A. Giới thiệu chung
Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những tác phẩm độc đáo và cá tính nhất của văn học trung đại Việt Nam: Bài ca ngất ngưởng của Nguyễn Công Trứ. Đây không chỉ là một bài thơ, mà còn là bản tuyên ngôn về lẽ sống, về cách một con người tài hoa, bản lĩnh khẳng định cái tôi giữa những ràng buộc của xã hội phong kiến. Thông qua bài giảng này, các em sẽ hiểu sâu sắc về khái niệm "ngất ngưởng" - một vẻ đẹp đầy kiêu hãnh dựa trên tài năng và phẩm chất. Chúng ta sẽ cùng nhau phân tích từng câu chữ để thấy được chân dung tinh thần của một nhà nho tài tử, một vị quan đầy thăng trầm nhưng luôn giữ vững cốt cách. Bài học sẽ giúp các em không chỉ nắm vững kiến thức tác phẩm mà còn có thêm góc nhìn về việc sống thật với bản thân và giá trị của bản lĩnh cá nhân.
B. Nội dung chính
I. Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm
1. Tác giả Nguyễn Công Trứ (1778-1858)
Để hiểu được cái "ngất ngưởng" trong bài ca, trước hết chúng ta cần tìm hiểu về con người đã tạo ra nó - Nguyễn Công Trứ, một nhân vật đặc biệt trong lịch sử và văn học Việt Nam.
a. Cuộc đời và sự nghiệp
Nguyễn Công Trứ, tự Tồn Chất, hiệu Ngộ Trai, biệt hiệu Hy Văn, quê ở làng Uy Viễn, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh. Ông là một người có tài năng và hoài bão lớn lao. Tuy nhiên, con đường khoa cử của ông khá lận đận, mãi đến năm 42 tuổi mới đỗ Giải nguyên.
- Sự nghiệp quan trường đầy sóng gió: Cuộc đời làm quan của ông trải qua rất nhiều thăng trầm. Ông từng giữ nhiều chức vụ quan trọng như Tham tán, Tổng đốc, Binh bộ Thượng thư, nhưng cũng nhiều lần bị giáng chức, thậm chí có lúc phải làm lính thú ở biên thùy. Sự nghiệp lên voi xuống chó này đã tôi luyện nên một Nguyễn Công Trứ với bản lĩnh phi thường và một cái nhìn sâu sắc về cuộc đời.
- Con người hành động: Ông không phải là một nhà nho chỉ biết sách vở. Nguyễn Công Trứ là người có chí làm trai, luôn mong muốn "lập công, lập danh, lập đức". Ông đã có nhiều đóng góp thực tế cho đất nước như chiêu dân lập ấp, khai hoang lấn biển (sáng lập ra huyện Tiền Hải - Thái Bình và Kim Sơn - Ninh Bình).
b. Con người và tư tưởng
Nguyễn Công Trứ là một con người có cá tính mạnh mẽ, phóng khoáng và luôn ý thức sâu sắc về tài năng, giá trị của bản thân. Ông sống hết mình, dám làm, dám chịu, không bị trói buộc bởi những khuôn mẫu đạo đức cứng nhắc. Tư tưởng của ông là sự kết hợp hài hòa giữa Nho giáo (lý tưởng trung quân ái quốc, trách nhiệm với đời) và tinh thần tự do, phóng khoáng của một nghệ sĩ tài hoa.
c. Sự nghiệp văn học
Nguyễn Công Trứ để lại một di sản văn học đáng kể, chủ yếu là thơ Nôm. Sáng tác của ông, đặc biệt là thể loại hát nói (ca trù), chính là phương tiện để ông thể hiện chí khí, hoài bão và phong cách sống độc đáo của mình. Thơ ông là tiếng nói của một cái tôi cá nhân đầy tự tin và bản lĩnh.
2. Tác phẩm Bài ca ngất ngưởng
a. Hoàn cảnh sáng tác
Bài ca ngất ngưởng được sáng tác vào khoảng năm 1848, khi Nguyễn Công Trứ đã cáo quan về hưu ở tuổi 70. Đây là thời điểm ông nhìn lại toàn bộ cuộc đời mình, một cuộc đời đầy sóng gió nhưng cũng vô cùng hiển hách. Bài thơ là lời tổng kết, là sự tự họa về chân dung một con người đã sống một cuộc đời trọn vẹn và không hối tiếc.
b. Thể loại và bố cục
Thể loại: Hát nói (Ca trù)
Đây là một thể thơ tự do, phóng khoáng, không bị gò bó về số câu, số chữ, cách gieo vần, ngắt nhịp. Cấu trúc của nó thường gồm các khổ thơ dài ngắn khác nhau, rất phù hợp để thể hiện những cảm xúc, suy nghĩ dồi dào, tuôn chảy và đặc biệt là một cá tính "ngất ngưởng" như Nguyễn Công Trứ.
Bố cục bài thơ có thể chia làm 3 phần:
- Phần 1 (6 câu đầu): Phong thái "ngất ngưởng" trên con đường công danh, sự nghiệp.
- Phần 2 (12 câu tiếp): Phong thái "ngất ngưởng" trong cuộc sống đời thường khi đã về hưu.
- Phần 3 (Còn lại): Lời khẳng định triết lý sống "ngất ngưởng" độc đáo.
II. Đọc hiểu chi tiết văn bản
"Ngất ngưởng" là từ khóa xuyên suốt bài thơ. Nó không chỉ có nghĩa là cao chót vót, không vững chãi, mà còn mang ý nghĩa về sự vượt trội, khác biệt, vượt lên trên thói thường. Hãy cùng phân tích để hiểu rõ hơn nhé!
1. Vẻ đẹp "ngất ngưởng" trên con đường công danh (6 câu đầu)
Vũ trụ nội mạc phi phận sự,
Ông Hi Văn tài bộ đã vào lồng.
Khi Thủ khoa, khi Tham tán, khi Tổng đốc Đông,
Gồm thao lược đã nên tay ngất ngưởng.
Lúc bình Tây, cờ đại tướng,
Có khi về Phủ doãn Thừa Thiên.
a. Ý thức về tài năng và trách nhiệm
Câu thơ mở đầu đã cho thấy một khí phách phi thường: "Vũ trụ nội mạc phi phận sự". Câu này có nghĩa là mọi việc trong trời đất không gì không phải là phận sự của mình. Đây là một tuyên ngôn đầy kiêu hãnh, thể hiện ý thức trách nhiệm của một nhà nho chân chính với non sông xã tắc. Tác giả tự nhận mình là người có tài năng ("tài bộ") và sẵn sàng dấn thân vào "lồng" - tức là chốn quan trường đầy ràng buộc - để thực hiện hoài bão.
b. Sự nghiệp công danh lẫy lừng
Nguyễn Công Trứ không hề khoe khoang suông. Ông liệt kê hàng loạt chức vụ, chiến công mà mình đã đạt được: "Thủ khoa", "Tham tán", "Tổng đốc Đông", "bình Tây, cờ đại tướng", "Phủ doãn Thừa Thiên". Việc sử dụng điệp từ "khi", "lúc" cùng với phép liệt kê tạo ra một nhịp điệu dồn dập, khẳng định một cuộc đời làm quan đầy sôi động, trải qua nhiều vị trí cả văn lẫn võ. Ông tự hào vì đã cống hiến hết mình cho đất nước.
c. Thái độ "ngất ngưởng" từ tài năng và cống hiến
Từ "ngất ngưởng" xuất hiện lần đầu tiên gắn liền với tài năng quân sự: "Gồm thao lược đã nên tay ngất ngưởng". Sự ngất ngưởng ở đây bắt nguồn từ tài năng, từ những đóng góp thực tế. Nó không phải là sự kiêu ngạo vô căn cứ, mà là sự tự tin, tự hào về năng lực và phẩm chất của mình. Ông ngất ngưởng vì ông xứng đáng. Dù sự nghiệp có lúc lên lúc xuống, bản lĩnh và tài năng của ông vẫn luôn ở một tầm cao khác biệt.
2. Vẻ đẹp "ngất ngưởng" trong lối sống khi về hưu (12 câu tiếp)
Nếu "ngất ngưởng" khi làm quan là ở tài năng và công trạng, thì "ngất ngưởng" khi về hưu lại thể hiện ở một lối sống khác thường, phá vỡ mọi quy chuẩn.
Đô môn giải tổ chi niên,
Đạc ngựa bò vàng đeo ngất ngưởng.
Kìa núi nọ phau phau mây trắng,
Tay kiếm cung mà nên dạng từ bi.
Gót tiên theo đủng đỉnh một đôi dì,
Bụt cũng nực cười ông ngất ngưởng.
Được mất dương dương người thái thượng,
Khen chê phơi phới ngọn đông phong.
Khi ca, khi tửu, khi cắc, khi tùng,
Không Phật, không Tiên, không vướng tục.
Chẳng Trái, Nhạc cũng vào phường Hàn, Phú,
Nghĩa vua tôi cho vẹn đạo sơ chung.
a. Lối sống khác người, thách thức định kiến
Khi về hưu ("Đô môn giải tổ chi niên" - cởi áo trả lại triều đình), thay vì sống an nhàn, ẩn dật như các vị quan khác, Nguyễn Công Trứ lại chọn một cách sống gây sốc: "Đạc ngựa bò vàng đeo ngất ngưởng". Hình ảnh một vị cựu quan đại thần cưỡi bò, lại còn đeo nhạc cho bò, là một hình ảnh hết sức lạ lùng, thậm chí có phần trêu ngươi. Nó cho thấy sự coi thường những quy tắc hình thức, những lễ nghi gò bó của xã hội. Ông tự do làm những gì mình thích, bất chấp sự phán xét của người đời.
b. Sự hòa quyện của những yếu tố đối lập
Sự "ngất ngưởng" còn thể hiện ở việc dung hợp những điều tưởng chừng như không thể đi cùng nhau:
- Chiến tướng và nhà sư: "Tay kiếm cung mà nên dạng từ bi". Một con người từng cầm quân đánh giặc nay lại có dáng vẻ của một người tu hành, ung dung tự tại giữa thiên nhiên ("núi nọ phau phau mây trắng").
- Quan lớn và kẻ lãng tử: Ông vẫn giữ phong thái của một bậc tiên nhân, nhưng lại có "gót tiên theo đủng đỉnh một đôi dì" (các cô đầu đi theo hầu hát). Hành động này thách thức trực diện lễ giáo phong kiến, đến mức "Bụt cũng nực cười ông ngất ngưởng".
- Triết gia và nghệ sĩ: Ông sống vượt lên trên mọi sự được mất, khen chê của thế gian ("Được mất dương dương người thái thượng / Khen chê phơi phới ngọn đông phong"). Đồng thời, ông lại đắm mình trong những thú vui tao nhã của một nghệ sĩ: ca, tửu, cắc, tùng (hát, rượu, gõ phách, đàn).
Ông tự định vị mình: "Không Phật, không Tiên, không vướng tục". Ông không hoàn toàn thoát tục như Phật, Tiên, nhưng cũng không bị những cái tầm thường của cõi tục làm vướng bận. Ông tạo ra một thế giới riêng, một triết lý sống riêng cho mình.
3. Lời khẳng định triết lý sống "ngất ngưởng" (phần còn lại)
Phần cuối là lời tổng kết và khẳng định giá trị cốt lõi của phong cách sống "ngất ngưởng".
Trong triều ai ngất ngưởng như ông!
...
Nghĩa vua tôi cho vẹn đạo sơ chung.
...
Trong triều ai ngất ngưởng như ông!
a. Nền tảng của sự "ngất ngưởng": Trách nhiệm và lòng trung thành
Điều quan trọng nhất các em cần nhớ là sự ngất ngưởng của Nguyễn Công Trứ không phải là sự nổi loạn vô chính phủ. Nó được xây dựng trên một nền tảng đạo đức vững chắc: "Nghĩa vua tôi cho vẹn đạo sơ chung". Dù có phóng túng, khác người đến đâu, ông vẫn luôn là một bề tôi trung thành, một con người có trách nhiệm. Chính cái gốc vững chắc này cho phép ông tự do bay bổng ở phần "ngọn".
b. Khẳng định vị thế độc nhất vô nhị
Câu hỏi tu từ "Trong triều ai ngất ngưởng như ông!" được lặp lại hai lần như một lời thách thức và cũng là một lời khẳng định đầy tự hào. Ông tự so sánh mình với những nhân vật lịch sử Trung Hoa (Trái, Nhạc, Hàn, Phú) và tự tin rằng mình cũng thuộc "phường" (cùng loại) với họ. Nhưng cái "ngất ngưởng" của ông là độc nhất, bởi nó là sự kết tinh của cả tài năng, công danh sự nghiệp lẫy lừng và một lối sống tự do, phóng khoáng, có một không hai. Ông "ngất ngưởng" cả khi nhập thế (làm quan) lẫn khi xuất thế (về hưu), điều mà không phải ai cũng làm được.
III. Tổng kết và đánh giá nghệ thuật
1. Giá trị nội dung
- Bản tuyên ngôn về lẽ sống: Bài ca ngất ngưởng là bản tự họa chân thực và độc đáo về cuộc đời, nhân cách của Nguyễn Công Trứ.
- Vẻ đẹp của phong cách "ngất ngưởng": Tác phẩm đã khắc họa thành công một lối sống đẹp, một triết lý sống tích cực. "Ngất ngưởng" là sự thể hiện của một cái tôi cá nhân mạnh mẽ, dám sống khác biệt, vượt lên trên dư luận nhưng vẫn giữ vững phẩm chất, cốt cách và trách nhiệm với đời.
- Khẳng định giá trị cá nhân: Bài thơ đề cao bản lĩnh, tài năng và quyền được sống là chính mình, miễn là không đi ngược lại những giá trị cốt lõi của dân tộc.
2. Giá trị nghệ thuật
- Sử dụng thành công thể thơ hát nói: Thể thơ tự do, linh hoạt này là mảnh đất màu mỡ để Nguyễn Công Trứ thể hiện cá tính phóng khoáng, không拘束 của mình. Nhịp điệu thơ thay đổi liên tục, lúc trang trọng, lúc bông đùa, hóm hỉnh.
- Ngôn ngữ và giọng điệu đặc sắc: Ngôn ngữ thơ giàu hình ảnh, vừa có nét trang trọng của từ Hán Việt, vừa có sự dân dã, tự nhiên của lời ăn tiếng nói hàng ngày. Giọng điệu chủ đạo là tự hào, sảng khoái, có lúc lại hóm hỉnh, tự trào.
- Các biện pháp tu từ hiệu quả: Phép liệt kê (chức vụ, thú vui), điệp cấu trúc ("khi... khi...", "Trong triều ai..."), câu hỏi tu từ và việc sử dụng từ "ngất ngưởng" với nhiều tầng ý nghĩa đã góp phần tạo nên sức hấp dẫn cho tác phẩm.
C. Câu hỏi ôn tập và vận dụng
Dưới đây là một vài câu hỏi để các em củng cố kiến thức và tư duy sâu hơn về tác phẩm.
-
Câu hỏi 1: Phân tích khái niệm "ngất ngưởng" trong bài thơ. Theo em, "ngất ngưởng" của Nguyễn Công Trứ có phải là thái độ kiêu căng, ngạo mạn không? Vì sao?
Gợi ý trả lời: Cần phân tích "ngất ngưởng" ở hai giai đoạn: khi làm quan và khi về hưu. Chứng minh rằng sự "ngất ngưởng" này bắt nguồn từ tài năng, công trạng và một nền tảng đạo đức vững chắc (lòng trung quân, trách nhiệm với đời), chứ không phải sự kiêu ngạo suông. Đó là sự khẳng định giá trị bản thân một cách đầy bản lĩnh.
-
Câu hỏi 2: Vẻ đẹp độc đáo của hình tượng nhân vật trữ tình (cái tôi của tác giả) được thể hiện như thế nào qua bài thơ?
Gợi ý trả lời: Phân tích các khía cạnh của nhân vật: một con người có tài năng, hoài bão lớn; một vị quan đầy trách nhiệm, một chiến tướng lẫy lừng; một nghệ sĩ tài hoa, phóng khoáng; một con người tự do, dám sống khác biệt. Chú ý đến sự thống nhất của các mặt đối lập trong con người ông.
-
Câu hỏi 3: Em có suy nghĩ gì về lối sống khẳng định bản lĩnh và cá tính riêng trong xã hội hiện nay? Bài học từ phong cách "ngất ngưởng" của Nguyễn Công Trứ có còn giá trị không?
Gợi ý trả lời: Đây là câu hỏi liên hệ thực tế. Em cần nêu quan điểm cá nhân về việc sống thật với cá tính. Liên hệ với "ngất ngưởng": sống có cá tính phải dựa trên nền tảng tri thức, tài năng, đạo đức và trách nhiệm với cộng đồng, chứ không phải là sự nổi loạn, lập dị, bất chấp tất cả. Giá trị của bài học là khuyến khích người trẻ dám khác biệt một cách tích cực.
D. Kết luận và tóm tắt
Bài ca ngất ngưởng không chỉ là một áng thơ Nôm đặc sắc mà còn là một bài học sâu sắc về nhân sinh. Qua tác phẩm, Nguyễn Công Trứ đã vẽ nên chân dung của chính mình - một con người tài năng, bản lĩnh, sống một cuộc đời đầy ý nghĩa và dám khẳng định cái tôi độc đáo giữa cuộc đời. Phong thái "ngất ngưởng" của ông là sự kết tinh giữa tài năng, phẩm chất, trách nhiệm và khát vọng tự do. Nó là một minh chứng cho thấy, con người hoàn toàn có thể vươn tới tự do cá nhân mà vẫn làm tròn bổn phận với cộng đồng, xã hội. Hy vọng rằng, qua bài học này, các em sẽ thêm yêu mến một cá tính lớn trong văn học và có thêm động lực để xây dựng bản lĩnh, giá trị riêng cho bản thân mình.