Soạn bài Phụ nữ và việc bảo vệ môi trường - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau soạn bài và phân tích một văn bản mang tính thời sự và có ý nghĩa sâu sắc: "Phụ nữ và việc bảo vệ môi trường". Đây không chỉ là một bài đọc hiểu thông thường mà còn là cơ hội để chúng ta mở rộng tầm nhìn về những vấn đề toàn cầu, cụ thể là mối liên hệ mật thiết giữa bình đẳng giới và sự phát triển bền vững. Văn bản này sẽ giúp các em nhận thức rõ ràng vai trò kép của người phụ nữ: vừa là đối tượng chịu ảnh hưởng nặng nề nhất từ biến đổi khí hậu, vừa là nhân tố tiên phong, không thể thiếu trong công cuộc bảo vệ hành tinh xanh. Qua bài học, các em sẽ rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản thông tin, phân tích lập luận, nhận diện luận điểm, luận cứ và rút ra những thông điệp giá trị cho bản thân.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu chung về văn bản

1. Xuất xứ và tác giả

Văn bản "Phụ nữ và việc bảo vệ môi trường" được trích từ một báo cáo của UN Women - Cơ quan Liên Hợp Quốc về Bình đẳng giới và Trao quyền cho Phụ nữ. Đây là một tổ chức toàn cầu hoạt động nhằm xóa bỏ sự phân biệt đối xử với phụ nữ và trẻ em gái, trao quyền cho phụ nữ và đạt được bình đẳng giới. Việc trích dẫn nguồn từ một tổ chức uy tín như UN Women đã tăng cường tính xác thực và sức thuyết phục cho các luận điểm được trình bày trong văn bản.

2. Thể loại và bố cục

• Thể loại: Văn bản thuộc thể loại văn bản thông tin, kết hợp yếu tố nghị luận xã hội. Văn bản cung cấp thông tin, số liệu, và lập luận để thuyết phục người đọc về một vấn đề xã hội quan trọng.
• Bố cục: Có thể chia văn bản thành 3 phần chính, rất logic và chặt chẽ:
  • Phần 1 (Từ đầu đến "...dễ bị tổn thương hơn"): Nêu vấn đề - Phụ nữ là đối tượng chịu ảnh hưởng nặng nề của biến đổi khí hậu.
  • Phần 2 (Tiếp theo đến "...trong gia đình và cộng đồng"): Phân tích vai trò và tiềm năng - Phụ nữ là tác nhân thay đổi tích cực trong việc bảo vệ môi trường.
  • Phần 3 (Còn lại): Đề xuất giải pháp và lời kêu gọi - Cần trao quyền và tạo điều kiện để phụ nữ phát huy vai trò của mình.

3. Nhan đề và Sapo (đoạn mở đầu)

• Nhan đề: "Phụ nữ và việc bảo vệ môi trường" là một nhan đề trực diện, nêu rõ hai đối tượng trung tâm và mối quan hệ giữa chúng. Từ "và" không chỉ mang ý nghĩa liệt kê mà còn hàm ý về sự gắn kết, tương quan hai chiều.
• Sapo: Đoạn mở đầu thường tóm tắt luận điểm chính, khẳng định rằng phụ nữ vừa là nạn nhân chính của biến đổi khí hậu, vừa là những người nắm giữ giải pháp quan trọng cho vấn đề này. Cách đặt vấn đề này tạo ra sự hấp dẫn, khơi gợi sự tò mò và định hướng cho toàn bộ nội dung phía sau.

II. Đọc hiểu và phân tích chi tiết văn bản

1. Luận điểm 1: Phụ nữ là nạn nhân chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của biến đổi khí hậu

Văn bản đã đưa ra những lí lẽ và bằng chứng sắc bén để chứng minh rằng phụ nữ và trẻ em gái phải gánh chịu những tác động bất cân xứng từ khủng hoảng môi trường. Điều này không phải do sự yếu đuối về mặt sinh học, mà xuất phát từ các yếu tố xã hội và kinh tế.

• Sự phụ thuộc vào tài nguyên thiên nhiên: Ở nhiều cộng đồng, đặc biệt là tại các nước đang phát triển, phụ nữ là người trực tiếp lao động nông nghiệp, tìm kiếm nước sạch, và thu lượm chất đốt. Khi hạn hán, lũ lụt, hay suy thoái đất đai xảy ra, nguồn sống của họ bị đe dọa trực tiếp, khiến họ phải đi xa hơn, làm việc vất vả hơn để duy trì cuộc sống gia đình.
• Gánh nặng công việc gia đình: Trách nhiệm chăm sóc gia đình (công việc không được trả lương) thường đặt nặng lên vai phụ nữ. Khi thiên tai xảy ra, gánh nặng này càng tăng lên: chăm sóc người ốm, tìm kiếm thức ăn trong điều kiện khan hiếm, tái thiết lại nhà cửa.
• Hạn chế trong tiếp cận nguồn lực: Phụ nữ thường có ít quyền tiếp cận hơn nam giới đối với các nguồn lực quan trọng như đất đai, tín dụng, giáo dục, và thông tin. Điều này làm giảm khả năng thích ứng và phục hồi của họ sau các cú sốc môi trường. Ví dụ, họ có thể không nhận được cảnh báo sớm về thiên tai hoặc không có đủ vốn để đầu tư vào các phương pháp canh tác chống chịu với khí hậu.
• Bạo lực giới gia tăng: Trong bối cảnh khủng hoảng do thiên tai, sự căng thẳng về kinh tế và xã hội thường dẫn đến sự gia tăng bạo lực gia đình và các hình thức bạo lực giới khác. Phụ nữ và trẻ em gái trở thành những đối tượng dễ bị tổn thương nhất.

2. Luận điểm 2: Phụ nữ là tác nhân thay đổi mạnh mẽ và hiệu quả

Đối lập với hình ảnh nạn nhân, văn bản đã xây dựng một luận điểm đầy sức mạnh: phụ nữ chính là chìa khóa cho các giải pháp môi trường bền vững. Họ không chỉ là người bị động chịu đựng mà còn là những nhà lãnh đạo, nhà đổi mới sáng tạo.

• Người nắm giữ tri thức bản địa: Qua nhiều thế hệ, phụ nữ đã tích lũy được một kho tàng tri thức quý báu về hạt giống, cây thuốc, quản lý nước và bảo tồn đất. Đây là những kiến thức sinh thái truyền thống (TEK) vô cùng quan trọng cho việc xây dựng các mô hình nông nghiệp bền vững và thích ứng với biến đổi khí hậu.
• Người quản lý tài nguyên và tiêu dùng trong gia đình: Với vai trò là người nội trợ chính, phụ nữ có ảnh hưởng lớn đến các quyết định tiêu dùng hàng ngày – từ thực phẩm, năng lượng đến quản lý rác thải. Việc nâng cao nhận thức cho họ có thể tạo ra những thay đổi lớn trong việc giảm thiểu dấu chân carbon của cả một gia đình.
• Nhà lãnh đạo cộng đồng hiệu quả: Khi được trao quyền tham gia, phụ nữ thường thể hiện khả năng lãnh đạo xuất sắc trong các dự án môi trường tại cộng đồng. Họ có xu hướng ưu tiên các giải pháp mang lại lợi ích chung, dài hạn và công bằng. Các nghiên cứu được trích dẫn trong văn bản cho thấy sự tham gia của phụ nữ vào việc quản lý tài nguyên thiên nhiên thường dẫn đến kết quả tốt hơn, bền vững hơn.
• Ví dụ thực tế: Văn bản có thể đề cập đến các phong trào như Chipko ở Ấn Độ, nơi phụ nữ ôm cây để phản đối nạn phá rừng, hay các hợp tác xã năng lượng mặt trời do phụ nữ điều hành ở châu Phi và châu Á. Tại Việt Nam, phong trào "5 không, 3 sạch" do Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam phát động là một minh chứng sống động về vai trò của phụ nữ trong việc xây dựng nông thôn mới và bảo vệ môi trường sống.

3. Luận điểm 3: Giải pháp và lời kêu gọi hành động

Từ việc phân tích hai luận điểm trên, văn bản đi đến phần kết luận mang tính hành động, đề xuất những giải pháp cụ thể để phát huy vai trò của phụ nữ.

• Tăng cường sự tham gia của phụ nữ vào quá trình ra quyết định: Cần đảm bảo tiếng nói của phụ nữ được lắng nghe ở mọi cấp độ, từ cộng đồng địa phương đến các hội nghị quốc tế về khí hậu. Các chính sách môi trường phải được xây dựng dựa trên lăng kính giới, tức là xem xét các tác động và nhu cầu khác nhau của nam và nữ.
• Đầu tư vào giáo dục và trao quyền kinh tế cho phụ nữ: Cung cấp cho phụ nữ và trẻ em gái quyền tiếp cận bình đẳng với giáo dục, đào tạo kỹ năng, tín dụng và công nghệ sạch. Điều này không chỉ giúp họ cải thiện sinh kế mà còn trang bị cho họ công cụ để trở thành những người đi đầu trong kinh tế xanh.
• Thách thức các định kiến giới: Cần thay đổi những quan niệm và chuẩn mực xã hội lạc hậu vốn hạn chế vai trò của phụ nữ trong các lĩnh vực được cho là "của nam giới" như khoa học, công nghệ, kỹ thuật.
• Lời kêu gọi: Văn bản kết thúc bằng một lời kêu gọi mạnh mẽ, khẳng định rằng đầu tư vào bình đẳng giới không chỉ là một việc làm đúng đắn về mặt đạo đức mà còn là một chiến lược thông minh và cần thiết để giải quyết cuộc khủng hoảng khí hậu và đạt được các Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs).

III. Hướng dẫn trả lời câu hỏi cuối bài

Câu 1: Vấn đề chính mà văn bản "Phụ nữ và việc bảo vệ môi trường" đề cập là gì? Thông điệp quan trọng nhất mà tác giả muốn gửi gắm là gì?

Gợi ý trả lời:

• Vấn đề chính: Văn bản đề cập đến mối quan hệ phức tạp và hai chiều giữa phụ nữ và môi trường. Nó chỉ ra rằng phụ nữ vừa là đối tượng chịu ảnh hưởng nặng nề nhất từ các vấn đề môi trường (như biến đổi khí hậu), vừa là nhân tố có vai trò then chốt, không thể thiếu trong việc tìm kiếm và thực thi các giải pháp bảo vệ môi trường bền vững.
• Thông điệp quan trọng nhất: Thông điệp cốt lõi là: "Trao quyền cho phụ nữ chính là một trong những giải pháp hiệu quả nhất để bảo vệ môi trường và phát triển bền vững". Việc giải quyết các vấn đề môi trường không thể thành công nếu không đi đôi với việc thúc đẩy bình đẳng giới và đảm bảo sự tham gia đầy đủ, bình đẳng của phụ nữ.

Câu 2: Phân tích những lí lẽ và bằng chứng được tác giả sử dụng để làm rõ luận điểm "Phụ nữ chịu tác động của biến đổi khí hậu nhiều hơn nam giới".

Gợi ý trả lời:

Để làm rõ luận điểm này, tác giả đã sử dụng một hệ thống lí lẽ chặt chẽ dựa trên các yếu tố kinh tế - xã hội, đi kèm với các bằng chứng thực tế:

1. Lí lẽ 1: Phụ thuộc vào tài nguyên thiên nhiên. Bằng chứng là ở nhiều quốc gia, phần lớn phụ nữ làm nông nghiệp và chịu trách nhiệm chính trong việc kiếm nước, lương thực, chất đốt. Khi các nguồn tài nguyên này bị ảnh hưởng bởi biến đổi khí hậu, gánh nặng của họ tăng lên gấp bội.
2. Lí lẽ 2: Gánh nặng từ vai trò giới. Bằng chứng là các công việc chăm sóc không lương (chăm sóc con cái, người già, người bệnh) vốn do phụ nữ đảm nhiệm sẽ trở nên nặng nề hơn sau thiên tai.
3. Lí lẽ 3: Hạn chế trong việc tiếp cận nguồn lực. Bằng chứng là các số liệu cho thấy phụ nữ có ít quyền sở hữu đất đai, khó tiếp cận tín dụng, giáo dục và thông tin hơn nam giới, làm giảm khả năng thích ứng của họ.
4. Lí lẽ 4: Nguy cơ bạo lực gia tăng. Bằng chứng là các báo cáo từ những vùng khủng hoảng cho thấy tỷ lệ bạo lực giới tăng cao khi các gia đình đối mặt với áp lực kinh tế và xã hội do thiên tai gây ra.

Câu 3: Vì sao có thể khẳng định phụ nữ là "những tác nhân thay đổi mạnh mẽ"? Văn bản đã đưa ra những dẫn chứng nào để chứng minh điều đó?

Gợi ý trả lời:

Có thể khẳng định phụ nữ là "những tác nhân thay đổi mạnh mẽ" vì họ sở hữu những tiềm năng và lợi thế đặc biệt trong công cuộc bảo vệ môi trường:

• Về kiến thức: Họ là người lưu giữ và truyền lại các tri thức sinh thái bản địa về canh tác, bảo tồn giống cây trồng, sử dụng tài nguyên một cách bền vững.
• Về hành vi: Với vai trò quản lý chi tiêu và tiêu dùng trong gia đình, họ có khả năng tạo ra những thay đổi lớn trong lối sống, hướng tới sự bền vững (tiết kiệm năng lượng, giảm rác thải, lựa chọn thực phẩm thân thiện môi trường).
• Về khả năng lãnh đạo: Khi được tham gia, họ thường là những nhà quản lý tài nguyên cộng đồng rất hiệu quả, công tâm và có tầm nhìn dài hạn.

Dẫn chứng trong văn bản: (Học sinh cần tìm trong SGK) Các dẫn chứng có thể là các số liệu thống kê (ví dụ: các dự án có sự tham gia của phụ nữ có tỷ lệ thành công cao hơn), các ví dụ về các phong trào môi trường do phụ nữ lãnh đạo, hoặc các mô hình kinh doanh xanh thành công do phụ nữ làm chủ.

Câu 4: Theo văn bản, cần làm gì để phát huy vai trò của phụ nữ trong việc bảo vệ môi trường? Liên hệ với thực tế tại Việt Nam.

Gợi ý trả lời:

Theo văn bản, để phát huy vai trò của phụ nữ, cần thực hiện các giải pháp đồng bộ:

• Về chính sách: Đảm bảo sự tham gia của phụ nữ trong việc hoạch định chính sách môi trường. Xây dựng các luật lệ, quy định có lồng ghép giới.
• Về kinh tế: Trao quyền kinh tế cho phụ nữ thông qua việc tạo điều kiện tiếp cận vốn, đất đai, công nghệ sạch.
• Về giáo dục: Nâng cao nhận thức và trình độ học vấn cho phụ nữ và trẻ em gái, đặc biệt là kiến thức về môi trường và phát triển bền vững.
• Về xã hội: Xóa bỏ các rào cản, định kiến giới, khuyến khích phụ nữ tham gia vào các lĩnh vực khoa học - công nghệ liên quan đến môi trường.

Liên hệ thực tế tại Việt Nam:

• Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam đã có nhiều chương trình hành động thiết thực như cuộc vận động "Xây dựng gia đình 5 không, 3 sạch", các mô hình "Phụ nữ nói không với túi nilon", "Con đường hoa"...
• Ngày càng có nhiều nữ doanh nhân khởi nghiệp thành công với các sản phẩm xanh, bền vững.
• Nhiều nhà khoa học nữ có những đóng góp quan trọng trong lĩnh vực môi trường, nông nghiệp công nghệ cao.
• Tuy nhiên, vẫn còn những thách thức như định kiến giới, hạn chế trong việc phụ nữ tham gia vào các vị trí lãnh đạo, quản lý cấp cao liên quan đến môi trường.

Câu 5: Bài viết đã sử dụng những phương thức biểu đạt nào? Cách trình bày thông tin có hiệu quả ra sao?

Gợi ý trả lời:

• Phương thức biểu đạt chính: Nghị luận. Bên cạnh đó, văn bản còn sử dụng kết hợp các phương thức thuyết minh (để cung cấp thông tin, số liệu) và biểu cảm (thể hiện sự trăn trở, kêu gọi hành động).
• Hiệu quả của cách trình bày:
  • Lập luận chặt chẽ: Văn bản được cấu trúc theo logic "Nêu vấn đề - Phân tích nguyên nhân và tiềm năng - Đề xuất giải pháp", giúp người đọc dễ dàng theo dõi và bị thuyết phục.
  • Sử dụng số liệu, dẫn chứng xác thực: Việc trích dẫn thông tin từ các báo cáo của Liên Hợp Quốc làm tăng độ tin cậy, biến các lập luận từ cảm tính thành có cơ sở khoa học.
  • Ngôn ngữ khách quan, mạch lạc: Sử dụng ngôn ngữ báo chí - khoa học, rõ ràng, giúp thông điệp được truyền tải một cách chính xác.
  • Kết hợp kênh chữ và kênh hình (nếu có): Nếu trong SGK có các biểu đồ, hình ảnh minh họa, chúng sẽ giúp trực quan hóa thông tin, làm cho các số liệu khô khan trở nên sinh động và dễ hiểu hơn.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Để củng cố kiến thức và tư duy sâu hơn về chủ đề, các em hãy thử trả lời các câu hỏi sau:

1. Câu hỏi 1: Viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của em về vai trò và trách nhiệm của một nữ sinh trong việc góp phần bảo vệ môi trường ngay tại trường học và gia đình.

   Gợi ý: Em có thể bắt đầu bằng việc khẳng định ý thức trách nhiệm của bản thân. Sau đó, nêu ra các hành động cụ thể: tiết kiệm điện, nước; phân loại rác; hạn chế sử dụng đồ nhựa dùng một lần; tham gia các hoạt động trồng cây xanh của trường; tuyên truyền cho gia đình và bạn bè...

2. Câu hỏi 2: Phân tích mối quan hệ biện chứng (tác động qua lại) giữa bình đẳng giới và phát triển bền vững được thể hiện trong văn bản.

   Gợi ý: Phân tích theo hai chiều: (1) Thúc đẩy bình đẳng giới sẽ góp phần vào phát triển bền vững (vì phụ nữ là tác nhân thay đổi hiệu quả). (2) Ngược lại, một môi trường phát triển bền vững, công bằng sẽ tạo điều kiện tốt hơn để phụ nữ được giải phóng, được trao quyền và phát huy hết tiềm năng của mình.

3. Câu hỏi 3: Từ văn bản trên, em rút ra được bài học gì về cách viết một văn bản nghị luận xã hội có sức thuyết phục?

   Gợi ý: Cần xác định luận điểm rõ ràng; hệ thống luận cứ, lí lẽ logic; sử dụng dẫn chứng xác thực, có nguồn trích dẫn uy tín; ngôn ngữ khách quan, mạch lạc; bố cục chặt chẽ; có lời kêu gọi hành động ở cuối bài.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Văn bản "Phụ nữ và việc bảo vệ môi trường" đã mang đến một góc nhìn toàn diện và sâu sắc, khẳng định một chân lý quan trọng của thời đại: cuộc chiến chống biến đổi khí hậu và con đường hướng tới phát triển bền vững không thể thành công nếu thiếu đi sự tham gia của một nửa thế giới. Phụ nữ, từ vị thế của những nạn nhân chịu nhiều thiệt thòi, đang vươn lên mạnh mẽ để trở thành những người lãnh đạo, những tác nhân thay đổi đầy sáng tạo. Bài học không chỉ dừng lại ở việc cung cấp kiến thức mà còn là một lời nhắc nhở, một lời kêu gọi hành động đối với mỗi chúng ta. Hãy cùng nhau hành động để thúc đẩy bình đẳng giới, bởi lẽ trao quyền cho phụ nữ chính là chúng ta đang đầu tư cho một tương lai xanh và bền vững hơn cho tất cả mọi người.