A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những bài bút ký đặc sắc nhất của văn học Việt Nam hiện đại - "Ai đã đặt tên cho dòng sông?" của nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường. Tác phẩm không chỉ là một bài ca ca ngợi vẻ đẹp của dòng sông Hương thơ mộng, biểu tượng của xứ Huế, mà còn là nơi thể hiện tình yêu quê hương đất nước sâu sắc và vốn kiến thức uyên bác của tác giả. Qua bài soạn này, các em sẽ có thể phân tích được vẻ đẹp đa chiều của sông Hương qua các góc nhìn địa lý, lịch sử, văn hóa và thi ca. Đồng thời, chúng ta sẽ nhận diện và cảm nhận được cái "tôi" độc đáo, tài hoa và đầy tình cảm của Hoàng Phủ Ngọc Tường. Hãy cùng nhau bắt đầu hành trình khám phá dòng sông tuyệt vời này nhé!
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Tìm hiểu chung
1. Tác giả Hoàng Phủ Ngọc Tường
Hoàng Phủ Ngọc Tường (1937-2023) là một trong những nhà văn tiêu biểu của văn học Việt Nam hiện đại, đặc biệt nổi tiếng ở thể loại bút ký và tùy bút. Cuộc đời và sự nghiệp văn chương của ông gắn bó sâu sắc với mảnh đất cố đô Huế.
- Tiểu sử: Ông sinh ra tại thành phố Huế nhưng quê gốc ở làng Bích Khê, xã Triệu Long, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị. Ông học tại Huế, tốt nghiệp Đại học Sư phạm Sài Gòn và Đại học Huế, sau đó tham gia phong trào đấu tranh của học sinh, sinh viên Huế.
- Sự nghiệp văn chương: Hoàng Phủ Ngọc Tường bắt đầu sáng tác từ những năm 1960. Ông giữ nhiều chức vụ quan trọng trong lĩnh vực văn học nghệ thuật như Tổng thư ký Hội Văn học nghệ thuật Bình Trị Thiên, Chủ tịch Hội Văn học nghệ thuật Bình Trị Thiên, Tổng biên tập tạp chí Cửa Việt.
- Phong cách nghệ thuật: Nét đặc sắc trong sáng tác của ông là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa chất trí tuệ và chất trữ tình, giữa nghị luận sắc bén với suy tư đa chiều. Văn của Hoàng Phủ Ngọc Tường giàu liên tưởng, uyên bác nhưng không khô khan, mà thấm đẫm một cái tôi tài hoa, say đắm và yêu quê hương tha thiết.
2. Tác phẩm "Ai đã đặt tên cho dòng sông?"
Đây là bài bút ký xuất sắc, được viết tại Huế vào ngày 4 tháng 1 năm 1981 và in trong tập sách cùng tên. Tác phẩm là kết tinh cho phong cách nghệ thuật của Hoàng Phủ Ngọc Tường.
- Hoàn cảnh sáng tác: Tác phẩm ra đời trong một thời kỳ đất nước vừa thống nhất, tác giả sống và viết tại Huế, có điều kiện để chiêm nghiệm, suy tư về vẻ đẹp và chiều sâu văn hóa, lịch sử của dòng sông quê hương.
- Thể loại: Bút ký. Đây là thể loại văn xuôi ghi chép lại sự việc, con người, cảnh vật một cách chân thực, đồng thời bộc lộ cảm xúc, suy nghĩ của người viết. Với "Ai đã đặt tên cho dòng sông?", Hoàng Phủ Ngọc Tường đã đẩy thể bút ký lên một tầm cao mới về chất trí tuệ và trữ tình.
- Bố cục: Đoạn trích trong sách giáo khoa gồm hai phần chính của tác phẩm:
- Phần 1: Hành trình của sông Hương từ thượng nguồn về đến ngoại vi thành phố Huế và cuộc gặp gỡ với kinh thành.
- Phần 2: Sông Hương trong mối quan hệ với lịch sử dân tộc, thi ca và cuộc đời.
II. Đọc hiểu văn bản - Hành trình và vẻ đẹp của sông Hương
Hoàng Phủ Ngọc Tường đã miêu tả sông Hương như một nhân vật có linh hồn, có tính cách, có hành trình riêng. Mỗi chặng đường của dòng sông lại hé lộ một vẻ đẹp độc đáo.
1. Vẻ đẹp sông Hương ở thượng nguồn
Ở khởi nguồn của mình, sông Hương mang một sức sống mãnh liệt, hoang dại và cũng đầy bí ẩn, khác hẳn với hình ảnh dịu dàng mà người ta thường biết.
a. Vẻ đẹp hoang dại, mãnh liệt
Tác giả ví sông Hương như "một bản trường ca của rừng già" với nhiều tiết tấu hùng tráng, dữ dội. Sức sống ấy được thể hiện qua các hình ảnh:
- Là "cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại" với một "bộ tộc man dại", thể hiện sự tự do, hoang dã, chưa bị thuần hóa.
- Hành trình đầy gian truân: "rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, mãnh liệt qua những ghềnh thác, cuộn xoáy như những cơn lốc vào những đáy vực bí ẩn".
- Tính cách mạnh mẽ, gan dạ: "dịu dàng và say đắm giữa những dặm dài chói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng". Sự đối lập giữa "mãnh liệt" và "dịu dàng" cho thấy một tâm hồn phức tạp, vừa mạnh mẽ vừa trữ tình.
Tác giả đã khám phá ra phần hồn sâu thẳm, phần tính cách nguyên sơ của dòng sông, điều mà ít ai biết đến. Đó là một phát hiện độc đáo, cho thấy sự am hiểu sâu sắc về địa lý và một trí tưởng tượng phong phú.
b. Mối quan hệ với dãy Trường Sơn
Sông Hương không chỉ là một thực thể tự nhiên mà còn là đứa con tinh thần của dãy Trường Sơn hùng vĩ. Tác giả viết: "sông Hương đã sống một nửa cuộc đời của mình như một cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại. Rừng già đã hun đúc cho nó một bản lĩnh gan dạ, một tâm hồn tự do và trong sáng". Trường Sơn chính là "người mẹ" đã khai sinh, nuôi dưỡng và hun đúc nên tính cách mạnh mẽ, tự do cho dòng sông trước khi nó về với đồng bằng.
2. Vẻ đẹp sông Hương khi về đến ngoại vi và trong lòng thành phố Huế
Khi ra khỏi rừng già, sông Hương bắt đầu một cuộc "hành trình tìm kiếm có ý thức" để đến với thành phố tình yêu của nó. Vẻ đẹp của sông Hương lúc này trở nên đa dạng và quyến rũ hơn bao giờ hết.
a. Cuộc "tìm kiếm" đầy chủ động và tình tứ
Hành trình của sông Hương không phải ngẫu nhiên mà như một cuộc hẹn hò định sẵn. Tác giả đã nhân hóa dòng sông một cách tài tình:
- Thay đổi tính cách: Từ cô gái Di-gan, sông Hương trở thành "người gái đẹp nằm ngủ mơ màng giữa cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại", chờ người tình đến đánh thức.
- Hành trình có chủ đích: Sông Hương "chuyển dòng một cách liên tục", rồi "vòng những khúc quanh đột ngột", "uốn một cánh cung rất nhẹ sang đến Cồn Hến". Tất cả những khúc quanh ấy được lý giải như là sự trăn trở, tìm kiếm con đường để đến với thành phố. Cái "cánh cung rất nhẹ" ấy được ví như "một tiếng 'vâng' không nói ra của tình yêu".
b. Vẻ đẹp đa dạng, biến ảo trong lòng thành phố
Khi gặp được Huế, sông Hương trở thành "người tình dịu dàng và chung thủy". Vẻ đẹp của nó hòa quyện với vẻ đẹp của kinh thành cổ kính.
- Dòng chảy êm đềm: Sông Hương chảy một điệu "slow tình cảm dành riêng cho Huế". Dòng chảy chậm lại như để được ở bên người tình lâu hơn, để chiêm ngưỡng và ôm trọn thành phố vào lòng.
- Vẻ đẹp màu sắc biến ảo: Dưới ánh mặt trời, nước sông Hương biến đổi diệu kỳ: "sớm xanh, trưa vàng, chiều tím". Vẻ đẹp này không chỉ là hiện tượng vật lý mà còn là sự phản chiếu tâm hồn nhạy cảm, lãng mạn của xứ Huế.
- Dòng sông của âm nhạc: Sông Hương là nơi khởi nguồn của những điệu ca Huế, hò Huế. Tác giả liên tưởng sông Hương như "một người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya", gợi lên một không gian văn hóa đặc trưng.
- Vẻ đẹp trầm mặc, cổ kính: Dòng sông chảy qua những lăng tẩm, đền đài của các vua chúa nhà Nguyễn ở bờ tây, mang theo vẻ đẹp "trầm mặc như triết lí, như cổ thi". Nó như một chứng nhân lặng lẽ của lịch sử, suy tư về những thăng trầm của thời gian.
3. Vẻ đẹp sông Hương khi rời khỏi kinh thành
Cuộc gặp gỡ nào rồi cũng đến lúc chia ly. Nhưng cuộc chia tay giữa sông Hương và Huế lại đầy lưu luyến, bịn rịn, thể hiện một tình yêu sâu sắc, thủy chung.
Tác giả đã dùng một hình ảnh nhân hóa vô cùng độc đáo: sông Hương như nàng Kiều trong đêm chia tay Kim Trọng. Nó không nỡ rời đi mà "đột ngột đổi dòng, rẽ ngoặt sang hướng đông tây để gặp lại thành phố lần cuối ở góc thị trấn Bao Vinh xưa cổ".
Khúc quanh này, dưới góc nhìn khoa học là một hiện tượng địa lý bình thường. Nhưng qua con mắt của Hoàng Phủ Ngọc Tường, nó trở thành một biểu hiện của tình yêu: "Nó giống như một nỗi vương vấn, và cả một chút lẳng lơ kín đáo của tình yêu". Đây là một phát hiện tinh tế, thể hiện một cái tôi tài hoa, lãng mạn và một tình yêu sâu nặng dành cho xứ Huế.
III. Phân tích các khía cạnh đặc sắc
1. Sông Hương - Dòng sông của Lịch sử, Văn hóa và Thi ca
Không chỉ là một dòng sông địa lý, sông Hương còn là một dòng sông mang trong mình trầm tích văn hóa và lịch sử của dân tộc.
a. Dòng sông của lịch sử
Hoàng Phủ Ngọc Tường đã ngược dòng thời gian để thấy sông Hương trong vai trò một chứng nhân lịch sử:
- Thời đại vua Hùng: Là "dòng sông biên thùy" của đất nước các vua Hùng.
- Thời trung đại: Là "dòng sông viễn châu đã chiến đấu oanh liệt" bảo vệ biên giới phía nam của Tổ quốc Đại Việt. Nó soi bóng kinh thành Phú Xuân của Nguyễn Huệ.
- Thời hiện đại: Sông Hương sống cùng những biến động của thế kỷ XX, chứng kiến cuộc Cách mạng tháng Tám, rồi đi vào thời đại Hồ Chí Minh với cuộc tổng tấn công Mậu Thân 1968.
Sông Hương không chỉ đẹp mà còn anh hùng. Nó là "dòng sông của thời gian ngân vang, của sử thi viết giữa màu cỏ lá xanh biếc".
b. Dòng sông của thi ca và văn hóa
Sông Hương là nguồn cảm hứng bất tận cho các thi nhân. Tác giả đã điểm lại những vần thơ viết về sông Hương của Tản Đà, Cao Bá Quát, Bà Huyện Thanh Quan, Tố Hữu... Tuy nhiên, ông nhận ra rằng các nhà thơ trước đây dường như chỉ nhìn thấy vẻ đẹp phẳng lặng, êm đềm của nó. Hoàng Phủ Ngọc Tường tự hào vì đã khám phá ra cả phần hồn dữ dội, hoang dại ở thượng nguồn. Cuối cùng, ông đặt ra một câu hỏi đầy chất thơ: "Ai đã đặt tên cho dòng sông?". Câu hỏi này không nhằm tìm kiếm một câu trả lời cụ thể, mà để gợi lên sự huyền bí, thơ mộng của dòng sông, và để tôn vinh những con người vô danh đã bằng tình yêu mà đặt cho nó một cái tên đẹp đến vậy.
2. Cái "tôi" độc đáo của Hoàng Phủ Ngọc Tường
Bài bút ký là sự thể hiện rõ nét cái "tôi" tài hoa, uyên bác và giàu tình cảm của nhà văn.
a. Một cái tôi uyên bác, tài hoa
Tác giả đã huy động một vốn kiến thức sâu rộng từ nhiều lĩnh vực: địa lý, lịch sử, văn hóa, văn học, âm nhạc... để soi chiếu vẻ đẹp của sông Hương từ nhiều góc độ. Các kiến thức này không bị trình bày khô khan mà được chuyển hóa thành những hình ảnh, liên tưởng đầy chất thơ, cho thấy một trí tuệ sắc sảo và một tâm hồn nghệ sĩ.
b. Một cái tôi giàu suy tư và trí tưởng tượng
Văn của Hoàng Phủ Ngọc Tường không chỉ miêu tả mà còn suy tưởng. Ông suy tư về mối quan hệ giữa sông Hương và lịch sử, về thân phận của dòng sông, về cái tên của nó. Trí tưởng tượng bay bổng đã giúp ông tạo ra những hình ảnh so sánh, nhân hóa độc đáo (cô gái Di-gan, người mẹ phù sa, người tình chung thủy, nàng Kiều lưu luyến...).
c. Một cái tôi với tình yêu quê hương sâu sắc
Toàn bộ bài bút ký thấm đẫm một tình yêu tha thiết, tự hào dành cho sông Hương và xứ Huế. Tình yêu đó là động lực để ông tìm tòi, khám phá, để viết nên những trang văn tài hoa và xúc động nhất về dòng sông quê hương. Cái tôi của tác giả hòa quyện vào hình tượng dòng sông, khiến cho bài bút ký vừa có giá trị khám phá, vừa có sức lay động lòng người.
IV. Tổng kết
1. Giá trị nội dung
Tác phẩm đã ngợi ca một cách toàn diện vẻ đẹp của sông Hương, một biểu tượng của xứ Huế và của thiên nhiên đất nước. Qua đó, tác giả thể hiện tình yêu, niềm tự hào sâu sắc đối với quê hương, xứ sở. Văn bản cung cấp một lượng tri thức phong phú về địa lý, lịch sử, văn hóa Huế.
2. Giá trị nghệ thuật
- Thể loại bút ký đặc sắc: Kết hợp giữa ký và chất thơ, giữa tự sự và trữ tình, nghị luận và miêu tả.
- Ngôn ngữ giàu hình ảnh, biểu cảm: Sử dụng nhiều phép tu từ như so sánh, ẩn dụ, nhân hóa độc đáo, sáng tạo.
- Cấu trúc chặt chẽ: Dẫn dắt người đọc theo hành trình của dòng sông một cách logic và hấp dẫn.
- Cái tôi tác giả độc đáo: Sự hòa quyện giữa trí tuệ uyên bác và tâm hồn đa cảm, lãng mạn.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
-
Câu hỏi 1: Phân tích sự khác biệt trong vẻ đẹp của sông Hương ở khúc thượng nguồn và khi chảy vào thành phố Huế. Theo em, ý nghĩa của sự khác biệt này là gì?
Gợi ý trả lời: - Thượng nguồn: Vẻ đẹp hoang dại, mãnh liệt, bí ẩn (dẫn chứng: "bản trường ca của rừng già", "cô gái Di-gan"). Đây là vẻ đẹp bản nguyên, chưa được khám phá. - Trong lòng Huế: Vẻ đẹp dịu dàng, trầm mặc, thơ mộng (dẫn chứng: "người tình dịu dàng", "điệu slow", màu sắc biến ảo, dòng sông âm nhạc). - Ý nghĩa: Sự thay đổi tính cách cho thấy sông Hương như một con người có chiều sâu tâm hồn. Nó đã tìm thấy bản ngã đích thực khi hòa mình vào văn hóa Huế. Tác giả muốn khẳng định, vẻ đẹp của thiên nhiên chỉ trở nên trọn vẹn khi gắn bó với con người và văn hóa.
-
Câu hỏi 2: Phân tích cái tôi trữ tình, tài hoa và uyên bác của Hoàng Phủ Ngọc Tường được thể hiện qua bài bút ký.
Gợi ý trả lời: - Uyên bác: Vận dụng kiến thức địa lý, lịch sử, văn hóa, thơ ca... để làm giàu hình tượng sông Hương (dẫn chứng về lịch sử, về các nhà thơ...). - Tài hoa: Trí tưởng tượng phong phú, sáng tạo nên những hình ảnh so sánh, nhân hóa độc đáo (sông Hương là cô gái Di-gan, là người tình, là nàng Kiều...). - Trữ tình: Cái nhìn đầy yêu thương, say đắm, giọng văn tha thiết, giàu cảm xúc. Tình yêu dành cho Huế là mạch nguồn cảm hứng của tác phẩm.
-
Câu hỏi 3: Em hiểu như thế nào về nhan đề "Ai đã đặt tên cho dòng sông?".
Gợi ý trả lời: - Nhan đề là một câu hỏi tu từ, không nhằm tìm kiếm một câu trả lời xác thực. - Thể hiện sự trăn trở, khám phá về cội nguồn của cái tên thơ mộng "sông Hương". - Gợi ra vẻ đẹp huyền ảo, lãng mạn của dòng sông. - Bày tỏ lòng biết ơn và tôn vinh những con người đã khai phá, sáng tạo và đặt cho dòng sông một cái tên đầy chất thơ, thể hiện tình yêu và sự gắn bó sâu sắc với mảnh đất này.
-
Câu hỏi 4: Chứng minh rằng sông Hương không chỉ là một dòng sông địa lý mà còn là "dòng sông của lịch sử và thi ca".
Gợi ý trả lời: - Dòng sông lịch sử: Dẫn ra các sự kiện lịch sử mà sông Hương đã chứng kiến, từ thời vua Hùng, thời Nguyễn Huệ đến thời đại Hồ Chí Minh. - Dòng sông thi ca: Dẫn ra những câu thơ của các tác giả khác viết về sông Hương (Tản Đà, Cao Bá Quát, Tố Hữu...) và cách Hoàng Phủ Ngọc Tường đối thoại, bổ sung để tạo ra một cái nhìn mới mẻ, toàn diện hơn về dòng sông trong văn chương.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
"Ai đã đặt tên cho dòng sông?" là một áng văn xuôi tuyệt đẹp, một bài ca tự hào về vẻ đẹp của thiên nhiên và văn hóa đất nước. Qua ngòi bút tài hoa của Hoàng Phủ Ngọc Tường, sông Hương không còn là một dòng chảy vô tri mà đã trở thành một sinh thể có tâm hồn, tính cách, một nhân chứng của lịch sử và là nguồn cảm hứng bất tận của thi ca. Bài học giúp chúng ta không chỉ hiểu sâu hơn về sông Hương, về xứ Huế mà còn thêm yêu quý, trân trọng vẻ đẹp và giá trị văn hóa của quê hương mình. Hy vọng rằng, sau bài học này, các em sẽ có thêm động lực để khám phá và viết về những dòng sông, những miền đất yêu dấu của riêng mình.