Soạn bài Viết bài văn nghị luận phân tích - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 9! Kĩ năng viết bài văn nghị luận phân tích một tác phẩm văn học là một trong những kĩ năng quan trọng nhất của chương trình Ngữ văn THCS. Đây không chỉ là dạng bài thường xuyên xuất hiện trong các bài kiểm tra và kì thi quan trọng, mà còn là cách để chúng ta bộc lộ chiều sâu cảm thụ, tư duy phản biện và khả năng diễn đạt của mình. Bài học hôm nay sẽ hướng dẫn các em từng bước, từ việc tìm hiểu yêu cầu của kiểu bài đến việc thực hành viết một bài văn hoàn chỉnh. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững phương pháp, tự tin phân tích bất kì tác phẩm thơ hay truyện nào, khám phá những giá trị nội dung và nghệ thuật ẩn sau từng câu chữ.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Tìm hiểu tri thức về kiểu bài nghị luận phân tích tác phẩm văn học

Trước khi bắt tay vào viết, chúng ta cần hiểu rõ bản chất và những yêu cầu cốt lõi của kiểu bài này.

1.1. Khái niệm: Nghị luận phân tích một tác phẩm văn học là gì?

Đây là kiểu bài mà người viết sử dụng lí lẽ, dẫn chứng và các thao tác lập luận để làm sáng tỏ những giá trị về nội dung và nghệ thuật của một tác phẩm văn học (truyện, thơ, kịch...).

Mục đích của việc phân tích không phải là để diễn nôm lại tác phẩm, mà là để làm rõ cái hay, cái đẹp, tư tưởng mà tác giả gửi gắm, cũng như những đặc sắc trong cách thể hiện.

Nói một cách đơn giản, các em cần trả lời các câu hỏi: Tác phẩm nói về điều gì (nội dung)? Tác phẩm nói điều đó hay và độc đáo như thế nào (nghệ thuật)?

1.2. Yêu cầu đối với kiểu bài

Một bài văn nghị luận phân tích tác phẩm văn học xuất sắc cần đáp ứng các yêu cầu sau:

• Giới thiệu tác phẩm: Nêu được những thông tin cơ bản về tác giả, tác phẩm (hoàn cảnh sáng tác nếu có) và trích dẫn nhan đề chính xác.
• Luận đề rõ ràng: Nêu được ý kiến, nhận định khái quát của người viết về giá trị của tác phẩm ngay ở phần mở bài. Luận đề này sẽ là "kim chỉ nam" xuyên suốt bài viết.
• Hệ thống luận điểm chặt chẽ: Triển khai luận đề thành các luận điểm (ý chính) rành mạch, logic ở phần thân bài. Mỗi luận điểm tập trung làm sáng tỏ một khía cạnh của tác phẩm.
• Lí lẽ và dẫn chứng thuyết phục: Mỗi luận điểm phải được củng cố bằng lí lẽ (lập luận, phân tích) và dẫn chứng cụ thể, xác thực từ tác phẩm (chi tiết, hình ảnh, câu thơ, trích dẫn...).
• Bám sát đặc trưng thể loại: Khi phân tích thơ, cần chú ý đến ngôn từ, hình ảnh, nhịp điệu, biện pháp tu từ. Khi phân tích truyện, cần tập trung vào nhân vật, cốt truyện, tình huống, chi tiết nghệ thuật...
• Bố cục mạch lạc: Bài viết phải có bố cục ba phần (Mở bài, Thân bài, Kết bài) rõ ràng. Giữa các đoạn, các phần cần có sự liên kết chặt chẽ.
• Diễn đạt trong sáng, giàu cảm xúc: Sử dụng ngôn ngữ chuẩn xác, câu văn linh hoạt và thể hiện được sự cảm thụ chân thành của cá nhân.

2. Hướng dẫn phân tích bài viết tham khảo: "Vẻ đẹp của bài thơ 'Mùa xuân nho nhỏ'" (SGK trang 78)

Sách giáo khoa đã cung cấp một bài viết mẫu rất hay. Chúng ta hãy cùng "mổ xẻ" bài viết này để học hỏi cách làm bài nhé!

2.1. Phân tích đề bài và xác định yêu cầu

• Đề bài: Phân tích vẻ đẹp bài thơ "Mùa xuân nho nhỏ" của Thanh Hải.
• Kiểu bài: Nghị luận phân tích một tác phẩm văn học.
• Đối tượng phân tích: Bài thơ "Mùa xuân nho nhỏ".
• Vấn đề trọng tâm: "Vẻ đẹp" của bài thơ. Vẻ đẹp này bao gồm cả vẻ đẹp nội dung (tình yêu thiên nhiên, đất nước, khát vọng cống hiến) và vẻ đẹp nghệ thuật (thể thơ, hình ảnh, ngôn từ, giọng điệu).

2.2. Phân tích cấu trúc và cách triển khai của bài viết tham khảo

1. Mở bài (Đoạn 1):
   • Giới thiệu: Tác giả Thanh Hải và bài thơ "Mùa xuân nho nhỏ" - một trong những tác phẩm tiêu biểu nhất của ông.
   • Nêu luận đề: "Bài thơ là tiếng lòng tha thiết, yêu mến và gắn bó với đất nước, với cuộc đời; thể hiện ước nguyện chân thành của nhà thơ được cống hiến cho đất nước, góp một 'mùa xuân nho nhỏ' của mình vào mùa xuân lớn của dân tộc." -> Đây chính là nhận định khái quát, là linh hồn của cả bài viết.
2. Thân bài (Đoạn 2, 3, 4):
   • Luận điểm 1 (Đoạn 2): Cảm xúc của nhà thơ trước vẻ đẹp của mùa xuân thiên nhiên, đất nước.
     • Dẫn chứng: Các hình ảnh "dòng sông xanh", "bông hoa tím biếc", "tiếng chim chiền chiện".
     • Lí lẽ phân tích: Tác giả bài viết đã chỉ ra cách nhà thơ cảm nhận mùa xuân bằng nhiều giác quan (thị giác, thính giác), cách sử dụng các từ ngữ giàu sức gợi ("ơi", "hót chi mà vang trời"), nghệ thuật đảo ngữ... để làm nổi bật bức tranh xuân tươi đẹp, tràn đầy sức sống.
   • Luận điểm 2 (Đoạn 3): Ước nguyện chân thành, khiêm nhường được hòa nhập và cống hiến.
     • Dẫn chứng: Các hình ảnh ẩn dụ, hoán dụ đặc sắc: "Ta làm con chim hót / Ta làm một cành hoa / Ta nhập vào hòa ca / Một nốt trầm xao xuyến".
     • Lí lẽ phân tích: Bài viết chỉ ra sự chuyển đổi đại từ từ "tôi" sang "ta" thể hiện sự hòa quyện giữa cái riêng và cái chung. Phân tích ý nghĩa của những hình ảnh cống hiến giản dị, khiêm tốn ("con chim", "cành hoa", "nốt trầm") và khát vọng được cống hiến trọn đời ("dù là tuổi hai mươi / dù là khi tóc bạc").
   • Luận điểm 3 (Đoạn 4): Những đặc sắc về nghệ thuật của bài thơ.
     • Dẫn chứng và phân tích: Thể thơ năm chữ gần với dân ca, nhạc điệu trong sáng, tha thiết; hình ảnh thơ vừa giản dị, tự nhiên vừa giàu ý nghĩa biểu tượng; cấu tứ chặt chẽ, giọng điệu chân thành...
3. Kết bài (Đoạn 5):
   • Khẳng định lại vấn đề: Tóm lược lại những vẻ đẹp về nội dung và nghệ thuật đã phân tích.
   • Nâng cao, mở rộng: Nhấn mạnh sức sống và giá trị của bài thơ, ý nghĩa của lẽ sống cống hiến mà tác giả gửi gắm.

Bài học rút ra: Bài viết tham khảo đã tuân thủ chặt chẽ cấu trúc, các luận điểm rõ ràng, mỗi luận điểm đều có sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa lí lẽ và dẫn chứng. Đây là một hình mẫu tuyệt vời để chúng ta học tập.

3. Hướng dẫn quy trình viết bài văn nghị luận phân tích

Để viết được một bài văn hay, các em cần thực hiện theo một quy trình khoa học. Hãy tuân thủ 4 bước sau đây!

Bước 1: Chuẩn bị trước khi viết

1. Xác định yêu cầu của đề bài: Đọc kĩ đề, gạch chân các từ khóa để xác định chính xác tác phẩm cần phân tích, khía cạnh cần tập trung (nhân vật, chủ đề, giá trị nhân đạo, đặc sắc nghệ thuật...).
2. Đọc kĩ lại tác phẩm: Đọc lại văn bản gốc nhiều lần để hiểu sâu sắc nội dung, ghi nhớ các chi tiết, trích dẫn đắt giá.
3. Tìm ý và lập dàn ý: Đây là bước quan trọng nhất, quyết định đến 80% sự thành công của bài viết.
   • Tìm ý: Đặt ra các câu hỏi và tự trả lời:
     • Tác phẩm có chủ đề, tư tưởng chính là gì?
     • Nhan đề tác phẩm có ý nghĩa gì?
     • Cốt truyện có gì đặc sắc? Tình huống truyện độc đáo ở đâu?
     • Nhân vật chính có những phẩm chất, tính cách, số phận nào nổi bật?
     • Những chi tiết, hình ảnh nghệ thuật nào mang ý nghĩa sâu sắc?
     • Tác giả đã sử dụng những biện pháp nghệ thuật gì (tu từ, miêu tả, kể chuyện...)?
   • Lập dàn ý chi tiết: Sắp xếp các ý đã tìm được thành một dàn bài logic 3 phần.
     • Mở bài: Dẫn dắt, giới thiệu tác giả - tác phẩm, nêu luận đề (vấn đề nghị luận).
     • Thân bài: Chia thành 2-4 luận điểm. Mỗi luận điểm viết thành một đoạn văn. Trong mỗi đoạn, cần có: Câu chủ đề (nêu luận điểm), các câu phân tích, lí lẽ, và dẫn chứng cụ thể.
     • Kết bài: Khái quát lại giá trị tác phẩm, nêu cảm nghĩ, liên hệ.

Bước 2: Viết bài

Dựa vào dàn ý chi tiết, các em tiến hành viết thành một bài văn hoàn chỉnh.

• Viết Mở bài: Có thể chọn cách mở bài trực tiếp (giới thiệu thẳng vào vấn đề) hoặc gián tiếp (đi từ một vấn đề chung, một nhận định liên quan rồi dẫn vào tác phẩm). Dù theo cách nào, mở bài cũng phải nêu được tên tác giả, tác phẩm và luận đề.
• Viết Thân bài: Đây là phần trọng tâm. Mỗi luận điểm trong dàn ý sẽ được viết thành một đoạn văn. Hãy nhớ công thức "Luận điểm - Lí lẽ - Dẫn chứng". Câu đầu tiên của đoạn (câu chủ đề) phải nêu bật được nội dung chính của đoạn đó. Các câu sau dùng để phân tích, bình luận và đưa dẫn chứng để chứng minh cho câu chủ đề. Cần sử dụng các từ ngữ, câu văn chuyển đoạn để bài viết mạch lạc.
• Viết Kết bài: Tóm lại các luận điểm đã trình bày, khẳng định lại giá trị của tác phẩm và nêu suy nghĩ của bản thân. Nên viết kết bài có tính chất nâng cao, gợi mở để lại dư âm trong lòng người đọc.

Bước 3: Xem lại và chỉnh sửa

Sau khi viết xong, hãy dành thời gian đọc lại bài viết của mình. Đây là bước để "gọt giũa" sản phẩm. Hãy dùng một bảng kiểm (checklist) để rà soát:

• Về nội dung: Bài viết đã đáp ứng đúng yêu cầu của đề chưa? Các luận điểm có rõ ràng, thuyết phục không? Dẫn chứng có chính xác và phù hợp không?
• Về hình thức: Bố cục 3 phần đã cân đối chưa? Có lỗi chính tả, dùng từ, ngữ pháp không? Cách diễn đạt đã trôi chảy, mạch lạc chưa?

4. Thực hành: Lập dàn ý cho đề bài cụ thể

Để củng cố kiến thức, chúng ta hãy cùng nhau lập dàn ý cho một đề bài quen thuộc.

Đề bài: Phân tích nhân vật anh thanh niên trong truyện ngắn "Lặng lẽ Sa Pa" của Nguyễn Thành Long.

Gợi ý dàn ý chi tiết

1. Mở bài:
   • Giới thiệu nhà văn Nguyễn Thành Long và truyện ngắn "Lặng lẽ Sa Pa" - một tác phẩm nhẹ nhàng, giàu chất thơ ca ngợi những con người lao động thầm lặng.
   • Nêu luận đề: Nhân vật anh thanh niên là hình ảnh tiêu biểu cho vẻ đẹp của con người lao động mới trong công cuộc xây dựng đất nước - một vẻ đẹp toát lên từ lí tưởng sống cao đẹp, lòng yêu nghề và một tâm hồn trong sáng, giàu tình yêu thương.
2. Thân bài:
   • Luận điểm 1: Vẻ đẹp ở lí tưởng sống và lòng yêu nghề.
     • Hoàn cảnh sống và làm việc đặc biệt: một mình trên đỉnh Yên Sơn cao 2600m, quanh năm mây mù bao phủ -> Thử thách sự kiên trì và lòng dũng cảm.
     • Ý thức sâu sắc về ý nghĩa công việc: Coi công việc là bạn, tự hào khi góp phần vào chiến thắng của không quân ta. Câu nói: "...khi ta làm việc, ta với công việc là đôi, sao gọi là một mình được?".
     • Tinh thần trách nhiệm cao: Tự giác, tận tụy, thực hiện công việc một cách chính xác, đều đặn dù không có ai giám sát.
   • Luận điểm 2: Vẻ đẹp ở tâm hồn trong sáng, cởi mở và lối sống ngăn nắp.
     • Vượt qua nỗi cô đơn bằng cách tự tạo ra một thế giới phong phú: đọc sách để nâng cao tri thức, trồng hoa để làm đẹp cuộc sống.
     • Sự cởi mở, chân thành và hiếu khách: Thèm người, vui mừng khi có khách đến thăm, biếu củ tam thất cho vợ bác lái xe, tặng hoa cho cô kĩ sư.
     • Lối sống ngăn nắp, khoa học: Căn nhà nhỏ gọn gàng, sạch sẽ.
   • Luận điểm 3: Vẻ đẹp ở sự khiêm tốn, thành thực.
     • Cảm thấy công việc và đóng góp của mình là nhỏ bé so với những người khác.
     • Khi ông họa sĩ muốn vẽ, anh từ chối và nhiệt tình giới thiệu những người khác mà anh cho là xứng đáng hơn (ông kĩ sư vườn rau, anh cán bộ nghiên cứu bản đồ sét).
     • Đây là phẩm chất đáng quý, thể hiện nhân cách cao đẹp.
   • Đánh giá nghệ thuật xây dựng nhân vật:
     • Nhân vật không có tên riêng, chỉ gọi là "anh thanh niên" -> mang ý nghĩa khái quát cho cả một thế hệ.
     • Nhân vật được khắc họa chủ yếu qua lời kể của các nhân vật khác (bác lái xe, ông họa sĩ, cô kĩ sư) và qua hành động, lời nói, suy nghĩ của chính anh -> cách miêu tả gián tiếp tạo sự khách quan, chân thực.
3. Kết bài:
   • Khẳng định lại vẻ đẹp của nhân vật anh thanh niên - một hình tượng đẹp về người lao động.
   • Liên hệ với lẽ sống của thế hệ trẻ ngày nay: cần có lí tưởng, say mê cống hiến và sống một cuộc đời có ý nghĩa.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

1. Câu hỏi 1: Theo em, bước nào là quan trọng nhất trong quy trình viết một bài văn nghị luận phân tích tác phẩm văn học? Vì sao?

   Gợi ý trả lời: Bước quan trọng nhất là "Tìm ý và lập dàn ý". Vì đây là bước định hình cấu trúc và nội dung cho toàn bộ bài viết. Một dàn ý tốt, chi tiết sẽ giúp bài viết có luận điểm rõ ràng, logic, không bị lan man, lặp ý hay bỏ sót ý quan trọng.

2. Câu hỏi 2: Phân biệt sự khác nhau cơ bản giữa việc "kể lại/tóm tắt" một tác phẩm và "phân tích" một tác phẩm.

   Gợi ý trả lời: "Kể lại/tóm tắt" là trình bày lại các sự kiện, chi tiết chính của tác phẩm một cách ngắn gọn, trả lời câu hỏi "Cái gì đã xảy ra?". Ngược lại, "phân tích" là đi sâu vào lí giải, làm rõ giá trị, ý nghĩa của các sự kiện, chi tiết đó, trả lời câu hỏi "Tại sao chi tiết đó lại hay?", "Tác giả muốn gửi gắm điều gì qua nhân vật đó?".

3. Câu hỏi 3 (Bài tập thực hành): Hãy chọn một trong hai tác phẩm: "Chiếc lược ngà" (Nguyễn Quang Sáng) hoặc "Đồng chí" (Chính Hữu) và lập một dàn ý chi tiết để phân tích một khía cạnh mà em tâm đắc nhất (ví dụ: tình cha con trong "Chiếc lược ngà", tình đồng chí trong "Đồng chí").

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu một cách toàn diện về kiểu bài nghị luận phân tích tác phẩm văn học. Các em hãy ghi nhớ rằng, chìa khóa để viết tốt dạng văn này nằm ở việc đọc kĩ tác phẩm, lập một dàn ý thật chi tiết và kết hợp nhuần nhuyễn giữa lí lẽ và dẫn chứng. Phân tích văn học không phải là một công việc khô khan, mà là một hành trình khám phá đầy thú vị để thấu hiểu hơn những thông điệp sâu sắc về con người và cuộc đời mà các nhà văn, nhà thơ gửi gắm. Hãy chăm chỉ luyện tập, đọc nhiều và viết nhiều, chắc chắn kĩ năng của các em sẽ ngày càng tiến bộ. Chúc các em học tốt!