điểm đó (dựa trên tác phẩm và hiểu biết xã hội).
  • So sánh, liên hệ với các tác phẩm khác hoặc với thực tế đời sống ngày nay để tăng tính thuyết phục.

3. Kết luận:

• Tóm tắt, khẳng định lại quan điểm cá nhân một cách ngắn gọn.
• Nêu ý nghĩa, giá trị của vấn đề hoặc bài học rút ra.
• Cảm ơn thầy cô và các bạn đã lắng nghe.

1.3. Bước 3: Luyện tập và chuẩn bị phương tiện hỗ trợ

• Luyện tập: Đừng chỉ chuẩn bị trên giấy! Hãy đứng trước gương, trình bày thử cho bạn bè hoặc người thân nghe. Việc này giúp các em kiểm soát thời gian, điều chỉnh giọng nói, cử chỉ và trở nên tự tin hơn.
• Phương tiện hỗ trợ: Nếu được phép, hãy chuẩn bị một vài slide trình chiếu (PowerPoint, Canva) với các từ khóa chính, hình ảnh minh họa. Lưu ý: Slide chỉ nên là công cụ hỗ trợ, không phải là nơi để chép toàn bộ bài nói.

2. Kỹ năng trình bày bài nói hấp dẫn và thuyết phục

Giờ là lúc "tỏa sáng" trên sân khấu. Dù đã chuẩn bị kỹ, nhưng cách các em thể hiện cũng vô cùng quan trọng.

2.1. Mở đầu ấn tượng

Các em có khoảng 30 giây đầu tiên để thu hút sự chú ý của người nghe. Thay vì một lời giới thiệu đơn điệu, hãy thử:

• Bắt đầu bằng một câu hỏi tu từ: "Đã bao giờ chúng ta tự hỏi, giữa lằn ranh sinh tử của nạn đói năm 1945, giá trị của một con người có khi lại rẻ rúng đến mức có thể 'nhặt' về được không?"
• Bắt đầu bằng một trích dẫn hay: "Nam Cao từng viết: 'Chao ôi! Đối với những người ở quanh ta...'. Câu nói ấy ám ảnh tôi khi nghĩ về bi kịch của Chí Phèo..."
• Bắt đầu bằng một con số, sự thật gây sốc: "Hơn hai triệu người đã chết trong nạn đói năm Ất Dậu. Giữa bối cảnh tang thương đó, nhà văn Kim Lân lại để một câu chuyện 'vợ nhặt' diễn ra..."

2.2. Triển khai thân bài logic, mạch lạc

Để người nghe không bị "lạc trôi" trong dòng suy nghĩ của bạn, hãy sử dụng các cụm từ chuyển tiếp (signposting) để dẫn dắt họ:

• Chuyển luận điểm: "Đầu tiên, chúng ta hãy cùng xem xét...", "Tiếp theo, một khía cạnh không thể bỏ qua là...", "Cuối cùng, tôi muốn bàn về..."
• Nhấn mạnh ý: "Điểm quan trọng nhất ở đây là...", "Điều này cho thấy rõ..."
• Đưa ví dụ: "Để minh họa cho điều này, chúng ta hãy nhìn vào chi tiết..."

2.3. Sử dụng ngôn ngữ nói và phi ngôn ngữ hiệu quả

• Giọng nói: Điều chỉnh tốc độ, âm lượng, có nhấn nhá vào những từ khóa quan trọng. Tránh nói đều đều như trả bài.
• Giao tiếp bằng mắt (Eye contact): Nhìn vào khán giả, phân bổ ánh nhìn khắp lớp học thay vì chỉ nhìn vào một điểm hoặc nhìn xuống giấy.
• Cử chỉ và tư thế: Đứng thẳng, tự tin. Sử dụng tay để minh họa cho lời nói một cách tự nhiên. Tránh khoanh tay, đút tay vào túi quần hay các cử chỉ thừa thãi.

3. Hướng dẫn trao đổi, thảo luận và đánh giá

Bài nói không kết thúc khi bạn nói lời cảm ơn. Phần trao đổi, thảo luận chính là cơ hội để làm sâu sắc hơn vấn đề và thể hiện khả năng tư duy phản biện.

3.1. Với vai trò người nói (trả lời câu hỏi)

• Lắng nghe chăm chú: Lắng nghe trọn vẹn câu hỏi của bạn, đừng ngắt lời. Nếu chưa rõ, hãy hỏi lại: "Cảm ơn câu hỏi của bạn. Có phải bạn đang muốn hỏi về...?"
• Tư duy nhanh và trả lời thẳng thắn: Dành vài giây để suy nghĩ, sau đó trả lời trực tiếp vào câu hỏi. Nếu không biết, hãy thẳng thắn thừa nhận và hẹn sẽ tìm hiểu thêm.
• Giữ thái độ cầu thị, lịch sự: Luôn cảm ơn người đặt câu hỏi. Kể cả khi gặp câu hỏi phản biện, hãy bình tĩnh bảo vệ quan điểm của mình bằng lý lẽ, tránh tranh cãi gay gắt.

3.2. Với vai trò người nghe (đặt câu hỏi và góp ý)

• Lắng nghe tích cực: Ghi chép lại những điểm bạn tâm đắc hoặc còn thắc mắc.
• Đặt câu hỏi xây dựng:
  • Câu hỏi làm rõ: "Bạn có thể giải thích thêm về ý... được không?"
  • Câu hỏi đào sâu: "Theo bạn, ngoài nguyên nhân đó ra, còn có nguyên nhân nào khác không?"
  • Câu hỏi phản biện: "Mình thấy chi tiết X dường như còn có thể hiểu theo một nghĩa khác. Bạn nghĩ sao về điều này?"
• Góp ý chân thành: Áp dụng nguyên tắc "bánh mì kẹp": Khen ngợi điểm tốt trước, sau đó góp ý những điểm cần cải thiện, và kết thúc bằng một lời động viên.

3.3. Bảng tiêu chí đánh giá tham khảo

Các em có thể dùng bảng này để tự đánh giá hoặc đánh giá cho bạn bè.

4. Ví dụ tham khảo: Bài nói mẫu

Đề tài: Trình bày ý kiến về sức sống mãnh liệt và khát vọng hạnh phúc của con người trong nạn đói qua tác phẩm Vợ nhặt của Kim Lân.

(Mở đầu)

Kính thưa cô và các bạn! Đã bao giờ chúng ta tự hỏi, giữa lằn ranh mong manh của sự sống và cái chết, điều gì đã níu giữ con người ở lại, thậm chí là khao khát xây dựng một mái ấm? Câu hỏi đó đã thôi thúc em tìm đến tác phẩm Vợ nhặt của nhà văn Kim Lân. Hôm nay, em xin được trình bày ý kiến của mình về một vấn đề vô cùng cảm động: sức sống tiềm tàng và khát vọng hạnh phúc của con người ngay trên bờ vực của cái chết, một giá trị nhân đạo sâu sắc mà Kim Lân đã gửi gắm.

(Nội dung chính)

Thứ nhất, sức sống và khát vọng ấy được thể hiện một cách táo bạo và bất ngờ qua quyết định "nhặt vợ" của anh cu Tràng. Giữa cái đói quay quắt, khi chính bản thân mình còn chưa biết sống chết ra sao, Tràng lại dám đưa một người đàn bà xa lạ về làm vợ chỉ sau vài câu nói đùa và bốn bát bánh đúc. Hành động ấy không phải là liều lĩnh, mà chính là biểu hiện của khát vọng về một mái ấm gia đình, một niềm vui đơn sơ cháy bỏng trong anh. Anh không chỉ "nhặt" một người vợ, mà còn "nhặt" về niềm hy vọng, niềm vui và sự sống.

Thứ hai, khát vọng hạnh phúc còn được thể hiện sâu sắc qua nhân vật người vợ nhặt và bà cụ Tứ. Người vợ nhặt, dù ban đầu theo không Tràng vì miếng ăn, nhưng ngay khi bước vào nhà, chị đã thay đổi. Chị cùng bà cụ Tứ dọn dẹp nhà cửa, vun vén cho tổ ấm. Đặc biệt, hình ảnh bà cụ Tứ, một người mẹ nghèo khổ gần đất xa trời, lại là người thắp lên ngọn lửa hy vọng mạnh mẽ nhất. Lời nói của bà: "Ai giàu ba họ, ai khó ba đời", hay việc bà cố gắng tạo ra một bữa ăn "thịnh soạn" ngày đói với nồi chè khoán đã cho thấy một tinh thần lạc quan, một niềm tin vào tương lai không gì dập tắt nổi.

Để làm nổi bật giá trị nhân đạo này, Kim Lân đã đặt nhân vật vào một tình huống truyện vô cùng éo le: cái đói và cái chết bao trùm, nhưng sự sống và tình người lại nảy nở. Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật tinh tế, đặc biệt là sự biến chuyển tâm trạng của Tràng từ ngỡ ngàng, phởn phơ đến lo lắng, có trách nhiệm, đã cho thấy sự trưởng thành của con người khi tìm thấy hạnh phúc.

Cá nhân em cho rằng, đây chính là điểm sáng làm nên giá trị vĩnh cửu của tác phẩm. Thay vì chỉ tô đậm hiện thực đen tối, Kim Lân đã khám phá ra vẻ đẹp của tình người và sức sống kỳ diệu ẩn sau những thân phận đói nghèo. Điều này nhắc nhở chúng ta rằng, trong bất kỳ hoàn cảnh khắc nghiệt nào, chỉ cần còn tình yêu thương và niềm hy vọng, con người vẫn có thể vượt qua tất cả.

(Kết luận)

Tóm lại, qua tác phẩm Vợ nhặt, Kim Lân đã khẳng định một chân lý giản dị mà cao cả: con người Việt Nam dù trong hoàn cảnh bi đát nhất vẫn luôn hướng về ánh sáng, về sự sống và hạnh phúc. Đó là một giá trị nhân văn sâu sắc, có sức lay động lòng người cho đến tận hôm nay. Em xin chân thành cảm ơn cô và các bạn đã lắng nghe.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

1. Câu hỏi 1: Hãy tóm tắt 3 bước quan trọng nhất trong khâu chuẩn bị cho bài nói trình bày ý kiến về một vấn đề xã hội.

   Gợi ý trả lời: Ba bước quan trọng là: 1) Lựa chọn đề tài (vấn đề xã hội và tác phẩm phù hợp); 2) Tìm ý và lập dàn ý chi tiết (cấu trúc 3 phần); 3) Luyện tập và chuẩn bị phương tiện hỗ trợ.

2. Câu hỏi 2: Theo em, yếu tố nào (nội dung, cấu trúc, hay phong thái trình bày) là quan trọng nhất để có một bài nói thành công? Tại sao?

   Gợi ý trả lời: Đây là câu hỏi mở. HS có thể chọn một yếu tố và lý giải. Một câu trả lời tốt sẽ chỉ ra rằng cả ba yếu tố đều quan trọng và có mối liên hệ mật thiết: nội dung sâu sắc cần một cấu trúc logic và phong thái tự tin để truyền tải hiệu quả.

3. Câu hỏi 3: Khi nhận được một câu hỏi phản biện từ bạn học, em sẽ xử lý như thế nào để vừa bảo vệ được quan điểm của mình, vừa giữ được không khí trao đổi tích cực?

   Gợi ý trả lời: Lắng nghe kỹ, cảm ơn bạn đã đặt câu hỏi. Bình tĩnh phân tích lại quan điểm của mình dựa trên dẫn chứng từ tác phẩm. Tôn trọng ý kiến của bạn, có thể tìm ra điểm chung hoặc thừa nhận góc nhìn đa chiều của vấn đề.

4. Bài tập thực hành: Hãy chọn một trong các đề tài sau và lập dàn ý chi tiết cho bài nói của em:

   • Vấn đề bạo lực gia đình và vẻ đẹp tâm hồn người phụ nữ qua tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa (Nguyễn Minh Châu).
   • Sự tha hóa của con người trong xã hội kim tiền qua một bộ phim hoặc một tác phẩm văn học hiện đại mà em biết.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau đi qua toàn bộ quy trình để thực hiện một bài nói trình bày ý kiến về vấn đề xã hội trong tác phẩm văn học, nghệ thuật. Các em hãy nhớ rằng, chìa khóa của thành công nằm ở sự chuẩn bị kỹ lưỡng, cấu trúc logic và phong thái tự tin. Đừng ngại nói lên quan điểm của mình, bởi đó là cách các em thể hiện tư duy độc lập và sự trân trọng đối với các giá trị cuộc sống được gửi gắm qua nghệ thuật. Kỹ năng này không chỉ giúp các em đạt điểm cao trong môn Ngữ văn mà còn là hành trang quý báu cho các em trong học tập và cuộc sống sau này. Hãy bắt tay vào luyện tập ngay hôm nay nhé!