Soạn Văn 9: Viết bài nghị luận về con người và tự nhiên (KNTT)

Soạn bài Viết bài văn nghị luận về một vấn đề cần giải quyết (con người trong mối quan hệ với tự nhiên) - Ngữ văn lớp 9, Kết nối tri thức

Chào mừng các em học sinh lớp 9 đến với bài giảng chuyên sâu về một trong những dạng văn nghị luận quan trọng nhất: nghị luận về một vấn đề cần giải quyết, với chủ đề gần gũi nhưng cũng vô cùng cấp thiết - mối quan hệ giữa con người và tự nhiên. Bài học này sẽ trang bị cho các em đầy đủ kiến thức và kỹ năng để chinh phục dạng bài này.

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Mối quan hệ giữa con người và tự nhiên là một chủ đề muôn thuở, nhưng trong bối cảnh hiện đại, nó đã trở thành một vấn đề nóng bỏng toàn cầu. Biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường, mất đa dạng sinh học... không còn là những khái niệm xa vời mà đã ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống của mỗi chúng ta. Viết bài văn nghị luận về vấn đề này không chỉ là một yêu cầu trong chương trình học, mà còn là cơ hội để các em thể hiện trách nhiệm công dân, bày tỏ quan điểm và đề xuất những giải pháp thiết thực. Qua bài học này, các em sẽ nắm vững phương pháp phân tích đề, lập dàn ý chi tiết, triển khai luận điểm mạch lạc và viết một bài văn hoàn chỉnh, thuyết phục về chủ đề quan trọng này.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Tìm hiểu chung về kiểu bài nghị luận về một vấn đề cần giải quyết

1.1. Khái niệm

Văn nghị luận về một vấn đề cần giải quyết là kiểu bài sử dụng lí lẽ và bằng chứng để làm sáng tỏ một vấn đề (một hiện tượng, một tư tưởng) đang tồn tại trong đời sống, từ đó phân tích nguyên nhân, chỉ ra ảnh hưởng và đề xuất các phương hướng, giải pháp để giải quyết vấn đề đó một cách hiệu quả.

Điểm khác biệt cốt lõi của dạng bài này là tính "vấn đề" và tính "giải pháp". Người viết không chỉ trình bày suy nghĩ mà phải xác định rõ một thực trạng nhức nhối và đưa ra những kiến nghị khả thi.

1.2. Yêu cầu đối với kiểu bài

a. Về nội dung

• Xác định đúng vấn đề: Vấn đề nêu ra phải rõ ràng, cụ thể và có ý nghĩa thực tiễn.
• Trình bày thực trạng: Cần có dẫn chứng xác thực (số liệu, sự kiện, hình ảnh) để chứng minh vấn đề đang tồn tại và ở mức độ nào.
• Phân tích sâu sắc nguyên nhân: Chỉ ra được cả nguyên nhân khách quan (từ hoàn cảnh, xã hội) và nguyên nhân chủ quan (từ ý thức, hành động của con người).
• Chỉ rõ hậu quả/tác hại: Phân tích những ảnh hưởng tiêu cực của vấn đề trên nhiều phương diện (kinh tế, xã hội, môi trường, sức khỏe con người).
• Đề xuất giải pháp khả thi: Giải pháp phải cụ thể, có tính thuyết phục và phù hợp với thực tế, có thể phân chia theo cấp độ (cá nhân, gia đình, nhà trường, xã hội).

b. Về hình thức

• Bố cục chặt chẽ: Bài viết phải có đủ 3 phần Mở bài, Thân bài, Kết bài. Các luận điểm, luận cứ trong thân bài phải được sắp xếp logic.
• Lập luận sắc bén: Hệ thống lí lẽ phải rõ ràng, dẫn chứng phải tiêu biểu, xác thực để tăng sức thuyết phục.
• Ngôn ngữ chuẩn mực: Sử dụng ngôn ngữ nghị luận trang trọng, mạch lạc, tránh dùng từ ngữ cảm tính, suồng sã.

2. Hướng dẫn phân tích đề và tìm ý

2.1. Bước 1: Phân tích đề bài

Chúng ta cùng phân tích đề bài trong sách giáo khoa: "Từ những hiểu biết về mối quan hệ giữa con người và tự nhiên, hãy viết bài văn nghị luận về một vấn đề cần được quan tâm giải quyết."

• Yêu cầu về kiểu bài: Nghị luận về một vấn đề cần giải quyết.
• Yêu cầu về nội dung: Vấn đề thuộc phạm vi "mối quan hệ giữa con người và tự nhiên".
• Yêu cầu về phạm vi tư liệu: Những hiểu biết từ sách vở, báo chí, và trải nghiệm thực tế cuộc sống.

Như vậy, đề bài này là một đề mở. Các em được tự do lựa chọn một vấn đề cụ thể trong chủ đề lớn "con người và tự nhiên" để bàn luận.

2.2. Bước 2: Tìm kiếm và lựa chọn ý tưởng (Brainstorming)

Để bài viết không bị chung chung, các em cần chọn một khía cạnh cụ thể. Dưới đây là một số gợi ý:

• Vấn đề ô nhiễm: Ô nhiễm không khí do khói bụi công nghiệp, ô nhiễm nguồn nước do rác thải sinh hoạt/công nghiệp, ô nhiễm tiếng ồn ở đô thị, và đặc biệt là vấn nạn rác thải nhựa.
• Vấn đề tài nguyên: Nạn phá rừng đầu nguồn, khai thác tài nguyên khoáng sản bừa bãi, lãng phí nguồn nước sạch.
• Vấn đề đa dạng sinh học: Nạn săn bắt động vật hoang dã, sự tuyệt chủng của nhiều loài sinh vật.
• Vấn đề biến đổi khí hậu: Hạn hán, lũ lụt, nước biển dâng và trách nhiệm của con người.

Lời khuyên: Hãy chọn một vấn đề mà em cảm thấy tâm đắc, có nhiều hiểu biết và dẫn chứng nhất. Ví dụ, vấn đề "ô nhiễm rác thải nhựa" là một lựa chọn tốt vì nó gần gũi, dễ tìm dẫn chứng và dễ đề xuất giải pháp từ góc độ học sinh.

2.3. Bước 3: Tìm ý bằng hệ thống câu hỏi

Sau khi đã chọn được vấn đề (ví dụ: Vấn nạn rác thải nhựa), hãy đặt và trả lời các câu hỏi sau để xây dựng hệ thống ý cho bài viết:

1. Hiện trạng (Là gì?): Vấn nạn rác thải nhựa đang diễn ra như thế nào? (Túi ni lông, chai nhựa, hộp xốp có mặt ở khắp nơi; những "dòng sông rác", "đảo rác" trên biển). Dẫn chứng số liệu nếu có.
2. Nguyên nhân (Vì sao?): Vì sao rác thải nhựa lại trở nên nghiêm trọng?
   • Khách quan: Nhựa rẻ, tiện dụng, được sản xuất hàng loạt. Quản lý rác thải còn yếu kém.
   • Chủ quan: Thói quen sử dụng đồ nhựa một lần của người dân. Ý thức bảo vệ môi trường chưa cao.
3. Hậu quả (Gây ra điều gì?): Rác thải nhựa gây ra những tác hại gì?
   • Với môi trường: Gây ô nhiễm đất, nước, không khí; khó phân hủy (hàng trăm năm).
   • Với sinh vật: Nhiều loài sinh vật biển chết vì ăn phải hoặc mắc kẹt trong rác thải nhựa.
   • Với con người: Gây mất mỹ quan đô thị, ảnh hưởng sức khỏe (vi hạt nhựa xâm nhập vào cơ thể), thiệt hại kinh tế (du lịch, ngư nghiệp).
4. Giải pháp (Làm gì?): Cần làm gì để giải quyết vấn đề này?
   • Về phía Nhà nước: Ban hành luật, chính sách hạn chế đồ nhựa; đầu tư công nghệ tái chế.
   • Về phía doanh nghiệp: Nghiên cứu vật liệu thay thế thân thiện môi trường; thực hiện trách nhiệm thu gom, tái chế.
   • Về phía mỗi cá nhân/học sinh: Thay đổi thói quen (mang theo bình nước, túi vải); thực hành "3R" (Reduce - Giảm thiểu, Reuse - Tái sử dụng, Recycle - Tái chế); tuyên truyền cho người thân.

3. Hướng dẫn lập dàn ý chi tiết

3.1. Dàn ý chung

a. Mở bài:

• Dẫn dắt vào mối quan hệ giữa con người và tự nhiên.
• Nêu trực tiếp vấn đề cụ thể cần bàn luận (ví dụ: vấn nạn rác thải nhựa).

b. Thân bài:

• Luận điểm 1: Giải thích và trình bày thực trạng đáng báo động của vấn đề (cung cấp dẫn chứng cụ thể).
• Luận điểm 2: Phân tích các nguyên nhân sâu xa dẫn đến thực trạng đó (khách quan và chủ quan).
• Luận điểm 3: Chỉ ra những hậu quả, tác hại nghiêm trọng mà vấn đề gây ra cho tự nhiên và con người.
• Luận điểm 4: Đề xuất hệ thống giải pháp đồng bộ và khả thi để giải quyết vấn đề. (Có thể lật lại vấn đề, phê phán những nhận thức và hành động sai lệch).

c. Kết bài:

• Khẳng định lại tính cấp bách của vấn đề.
• Nêu bài học nhận thức và kêu gọi hành động từ mỗi cá nhân.

3.2. Dàn ý chi tiết cho đề bài: "Vấn nạn rác thải nhựa"

a. Mở bài:

• Dẫn dắt từ sự tiện lợi của các sản phẩm nhựa trong đời sống hiện đại.
• Nêu lên nghịch lý: sự tiện lợi đó đang phải trả giá bằng một "thảm họa trắng" - vấn nạn ô nhiễm rác thải nhựa, một trong những thách thức môi trường lớn nhất của thế kỷ 21.

b. Thân bài:

• Thực trạng:
  • Rác thải nhựa có mặt ở mọi nơi: từ thành thị đến nông thôn, từ đất liền ra đại dương.
  • Dẫn chứng: Việt Nam nằm trong top 5 quốc gia thải nhiều rác nhựa ra biển nhất thế giới. Hình ảnh những bãi biển ngập rác, những dòng kênh đen kịt vì túi ni lông.
• Nguyên nhân:
  • Chủ quan: Ý thức của một bộ phận lớn người dân còn hạn chế, thói quen lạm dụng đồ nhựa dùng một lần, vứt rác bừa bãi.
  • Khách quan: Việc sản xuất và tiêu thụ đồ nhựa quá phổ biến, giá thành rẻ. Công tác quản lý, thu gom và tái chế rác thải còn nhiều bất cập.
• Hậu quả:
  • Đối với môi trường: Mất hàng trăm, hàng nghìn năm để phân hủy, làm ô nhiễm đất, nước, không khí.
  • Đối với sinh vật: Hàng triệu sinh vật biển chết mỗi năm do nhầm rác nhựa là thức ăn. Phá vỡ chuỗi thức ăn và hệ sinh thái.
  • Đối với con người: Gây mất mỹ quan, ảnh hưởng ngành du lịch. Các hạt vi nhựa xâm nhập vào nguồn nước, thực phẩm, gây nguy cơ bệnh tật lâu dài.
• Giải pháp:
  • Tầm vĩ mô (Nhà nước, doanh nghiệp): Hoàn thiện luật bảo vệ môi trường, đánh thuế cao với sản phẩm nhựa khó phân hủy. Khuyến khích doanh nghiệp sản xuất vật liệu thay thế. Xây dựng nhà máy tái chế hiện đại.
  • Tầm vi mô (Mỗi cá nhân, gia đình, trường học): Nâng cao ý thức qua giáo dục. Thực hành lối sống xanh: nói không với túi ni lông, sử dụng bình nước cá nhân, hộp đựng thức ăn tái sử dụng. Tích cực tham gia các hoạt động dọn dẹp môi trường, phân loại rác tại nguồn.

c. Kết bài:

• Khẳng định: Giải quyết vấn nạn rác thải nhựa không phải là trách nhiệm của riêng ai mà là của cả cộng đồng.
• Kêu gọi hành động: Mỗi hành động nhỏ hôm nay sẽ góp phần tạo nên một thay đổi lớn cho tương lai, trả lại màu xanh cho hành tinh của chúng ta.

4. Bài văn tham khảo hoàn chỉnh

Đề bài: Hãy viết bài văn nghị luận về vấn nạn ô nhiễm rác thải nhựa.

Bài làm

Trong guồng quay hối hả của cuộc sống hiện đại, những sản phẩm làm từ nhựa như túi ni lông, chai nước, hộp xốp đã trở thành một phần không thể thiếu bởi sự tiện lợi và giá thành rẻ. Thế nhưng, đằng sau sự tiện dụng ấy là một sự thật nghiệt ngã, một nghịch lý chua chát: chúng ta đang phải trả giá cho sự tiện lợi nhất thời bằng một tương lai bị đe dọa bởi "thảm họa trắng". Vấn nạn ô nhiễm rác thải nhựa đã và đang trở thành một trong những thách thức môi trường cấp bách nhất mà nhân loại phải đối mặt trong thế kỷ 21.

Thực trạng ô nhiễm rác thải nhựa đang ở mức báo động trên toàn cầu. Những con số thống kê khiến chúng ta phải giật mình: mỗi năm, thế giới thải ra hàng trăm triệu tấn rác thải nhựa, đủ để phủ kín diện tích của nhiều quốc gia. Tại Việt Nam, một đất nước có đường bờ biển dài và xinh đẹp, chúng ta lại đáng buồn khi nằm trong nhóm năm quốc gia xả rác thải nhựa ra biển nhiều nhất thế giới. Rác nhựa hiện diện ở khắp mọi nơi, len lỏi vào từng ngóc ngách của cuộc sống. Nó tràn ngập trên các hè phố, chất đống ở các bãi rác tự phát, làm tắc nghẽn những dòng kênh, và biến nhiều bãi biển thơ mộng thành bãi rác khổng lồ. Hình ảnh những chú rùa biển mắc kẹt trong lưới nhựa, những con cá voi chết với dạ dày đầy túi ni lông đã không còn xa lạ, trở thành những lời tố cáo đau đớn cho hành vi vô tâm của con người.

Vậy, đâu là căn nguyên của thực trạng đáng buồn này? Trước hết, phải kể đến nguyên nhân chủ quan xuất phát từ chính ý thức và thói quen của con người. Tâm lý ưa chuộng sự tiện lợi, nhanh gọn đã khiến việc sử dụng đồ nhựa một lần trở thành một thói quen khó bỏ. Từ cốc cà phê buổi sáng, hộp cơm trưa văn phòng đến túi đựng rau ngoài chợ, nhựa có mặt ở khắp nơi. Cùng với đó, ý thức bảo vệ môi trường của một bộ phận không nhỏ người dân còn rất hạn chế, thể hiện qua hành động vứt rác bừa bãi ra nơi công cộng. Về mặt khách quan, sự phát triển của ngành công nghiệp nhựa, việc sản xuất hàng loạt các sản phẩm giá rẻ đã thúc đẩy tiêu dùng. Đồng thời, công tác quản lý, thu gom và đặc biệt là tái chế rác thải ở nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam, còn tồn tại nhiều yếu kém và bất cập, chưa thể xử lý triệt để lượng rác khổng lồ thải ra mỗi ngày.

Hậu quả mà "thảm họa trắng" để lại là vô cùng nặng nề và đa diện. Đối với môi trường tự nhiên, rác thải nhựa là một "kẻ hủy diệt" thầm lặng. Chúng cần từ hàng trăm đến hàng nghìn năm để phân hủy. Trong quá trình đó, chúng làm ô nhiễm đất, ô nhiễm nguồn nước ngầm, và khi bị đốt cháy, chúng thải ra khí độc dioxin, furan gây ô nhiễm không khí. Đại dương xanh đang dần biến thành một "bát súp nhựa" khổng lồ, đe dọa sự sống của hàng triệu sinh vật biển. Không chỉ vậy, rác thải nhựa còn tác động trực tiếp đến sức khỏe và kinh tế của con người. Các hạt vi nhựa từ rác thải có thể xâm nhập vào chuỗi thức ăn, nguồn nước và cuối cùng đi vào cơ thể người, tiềm ẩn những nguy cơ bệnh tật khôn lường. Những bãi biển ngập rác làm mất đi vẻ đẹp tự nhiên, gây thiệt hại nặng nề cho ngành du lịch, vốn là ngành kinh tế mũi nhọn của nhiều địa phương.

Trước thực trạng cấp bách đó, giải quyết vấn nạn rác thải nhựa là mệnh lệnh của cuộc sống, là trách nhiệm không của riêng ai. Chúng ta cần những giải pháp đồng bộ và quyết liệt. Về phía các chính phủ, cần hoàn thiện khung pháp lý về bảo vệ môi trường, ban hành các chính sách mạnh mẽ như đánh thuế cao vào các sản phẩm nhựa khó phân hủy, khuyến khích và đầu tư cho công nghệ tái chế hiện đại. Các doanh nghiệp cần thể hiện trách nhiệm xã hội của mình bằng cách nghiên cứu, phát triển các vật liệu thay thế thân thiện với môi trường, đồng thời tham gia vào quá trình thu gom và tái chế sản phẩm của mình. Tuy nhiên, yếu tố quyết định nhất vẫn nằm ở chính mỗi cá nhân. Mỗi chúng ta cần thay đổi từ những hành động nhỏ nhất: tập thói quen mang theo bình nước, hộp cơm, túi vải khi đi mua sắm; từ chối sử dụng đồ nhựa một lần khi không cần thiết; thực hiện phân loại rác tại nguồn để hỗ trợ công tác tái chế. Nhà trường và gia đình cần đóng vai trò tiên phong trong việc giáo dục thế hệ trẻ về tác hại của rác thải nhựa và hình thành lối sống xanh, bền vững.

Tóm lại, cuộc chiến chống lại rác thải nhựa là một hành trình dài và đầy thử thách, đòi hỏi sự chung tay của cả cộng đồng. Mỗi hành động nhỏ của chúng ta hôm nay, dù chỉ là từ chối một chiếc túi ni lông, cũng là một đóng góp ý nghĩa. Đã đến lúc chúng ta phải hành động quyết liệt để trả lại màu xanh cho Trái Đất, để bảo vệ ngôi nhà chung và tương lai của chính thế hệ mai sau.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Câu 1: Viết bài văn nghị luận trình bày suy nghĩ của em về vấn đề phá rừng và những hậu quả đối với đời sống con người.

Hướng dẫn:

• Nêu thực trạng phá rừng ở Việt Nam và thế giới (dẫn chứng về diện tích rừng bị mất).
• Phân tích nguyên nhân: lấy đất canh tác, khai thác gỗ trái phép, xây dựng thủy điện...
• Chỉ ra hậu quả: lũ lụt, sạt lở đất, biến đổi khí hậu, mất đa dạng sinh học, ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống người dân.
• Đề xuất giải pháp: trồng rừng, thắt chặt quản lý, nâng cao ý thức người dân.

Câu 2: Bàn về vai trò và trách nhiệm của thế hệ trẻ trong việc bảo vệ môi trường sống hôm nay.

Hướng dẫn:

• Khẳng định thế hệ trẻ là tương lai của đất nước và có vai trò quan trọng trong mọi vấn đề xã hội, đặc biệt là bảo vệ môi trường.
• Phân tích những việc thế hệ trẻ có thể làm: học tập nâng cao nhận thức, hành động cụ thể (tiết kiệm điện nước, hạn chế rác thải nhựa), tham gia các phong trào tình nguyện, dùng sức ảnh hưởng của mạng xã hội để lan tỏa thông điệp xanh.
• Phê phán một bộ phận giới trẻ thờ ơ, vô trách nhiệm.
• Kêu gọi hành động, liên hệ bản thân.

Câu 3: Trình bày suy nghĩ của em về ý kiến: "Bảo vệ tự nhiên chính là bảo vệ sự sống của con người."

Hướng dẫn:

• Giải thích ý kiến: Con người là một phần của tự nhiên, sống phụ thuộc vào tự nhiên (không khí để thở, nước để uống, tài nguyên để phát triển). Do đó, hủy hoại tự nhiên cũng là hủy hoại môi trường sống và tương lai của chính mình.
• Chứng minh bằng các dẫn chứng thực tế: ô nhiễm không khí gây bệnh hô hấp, ô nhiễm nguồn nước gây bệnh tiêu hóa, phá rừng gây thiên tai đe dọa tính mạng...
• Mở rộng: Bảo vệ tự nhiên không chỉ là bảo vệ sự sống vật chất mà còn là bảo vệ vẻ đẹp tinh thần, sự cân bằng của tâm hồn.
• Bài học nhận thức và hành động.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, để viết tốt bài văn nghị luận về một vấn đề cần giải quyết thuộc chủ đề con người và tự nhiên, các em cần tuân thủ một quy trình chặt chẽ: Phân tích đề → Tìm ý → Lập dàn ý → Viết bài → Chỉnh sửa. Chìa khóa để tạo nên một bài văn thuyết phục nằm ở việc lựa chọn một vấn đề cụ thể, sắc sảo; hệ thống luận điểm logic, rõ ràng; và sử dụng dẫn chứng xác thực, giàu sức thuyết phục. Hãy nhớ rằng, mỗi bài văn các em viết không chỉ là sản phẩm của trí tuệ mà còn là tiếng nói của trái tim, thể hiện trách nhiệm của một công dân trẻ đối với hành tinh xanh. Hãy tiếp tục tìm đọc các tài liệu, xem các bộ phim khoa học về môi trường để làm giàu thêm vốn hiểu biết và nguồn tư liệu cho mình.