Soạn bài Tranh luận về một vấn đề có ý kiến trái ngược - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Các em học sinh lớp 12 thân mến! Trong cuộc sống hàng ngày cũng như trong môi trường học thuật, chúng ta thường xuyên đối mặt với những vấn đề có nhiều luồng ý kiến khác nhau. Làm thế nào để trình bày quan điểm của mình một cách thuyết phục? Làm sao để phản biện ý kiến của người khác một cách văn minh và hiệu quả? Bài học "Tranh luận về một vấn đề có những ý kiến trái ngược nhau" sẽ trang bị cho các em những kỹ năng cần thiết đó. Đây không chỉ là một bài học Ngữ văn, mà còn là một bài học về tư duy phản biện và giao tiếp. Nắm vững kỹ năng này, các em sẽ tự tin hơn khi tham gia thảo luận, bảo vệ quan điểm và giải quyết vấn đề trong học tập cũng như trong cuộc sống sau này. Hãy cùng nhau khám phá quy trình và bí quyết của một cuộc tranh luận thành công nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Tìm hiểu chung về tranh luận

a. Khái niệm: Tranh luận là gì?

Trước hết, chúng ta cần hiểu đúng bản chất của tranh luận. Nhiều người thường nhầm lẫn giữa tranh luận và cãi vã.

Tranh luận là hình thức trao đổi, thảo luận công khai về một vấn đề còn có ý kiến khác nhau, nhằm mục đích làm sáng tỏ chân lí, tìm ra giải pháp tối ưu hoặc thuyết phục người nghe đồng tình với quan điểm của mình bằng hệ thống lí lẽ và dẫn chứng xác đáng.

• Tranh luận ≠ Cãi vã: Cãi vã thường mang tính cá nhân, cảm tính, mục đích là để giành phần thắng bằng mọi giá, đôi khi dùng cả công kích cá nhân. Ngược lại, tranh luận dựa trên lý trí, bằng chứng và sự tôn trọng đối phương.
• Tranh luận ≠ Thảo luận: Thảo luận có phạm vi rộng hơn, có thể chỉ là cùng nhau trao đổi thông tin, tìm hiểu vấn đề. Tranh luận là một dạng thảo luận ở cấp độ cao hơn, khi đã xuất hiện những quan điểm đối lập rõ rệt và các bên cần bảo vệ ý kiến của mình.

b. Mục đích và tầm quan trọng của tranh luận

Tranh luận không chỉ là một bài tập trên lớp mà còn là một kỹ năng sống vô cùng quan trọng. Mục đích của tranh luận bao gồm:

1. Tìm kiếm chân lí: Qua việc đối chiếu các góc nhìn, phân tích các bằng chứng, tranh luận giúp chúng ta tiến gần hơn đến sự thật khách quan của vấn đề.
2. Phát triển tư duy phản biện: Kỹ năng tranh luận buộc chúng ta phải suy nghĩ sâu sắc, đa chiều, phân tích thông tin, đánh giá lập luận và nhận ra các lỗ hổng logic.
3. Nâng cao kỹ năng giao tiếp và thuyết phục: Để tranh luận tốt, bạn phải học cách diễn đạt ý tưởng rõ ràng, mạch lạc, sử dụng ngôn từ chính xác và thuyết phục người nghe.
4. Thúc đẩy sự phát triển và đổi mới: Trong khoa học, chính trị, xã hội, những cuộc tranh luận nảy lửa là động lực cho sự thay đổi, tiến bộ và tìm ra những giải pháp mới cho các vấn đề cũ.

c. Các yếu tố cốt lõi của một cuộc tranh luận thành công

Một cuộc tranh luận hiệu quả được xây dựng trên nền tảng của các yếu tố sau:

• Vấn đề tranh luận (Topic): Rõ ràng, cụ thể, có tính thời sự và thực sự tồn tại những quan điểm trái ngược.
• Luận điểm (Argument): Là ý kiến chính, là quan điểm cốt lõi mà bạn muốn bảo vệ. Luận điểm phải rõ ràng, dứt khoát.
• Lí lẽ (Reasoning): Là những giải thích, phân tích để làm rõ cho luận điểm. Lí lẽ trả lời cho câu hỏi "Vì sao tôi lại cho là như vậy?".
• Dẫn chứng (Evidence): Là những số liệu, sự kiện, ví dụ, trích dẫn cụ thể, xác thực để chứng minh cho lí lẽ. Dẫn chứng trả lời cho câu hỏi "Cơ sở nào cho những điều tôi nói?".
• Thái độ và phong cách: Tự tin, đĩnh đạc nhưng luôn tôn trọng người nghe và đối phương. Lắng nghe tích cực và phản biện một cách văn minh.

2. Hướng dẫn quy trình tranh luận về một vấn đề có ý kiến trái ngược

Để có một phần tranh luận thành công, việc tuân thủ một quy trình bài bản là vô cùng cần thiết. Quy trình này gồm 3 bước chính: Chuẩn bị, Tiến hành và Kết thúc tranh luận.

a. Bước 1: Chuẩn bị tranh luận

Đây là bước quan trọng nhất, chiếm đến 70% thành công của cuộc tranh luận. Sự chuẩn bị càng kỹ lưỡng, bạn càng tự tin và sắc bén.

i. Lựa chọn và tìm hiểu vấn đề tranh luận

Vấn đề được đưa ra phải là một vấn đề mở, có nhiều cách nhìn nhận. Ví dụ: "Có nên áp dụng trí tuệ nhân tạo (AI) vào việc chấm bài thi Ngữ văn?", "Du học ngay sau khi tốt nghiệp THPT là lựa chọn tốt nhất?". Khi đã có vấn đề, bạn cần tìm hiểu sâu về nó từ nhiều nguồn thông tin đáng tin cậy (sách, báo chí chính thống, các nghiên cứu khoa học,...) để có cái nhìn toàn diện.

ii. Xác định luồng ý kiến và lựa chọn quan điểm

Với mỗi vấn đề, thường sẽ có ít nhất hai luồng ý kiến chính: ủng hộ (tán thành) và phản đối (không tán thành). Bạn cần xác định rõ hai luồng ý kiến này. Sau đó, dựa trên những hiểu biết và niềm tin của mình, bạn chọn một quan điểm để theo đuổi và bảo vệ. Đôi khi, trong học tập, bạn có thể được chỉ định phe để rèn luyện kỹ năng.

iii. Tìm kiếm và sắp xếp luận điểm, lí lẽ, dẫn chứng

Đây là phần "xây dựng kho vũ khí" cho cuộc tranh luận. Hãy lập một bảng để hệ thống hóa ý tưởng của mình. Ví dụ với vấn đề "Mạng xã hội có lợi nhiều hơn hay có hại nhiều hơn cho giới trẻ?", nếu bạn ở phe "có hại nhiều hơn", bạn có thể xây dựng như sau:

Bảng chuẩn bị luận điểm - phe "Mạng xã hội có hại nhiều hơn"

iv. Dự đoán lập luận của đối phương và chuẩn bị phản biện

Một người tranh luận giỏi không chỉ nói hay về phần mình mà còn phải lường trước được đối phương sẽ nói gì. Hãy đặt mình vào vị trí của họ và suy nghĩ: "Nếu ở phe ngược lại, mình sẽ dùng những luận điểm nào?". Từ đó, chuẩn bị sẵn các lí lẽ và dẫn chứng để phản biện lại họ. Ví dụ, nếu đối phương nói "Mạng xã hội giúp kết nối bạn bè", bạn có thể phản biện: "Đó là những kết nối ảo, làm suy giảm chất lượng tương tác trực tiếp ngoài đời thực."

b. Bước 2: Tiến hành tranh luận

Khi đã chuẩn bị kỹ, bạn bước vào cuộc tranh luận với sự tự tin. Giai đoạn này đòi hỏi sự linh hoạt, khả năng lắng nghe và phản ứng nhanh nhạy.

i. Trình bày ý kiến

Đây là phần mở đầu của bạn. Hãy trình bày một cách rõ ràng, mạch lạc và súc tích quan điểm của mình. Một phần trình bày tốt thường có cấu trúc:

• Mở đầu: Chào hỏi, giới thiệu vấn đề và khẳng định dứt khoát quan điểm của mình (Ví dụ: "Kính thưa..., hôm nay tôi ở đây để khẳng định rằng...").
• Thân bài: Lần lượt trình bày các luận điểm đã chuẩn bị. Mỗi luận điểm nên đi kèm với lí lẽ và dẫn chứng thuyết phục.
• Kết luận: Tóm tắt lại các luận điểm và một lần nữa nhấn mạnh quan điểm.

ii. Lắng nghe và ghi chép ý kiến đối phương

Lắng nghe tích cực là một kỹ năng vàng. Trong khi đối phương trình bày, đừng chỉ chờ đến lượt mình nói. Hãy tập trung lắng nghe, ghi chép lại các luận điểm chính, các dẫn chứng và đặc biệt là những điểm yếu, những mâu thuẫn trong lập luận của họ. Đây chính là "nguyên liệu" cho phần phản biện của bạn.

iii. Phản biện và bảo vệ ý kiến

Đây là phần gay cấn và hấp dẫn nhất. Khi phản biện, hãy:

1. Bắt đầu bằng việc công nhận (nếu có thể): "Tôi đồng ý với bạn ở điểm... tuy nhiên..." hoặc "Tôi hiểu lập luận của bạn về..., nhưng thực tế cho thấy...". Cách này thể hiện sự tôn trọng và làm cho lời phản biện của bạn trở nên khéo léo hơn.
2. Tấn công vào điểm yếu: Chỉ ra những lỗ hổng logic, những dẫn chứng không xác thực hoặc không liên quan của đối phương.
3. Dùng chính lập luận của họ để phản biện: Đây là một kỹ thuật cao, cho thấy bạn đã lắng nghe rất kỹ.
4. Đưa ra câu hỏi sắc bén: Thay vì chỉ trình bày, hãy đặt câu hỏi để buộc đối phương phải giải thích, làm rõ hoặc thừa nhận điểm yếu trong lập luận của họ.

Khi bị phản biện, hãy bình tĩnh bảo vệ ý kiến của mình bằng cách làm rõ lại lí lẽ, cung cấp thêm dẫn chứng hoặc chỉ ra sự hiểu lầm của đối phương.

c. Bước 3: Kết thúc tranh luận

Sau khi các bên đã trình bày và phản biện, cuộc tranh luận đi đến hồi kết. Phần kết thúc cũng quan trọng không kém phần mở đầu.

i. Tổng kết và khẳng định lại quan điểm

Trong phần nói cuối cùng, hãy tóm tắt lại những luận điểm mạnh nhất của mình và những điểm yếu của đối phương mà bạn đã chỉ ra. Khẳng định lại một lần cuối cùng quan điểm của bạn một cách mạnh mẽ và thuyết phục.

ii. Thể hiện thái độ tôn trọng, cầu thị

Một cuộc tranh luận văn minh kết thúc bằng sự tôn trọng lẫn nhau. Hãy cảm ơn đối phương và khán giả đã lắng nghe. Có thể nói rằng cuộc tranh luận đã giúp bạn học hỏi được nhiều điều. Mục tiêu cuối cùng là sự tiến bộ trong nhận thức, không phải là sự thắng thua cá nhân.

3. Phân tích bài nói tham khảo (SGK trang 107)

Bây giờ, chúng ta hãy áp dụng những kiến thức trên để phân tích bài tranh luận tham khảo trong sách giáo khoa về vấn đề: "Có nên thay thế sách giấy bằng sách điện tử trong nhà trường?"

a. Phân tích vấn đề và các luồng ý kiến

• Vấn đề: Việc sử dụng sách điện tử (e-book) thay cho sách giáo khoa giấy truyền thống trong môi trường học đường.
• Luồng ý kiến 1 (Ủng hộ sách điện tử): Cho rằng sách điện tử có nhiều ưu điểm vượt trội và nên được áp dụng.
• Luồng ý kiến 2 (Ủng hộ sách giấy): Cho rằng sách giấy vẫn có những giá trị không thể thay thế và việc chuyển đổi cần được cân nhắc kỹ lưỡng.

b. Phân tích cách triển khai của hai bên

i. Phe ủng hộ SÁCH ĐIỆN TỬ

• Luận điểm 1: Sách điện tử gọn nhẹ, tiện lợi.
  • Lí lẽ: Học sinh không phải mang cặp sách nặng nề.
  • Dẫn chứng: Một thiết bị đọc sách có thể chứa hàng nghìn cuốn sách.
• Luận điểm 2: Sách điện tử tích hợp nhiều tính năng đa phương tiện, giúp việc học thú vị hơn.
  • Lí lẽ: Có thể tích hợp video, âm thanh, siêu liên kết.
  • Dẫn chứng: Bài học Lịch sử có thể kèm video tư liệu, bài học Sinh học có mô hình 3D.
• Luận điểm 3: Sách điện tử giúp tiết kiệm chi phí và bảo vệ môi trường.
  • Lí lẽ: Giảm chi phí in ấn, giảm chặt phá cây làm giấy.
  • Dẫn chứng: Chi phí mua sách điện tử thường rẻ hơn sách giấy, giảm lượng khí thải carbon từ ngành công nghiệp giấy.

ii. Phe ủng hộ SÁCH GIẤY (phản biện)

• Phản biện luận điểm 1: Vấn đề chi phí thiết bị và khả năng tiếp cận.
  • Lí lẽ: Không phải gia đình nào cũng có điều kiện mua thiết bị đọc sách cho con. Tạo ra sự bất bình đẳng trong giáo dục.
• Phản biện luận điểm 2: Ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe và sự tập trung.
  • Lí lẽ: Nhìn vào màn hình điện tử quá lâu gây mỏi mắt, hại thị lực. Thiết bị điện tử dễ gây xao nhãng bởi các ứng dụng khác (game, mạng xã hội).
• Luận điểm riêng: Sách giấy mang lại trải nghiệm đọc tốt hơn.
  • Lí lẽ: Cảm giác lật từng trang sách, mùi giấy, khả năng ghi chú trực tiếp giúp ghi nhớ kiến thức tốt hơn.
  • Dẫn chứng: Nhiều nghiên cứu về thần kinh học cho thấy não bộ xử lý và lưu trữ thông tin từ văn bản in trên giấy hiệu quả hơn.

c. Đánh giá chung

Cả hai bên trong bài tham khảo đều đã chuẩn bị tốt. Họ đưa ra các luận điểm rõ ràng, có lí lẽ và dẫn chứng đi kèm. Đặc biệt, phe ủng hộ sách giấy không chỉ đưa ra quan điểm của mình mà còn phản biện trực tiếp vào các luận điểm của phe kia. Đây là một đặc điểm quan trọng của một cuộc tranh luận hiệu quả. Cả hai đều giữ thái độ ôn hòa, tập trung vào vấn đề, tạo nên một cuộc tranh luận văn minh, có giá trị.

4. Hướng dẫn luyện tập

Sách giáo khoa đưa ra đề bài thực hành: Tranh luận về vấn đề "Nên hay không nên theo đuổi đam mê bằng mọi giá?". Đây là một chủ đề rất ý nghĩa với các em học sinh lớp 12, những người đang đứng trước ngưỡng cửa lựa chọn tương lai. Dưới đây là gợi ý các bước thực hiện.

a. Bước 1: Chuẩn bị - Tìm ý cho cả hai phe

i. Phe "NÊN theo đuổi đam mê bằng mọi giá"

• Luận điểm: Đam mê tạo ra động lực phi thường, giúp vượt qua khó khăn. (Dẫn chứng: Nhà văn J.K. Rowling bị 12 nhà xuất bản từ chối trước khi Harry Potter thành công).
• Luận điểm: Làm việc mình yêu thích sẽ mang lại hạnh phúc và sự thỏa mãn trong cuộc sống. (Lí lẽ: Hạnh phúc không chỉ đến từ tiền bạc mà còn từ sự cống hiến và giá trị tạo ra).
• Luận điểm: Theo đuổi đam mê thúc đẩy sự sáng tạo và đổi mới cho xã hội. (Dẫn chứng: Steve Jobs với đam mê về thiết kế và công nghệ đã tạo ra Apple).

ii. Phe "KHÔNG NÊN theo đuổi đam mê bằng mọi giá"

• Luận điểm: Cần cân bằng giữa đam mê và thực tế cuộc sống (tài chính, gia đình). (Lí lẽ: "Bằng mọi giá" có thể dẫn đến sự liều lĩnh, bỏ bê trách nhiệm, gây gánh nặng cho người thân).
• Luận điểm: Đam mê có thể thay đổi theo thời gian. (Lí lẽ: Việc đầu tư "mọi giá" vào một đam mê nhất thời ở tuổi trẻ có thể dẫn đến hối tiếc sau này. Cần có kế hoạch B).
• Luận điểm: Không phải đam mê nào cũng có thể tạo ra giá trị kinh tế. (Lí lẽ: Cần có sự khôn ngoan để biến đam mê thành sự nghiệp, hoặc giữ nó như một sở thích và theo đuổi một công việc ổn định hơn).

b. Bước 2: Lập dàn ý chi tiết cho một phe

Sau khi tìm ý, các em hãy chọn một phe và xây dựng dàn ý chi tiết theo cấu trúc 3 phần (Mở đầu, Thân bài, Kết luận) như đã hướng dẫn ở Bước 2 - Tiến hành tranh luận.

c. Bước 3: Thực hành nói

Hãy bắt cặp với một bạn khác chọn phe đối lập. Lần lượt trình bày và phản biện với nhau. Trong quá trình này, hãy cố gắng áp dụng các kỹ thuật:

• Sử dụng các cụm từ nối để dẫn dắt lập luận: "Thứ nhất...", "Điểm thứ hai tôi muốn nhấn mạnh là...", "Không chỉ vậy...".
• Sử dụng các cụm từ để phản biện: "Tôi tôn trọng ý kiến của bạn, tuy nhiên...", "Lập luận của bạn có một điểm chưa hợp lý là...", "Vậy bạn giải thích thế nào về thực tế là...?".
• Ghi chép lại ý kiến của bạn và tìm điểm để phản biện.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

1. Câu hỏi 1: Phân biệt sự khác nhau cơ bản giữa tranh luận, cãi vã và thảo luận. Mục đích chính của tranh luận trong học tập và cuộc sống là gì?

   Gợi ý trả lời: Dựa vào phần 1a và 1b. Tranh luận dùng lí lẽ, bằng chứng để tìm chân lí; cãi vã dùng cảm tính để thắng; thảo luận là trao đổi thông tin. Mục đích tranh luận: tìm chân lí, phát triển tư duy, rèn kỹ năng giao tiếp.

2. Câu hỏi 2: Trình bày các bước cần chuẩn bị cho một cuộc tranh luận hiệu quả. Theo em, bước nào là quan trọng nhất? Vì sao?

   Gợi ý trả lời: Nêu 4 bước nhỏ trong phần "Chuẩn bị tranh luận". Thường bước "Tìm kiếm luận điểm, lí lẽ, dẫn chứng" và "Dự đoán lập luận đối phương" là quan trọng nhất, vì nó quyết định chiều sâu và sức mạnh của lập luận, giúp ta chủ động trong mọi tình huống.

3. Câu hỏi 3: Khi phản biện ý kiến của người khác, cần tuân thủ những nguyên tắc nào để giữ được thái độ văn minh, tôn trọng?

   Gợi ý trả lời: Nguyên tắc: Lắng nghe tích cực, không ngắt lời; phản biện vào lập luận chứ không công kích cá nhân; sử dụng ngôn từ lịch sự, có chừng mực; có thể bắt đầu bằng việc công nhận một phần ý kiến của họ; giữ thái độ cầu thị, học hỏi.

4. Câu hỏi 4: Từ bài học, hãy xây dựng dàn ý ngắn gọn cho các luận điểm của hai phe trong cuộc tranh luận về vấn đề: "Việc làm thêm của học sinh THPT: Nên hay không nên?"

   Gợi ý trả lời:
   - Phe NÊN: Có thêm thu nhập, giảm gánh nặng cho gia đình; Tích lũy kinh nghiệm thực tế, kỹ năng mềm; Học cách quản lý thời gian và tài chính.
   - Phe KHÔNG NÊN: Ảnh hưởng đến kết quả học tập; Dễ bị lôi kéo, sa ngã vào các tệ nạn; Nguy cơ bị bóc lột sức lao động.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu một kỹ năng vô cùng thiết yếu: tranh luận về một vấn đề có ý kiến trái ngược. Các em hãy ghi nhớ quy trình 3 bước cốt lõi: Chuẩn bị kỹ lưỡng - Tiến hành sắc bén - Kết thúc văn minh. Tranh luận không phải để chiến thắng bằng mọi giá, mà là một hành trình để mài giũa tư duy, mở rộng kiến thức và học cách tôn trọng sự khác biệt. Hãy mạnh dạn áp dụng kỹ năng này vào các buổi thảo luận trên lớp, các hoạt động ngoại khóa và cả trong những cuộc trò chuyện hàng ngày. Khi đó, các em sẽ thấy mình trưởng thành hơn trong cả suy nghĩ và cách giao tiếp. Chúc các em thành công!