A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 10! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những kiểu bài viết thú vị và ý nghĩa nhất trong chương trình Ngữ văn: Viết bài luận về bản thân. Đây không chỉ là một bài tập làm văn thông thường mà còn là một cơ hội quý giá để các em dừng lại, nhìn nhận và khám phá chính con người mình. Viết về bản thân là một hành trình tự sự, giúp các em hiểu rõ hơn về những giá trị, niềm tin, và những trải nghiệm đã định hình nên con người mình hôm nay. Kỹ năng này không chỉ quan trọng trong môn Ngữ văn mà còn vô cùng cần thiết khi các em viết thư xin học bổng, giới thiệu bản thân trong các hoạt động ngoại khóa hay thậm chí là trong các cuộc phỏng vấn sau này. Qua bài học này, các em sẽ nắm vững cách tìm ý, lập dàn ý, và triển khai một bài luận cá nhân chân thực, độc đáo và đầy sức thuyết phục.
B. NỘI DUNG CHÍNH
1. Tìm hiểu chung về kiểu bài luận về bản thân
1.1. Khái niệm và mục đích
Trước hết, chúng ta cần hiểu rõ bài luận về bản thân là gì. Đây là một dạng văn bản tự sự kết hợp nghị luận, trong đó người viết kể lại một câu chuyện, một trải nghiệm, hoặc trình bày những suy ngẫm, quan điểm của cá nhân về một vấn đề nào đó liên quan mật thiết đến bản thân.
Định nghĩa: Bài luận về bản thân là bài viết tập trung vào việc thể hiện con người, tính cách, suy nghĩ và sự trưởng thành của người viết thông qua việc kể lại một trải nghiệm hoặc sự kiện có ý nghĩa sâu sắc.
Khác với một bản sơ yếu lý lịch chỉ liệt kê thành tích, bài luận về bản thân đi sâu vào "phần hồn" của câu chuyện. Mục đích chính của nó là:
- Tự khám phá: Quá trình viết là quá trình suy ngẫm, giúp bạn hiểu rõ hơn về chính mình.
- Chia sẻ và kết nối: Giúp người đọc (thầy cô, bạn bè, hội đồng tuyển sinh...) hiểu được bạn là ai, điều gì quan trọng với bạn, và bạn đã trưởng thành như thế nào.
- Thuyết phục: Chứng minh những phẩm chất, kỹ năng hoặc bài học mà bạn đã đúc kết được thông qua trải nghiệm thực tế.
1.2. Yêu cầu của kiểu bài
Để viết một bài luận về bản thân hay và ý nghĩa, các em cần đáp ứng một số yêu cầu cơ bản sau:
- Tính chân thực: Đây là yếu tố quan trọng nhất. Hãy viết về những câu chuyện có thật, những cảm xúc chân thành của chính bạn. Sự giả tạo sẽ dễ dàng bị nhận ra và làm mất đi giá trị của bài viết.
- Tính độc đáo và cá nhân hóa: Cùng một chủ đề, nhưng mỗi người sẽ có một góc nhìn và câu chuyện riêng. Hãy tìm ra điều làm cho trải nghiệm của bạn trở nên đặc biệt. Đừng cố gắng trở thành một ai khác.
- Có thông điệp rõ ràng: Bài luận không chỉ là kể chuyện. Đằng sau câu chuyện đó phải là một bài học, một thông điệp, một sự thay đổi trong nhận thức. Hãy tự hỏi: "Tôi muốn người đọc hiểu được điều gì về tôi sau khi đọc bài này?"
- Cấu trúc mạch lạc: Bài viết cần có bố cục rõ ràng với mở bài, thân bài, và kết bài. Các ý trong bài phải được sắp xếp logic, dẫn dắt người đọc một cách tự nhiên.
- Sử dụng ngôn ngữ hiệu quả: Ngôn ngữ cần trong sáng, giàu hình ảnh và cảm xúc. Kỹ thuật "Show, don't tell" (Tả, không chỉ kể) đặc biệt hữu ích. Thay vì nói "Tôi đã rất buồn", hãy miêu tả cảm xúc đó: "Cổ họng tôi nghẹn lại, và nước mắt cứ thế lăn dài trên má".
2. Hướng dẫn phân tích đề bài và tìm ý
2.1. Đọc kĩ yêu cầu đề bài (SGK trang 104)
Đề bài cụ thể trong sách giáo khoa Chân trời sáng tạo trang 104 yêu cầu:
"Viết bài luận về bản thân, trong đó bạn chia sẻ về một sự kiện hay một trải nghiệm có ý nghĩa sâu sắc đối với mình."
Hãy cùng phân tích các từ khóa trong đề bài:
- "Bài luận về bản thân": Xác định rõ kiểu bài, tập trung vào cá nhân người viết.
- "Chia sẻ": Yêu cầu một giọng văn cởi mở, chân thành, mang tính tâm sự.
- "Một sự kiện hay một trải nghiệm": Giới hạn phạm vi. Bạn không cần kể lại cả cuộc đời mà chỉ cần tập trung vào MỘT câu chuyện duy nhất.
- "Có ý nghĩa sâu sắc": Đây là trọng tâm của bài viết. Sự kiện đó không nhất thiết phải lớn lao, vĩ đại. Nó có thể là một thất bại nhỏ, một cuộc trò chuyện, một chuyến đi, nhưng nó phải là thứ đã làm bạn thay đổi, trưởng thành hoặc nhận ra một điều gì đó quan trọng.
2.2. Các bước tìm ý và lựa chọn chi tiết
Đây là giai đoạn quan trọng nhất, quyết định đến 70% thành công của bài viết. Hãy dành thời gian để thực hiện các bước sau:
Bước 1: Brainstorming (Động não)
Lấy một tờ giấy nháp và viết ra tất cả những kỷ niệm, sự kiện, trải nghiệm đáng nhớ trong đời bạn. Đừng vội phán xét, cứ viết tự do. Dưới đây là một vài gợi ý để khơi nguồn ý tưởng:
- Lần đầu tiên...: Lần đầu tiên bạn thất bại, lần đầu tiên đứng trước đám đông, lần đầu tiên xa nhà, lần đầu tiên nhận ra trách nhiệm của mình.
- Một thử thách lớn: Một cuộc thi quan trọng, một mâu thuẫn với bạn bè hoặc gia đình cần giải quyết, một môn học khó khăn bạn đã chinh phục.
- Một thành công hoặc thất bại: Đạt được một giải thưởng, hoặc không đạt được mục tiêu đã đề ra và bài học rút ra từ đó.
- Một cuộc gặp gỡ đặc biệt: Một người đã truyền cảm hứng hoặc thay đổi cách nhìn của bạn về cuộc sống.
- Một chuyến đi: Một chuyến đi đã mở mang tầm mắt và cho bạn những trải nghiệm mới mẻ.
Bước 2: Lựa chọn câu chuyện "đắt giá"
Sau khi có một danh sách các ý tưởng, hãy sàng lọc để chọn ra câu chuyện phù hợp nhất. Một câu chuyện "đắt giá" thường có các đặc điểm sau:
- Cho thấy sự trưởng thành: Câu chuyện cho thấy bạn đã thay đổi như thế nào (từ nhút nhát thành tự tin, từ ích kỷ thành biết quan tâm, từ nóng vội thành kiên nhẫn...).
- Tiết lộ phẩm chất, giá trị cốt lõi: Câu chuyện làm nổi bật một phẩm chất tốt đẹp của bạn (lòng dũng cảm, sự kiên trì, lòng trắc ẩn...) hoặc một giá trị mà bạn theo đuổi.
- Là câu chuyện chỉ bạn mới có: Dù nhiều người cùng trải qua một sự kiện, nhưng cảm xúc và bài học của bạn là duy nhất. Hãy chọn câu chuyện mang đậm dấu ấn cá nhân.
Bước 3: Xác định "thông điệp" cốt lõi
Khi đã chọn được câu chuyện, hãy trả lời câu hỏi: "Vậy thì sao?" (So what?). Câu trả lời cho câu hỏi này chính là thông điệp, là linh hồn của bài luận.
Ví dụ:
- Câu chuyện: Tôi đã trượt trong kỳ thi chọn đội tuyển học sinh giỏi.
- Thông điệp (So what?): Thất bại đó đã dạy tôi rằng nỗ lực quan trọng hơn kết quả, và giúp tôi học được cách đứng dậy sau vấp ngã một cách mạnh mẽ hơn.
Thông điệp này sẽ là kim chỉ nam xuyên suốt bài viết của bạn.
3. Hướng dẫn lập dàn ý chi tiết
Một dàn ý tốt giống như một bộ khung xương vững chắc cho bài viết. Dưới đây là cấu trúc gợi ý mà các em có thể áp dụng.
3.1. Mở bài: Tạo ấn tượng đầu tiên (Khoảng 10% độ dài bài viết)
Mở bài có nhiệm vụ thu hút người đọc và giới thiệu vấn đề. Tránh những mở bài chung chung như "Ai trong chúng ta cũng có những kỷ niệm...". Hãy đi thẳng vào vấn đề một cách ấn tượng.
Các cách mở bài hiệu quả:
- Bắt đầu bằng một hình ảnh, âm thanh, hoặc một chi tiết gợi tả: "Mùi thuốc sát trùng nồng nặc trong không khí bệnh viện và tiếng bíp bíp đều đặn của máy đo nhịp tim là những ký ức không thể phai mờ về mùa hè năm ấy..."
- Bắt đầu bằng một câu chuyện ngắn (anecdote): "Năm lớp 8, tôi đã từng tin rằng mình là người kém cỏi nhất lớp trong môn Thể dục. Cho đến một ngày, thầy giáo gọi tôi lên và giao cho tôi quả bóng chuyền..."
- Bắt đầu bằng một câu hỏi tu từ: "Liệu một thất bại có thể trở thành món quà quý giá nhất mà bạn từng nhận được không?"
- Bắt đầu bằng một lời đối thoại: "'Con sẽ không bao giờ làm được đâu', câu nói ấy đã ám ảnh tôi suốt một thời gian dài."
Nhiệm vụ của mở bài: Giới thiệu bối cảnh của câu chuyện và nêu bật luận đề (thông điệp chính) một cách khéo léo.
3.2. Thân bài: Kể và phân tích câu chuyện (Khoảng 80% độ dài bài viết)
Đây là phần chính của bài luận, nơi bạn sẽ kể lại câu chuyện và phân tích ý nghĩa của nó. Hãy chia thân bài thành nhiều đoạn văn nhỏ, mỗi đoạn đảm nhận một nhiệm vụ cụ thể.
- Đoạn 1: Bối cảnh và tình huống khởi đầu.
- Giới thiệu hoàn cảnh xảy ra câu chuyện (thời gian, không gian).
- Bạn là người như thế nào trước khi sự kiện đó diễn ra? (ví dụ: nhút nhát, tự ti, thiếu kinh nghiệm...).
- Đoạn 2-3: Diễn biến chính của sự kiện.
- Kể lại các hành động, sự việc theo trình tự thời gian.
- Tập trung vào những chi tiết quan trọng, những nút thắt, những khó khăn, thử thách bạn đã đối mặt.
- Sử dụng kỹ thuật "Show, don't tell": miêu tả hành động, suy nghĩ, cảm xúc của bạn một cách cụ thể.
- Đoạn 4: Đỉnh điểm (Climax) và bước ngoặt.
- Đây là khoảnh khắc quan trọng nhất của câu chuyện, nơi sự thay đổi diễn ra.
- Đó có thể là một quyết định khó khăn, một khoảnh khắc nhận ra sự thật, một hành động đột phá.
- Đoạn 5: Suy ngẫm và bài học rút ra.
- Đây là phần nghị luận, phân tích. Hãy trả lời các câu hỏi:
- Sự kiện đó đã thay đổi tôi như thế nào?
- Tôi đã học được bài học gì về bản thân, về cuộc sống?
- Ý nghĩa sâu sắc của trải nghiệm đó là gì? (Nối trực tiếp với thông điệp đã xác định ở phần tìm ý).
3.3. Kết bài: Để lại dư âm (Khoảng 10% độ dài bài viết)
Kết bài không chỉ là tóm tắt lại. Nó cần đóng lại câu chuyện một cách trọn vẹn và để lại ấn tượng sâu sắc cho người đọc.
Các cách kết bài hiệu quả:
- Tổng kết lại bài học quan trọng nhất: Nhấn mạnh lại thông điệp chính bằng một cách diễn đạt mới mẻ.
- Liên kết với tương lai: Trải nghiệm đó đã và sẽ ảnh hưởng đến những lựa chọn, hành động của bạn trong tương lai như thế nào?
- Quay trở lại hình ảnh/ý tưởng ở mở bài: Tạo ra một vòng tròn khép kín, làm cho bài viết trở nên chặt chẽ. Ví dụ: Nếu mở bài bằng mùi thuốc sát trùng, kết bài có thể là: "Giờ đây, mỗi khi ngửi thấy mùi thuốc sát trùng, tôi không còn cảm thấy sợ hãi, mà thấy lòng biết ơn vì bài học về sự sống mà tôi đã học được."
Điều cần tránh ở kết bài: Đưa ra một ý tưởng hoàn toàn mới, hoặc kết thúc bằng một câu sáo rỗng, giáo điều.
4. Thực hành viết và một số lưu ý quan trọng
4.1. Cách sử dụng ngôn ngữ và giọng văn
Giọng văn trong bài luận về bản thân nên là sự kết hợp giữa sự chân thành, cởi mở và một chút suy tư, chiêm nghiệm. Hãy là chính mình!
- Sử dụng đại từ nhân xưng "tôi": Điều này tạo ra sự gần gũi và trực tiếp.
- Dùng từ ngữ giàu hình ảnh và gợi cảm: Thay vì viết "phong cảnh rất đẹp", hãy tả cụ thể: "Những vạt nắng vàng như mật ong xuyên qua kẽ lá, nhảy múa trên thảm cỏ xanh mướt."
- Chú ý đến nhịp điệu câu văn: Kết hợp giữa câu ngắn và câu dài để tạo sự lôi cuốn.
4.2. Những lỗi thường gặp cần tránh
Để bài luận của bạn thực sự nổi bật, hãy tránh những sai lầm phổ biến sau:
- Lỗi "kể lể" thành tích: Bài luận không phải là nơi để khoe khoang. Thay vì chỉ nói "Tôi đã đoạt giải nhất", hãy kể về quá trình bạn đã nỗ lực, vượt qua khó khăn để đạt được giải thưởng đó.
- Lỗi chung chung, sáo rỗng: Tránh các chủ đề quá quen thuộc (ví dụ: chuyến đi từ thiện làm tôi nhận ra mình may mắn) mà không có chi tiết cá nhân độc đáo. Tránh dùng các câu văn cliché (ví dụ: "thời gian thấm thoắt thoi đưa", "sau cơn mưa trời lại sáng").
- Lỗi chỉ kể mà không phân tích: Đây là lỗi nghiêm trọng nhất. Nếu bạn chỉ kể lại sự việc mà không rút ra bài học, bài luận sẽ trở nên vô nghĩa. Luôn nhớ câu hỏi "So what?".
- Lỗi kể quá nhiều chuyện: Chỉ tập trung vào MỘT câu chuyện duy nhất và khai thác nó thật sâu.
4.3. Tham khảo bài viết mẫu (Phân tích)
Dưới đây là một đoạn văn mẫu và phân tích để các em hiểu rõ hơn:
Đề bài: Chia sẻ về một trải nghiệm đã giúp bạn vượt qua nỗi sợ của bản thân.
Đoạn văn mẫu (Thân bài):
"Sân khấu hội trường tối om, chỉ có một vệt sáng duy nhất chiếu thẳng vào vị trí tôi đang đứng. Bên dưới, hàng trăm cặp mắt đổ dồn về phía tôi. Tim tôi đập thình thịch như muốn nhảy ra khỏi lồng ngực. Cổ họng khô khốc, và những gì tôi đã chuẩn bị dường như bay biến hết. Đó là lần đầu tiên tôi tham gia cuộc thi hùng biện của trường. Tôi đã luôn là một đứa trẻ nhút nhát, sợ nói trước đám đông. Nhưng khao khát được chia sẻ ý tưởng của mình đã thôi thúc tôi đăng ký. Giây phút đứng trên sân khấu ấy, tôi đã muốn bỏ cuộc. Nhưng rồi tôi nhìn thấy cô giáo chủ nhiệm ở hàng ghế đầu, cô mỉm cười và khẽ gật đầu. Nụ cười ấy như một luồng năng lượng ấm áp. Tôi hít một hơi thật sâu, nhắm mắt lại và nghĩ về lý do mình ở đây. Tôi không ở đây để chiến thắng, tôi ở đây để vượt qua chính mình. Và rồi, tôi cất tiếng, ban đầu còn run rẩy, nhưng rồi dần dần trở nên mạnh mẽ và tự tin hơn. Bài nói của tôi hôm đó không đoạt giải cao nhất, nhưng tôi đã có được chiến thắng của riêng mình: chiến thắng nỗi sợ hãi."
Phân tích:
- Sử dụng chi tiết gợi tả (Show, don't tell): Thay vì nói "Tôi rất sợ", tác giả miêu tả cụ thể: "tim đập thình thịch", "cổ họng khô khốc".
- Có mâu thuẫn nội tâm: Sự giằng xé giữa nỗi sợ và khao khát chia sẻ.
- Có bước ngoặt: Nụ cười của cô giáo là chi tiết đắt giá, thúc đẩy nhân vật hành động.
- Thông điệp rõ ràng: Bài học không phải là về việc thắng một cuộc thi, mà là về việc chiến thắng bản thân. Đây chính là "ý nghĩa sâu sắc" của trải nghiệm.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
-
Bài tập tìm ý: Hãy liệt kê 3 sự kiện hoặc trải nghiệm đáng nhớ nhất trong cuộc đời bạn cho đến nay. Với mỗi sự kiện, hãy viết một câu duy nhất để trả lời cho câu hỏi: "Trải nghiệm đó đã dạy tôi điều gì?" (Đây chính là việc xác định thông điệp).
Hướng dẫn: Việc này giúp bạn thực hành tìm kiếm "ý nghĩa sâu sắc" đằng sau mỗi câu chuyện, là bước chuẩn bị quan trọng nhất trước khi viết.
-
Bài tập lập dàn ý: Chọn một trong ba sự kiện bạn vừa liệt kê ở trên. Hãy xây dựng một dàn ý chi tiết cho bài luận về trải nghiệm đó theo cấu trúc 3 phần: Mở bài, Thân bài, Kết bài. Cố gắng chi tiết hóa các ý trong phần thân bài.
Hướng dẫn: Dàn ý càng chi tiết, quá trình viết của bạn sẽ càng dễ dàng và mạch lạc. Đảm bảo phần thân bài có cả yếu tố kể chuyện và suy ngẫm, phân tích.
-
Bài tập thực hành viết: Viết đoạn mở bài (khoảng 100-150 từ) cho bài luận của bạn bằng hai cách khác nhau. Ví dụ: một cách bắt đầu bằng một hình ảnh ấn tượng, một cách bắt đầu bằng một câu hỏi gợi suy ngẫm.
Hướng dẫn: Bài tập này giúp bạn rèn luyện sự sáng tạo trong cách mở đầu, tránh lối mòn và tạo sự hấp dẫn ngay từ những câu văn đầu tiên.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu một cách toàn diện về cách viết bài luận về bản thân. Hãy nhớ rằng, chìa khóa để có một bài luận thành công không nằm ở những câu chuyện đao to búa lớn, mà nằm ở sự chân thực trong cảm xúc và sự sâu sắc trong suy ngẫm. Quá trình viết bài luận về bản thân chính là một hành trình tự vấn, giúp các em không chỉ hoàn thành một bài tập mà còn khám phá và trân trọng hơn con người độc đáo của chính mình. Đừng ngại chia sẻ những câu chuyện của riêng bạn, bởi mỗi trải nghiệm, dù là thành công hay thất bại, đều là một phần quý giá tạo nên bạn của ngày hôm nay. Chúc các em sẽ viết nên những bài luận thật hay và ý nghĩa!