Soạn bài Biệt ngữ xã hội và Từ ngữ địa phương - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một chủ đề rất thú vị trong môn Tiếng Việt: Biệt ngữ xã hội và Từ ngữ địa phương. Đây là hai mảng màu sắc độc đáo, góp phần làm nên sự phong phú và đa dạng của tiếng Việt. Việc hiểu rõ và sử dụng đúng các loại từ ngữ này không chỉ giúp các em giao tiếp hiệu quả hơn trong đời sống hàng ngày mà còn là chìa khóa để cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp của các tác phẩm văn học. Trong bài học này, chúng ta sẽ cùng nhau định nghĩa, phân biệt, phân tích tác dụng và luyện tập cách sử dụng biệt ngữ xã hội cũng như từ ngữ địa phương. Qua đó, các em sẽ tự tin hơn trong việc sử dụng ngôn ngữ và đạt kết quả tốt trong các bài kiểm tra sắp tới.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Tri thức Ngữ văn: Khám phá Biệt ngữ xã hội và Từ ngữ địa phương

Để bắt đầu, chúng ta cần nắm vững các khái niệm cốt lõi. Hiểu đúng bản chất sẽ giúp các em dễ dàng nhận biết và phân tích chúng trong thực tế.

1.1. Biệt ngữ xã hội là gì?

Biệt ngữ xã hội là những từ ngữ có vẻ “lạ tai” với số đông nhưng lại rất quen thuộc trong một nhóm người nhất định.

• Định nghĩa:

  Biệt ngữ xã hội là những từ ngữ được sử dụng hạn chế trong một tầng lớp xã hội hoặc một nhóm người có chung đặc điểm về nghề nghiệp, sở thích, lứa tuổi...

• Đặc điểm:
  • Tính quy ước: Chỉ các thành viên trong nhóm mới hiểu đầy đủ ý nghĩa.
  • Tính tạm thời: Nhiều biệt ngữ có thể mất đi khi nhóm xã hội đó không còn hoặc khi chúng trở nên phổ biến.
  • Mục đích: Giữ bí mật thông tin hoặc để tạo sự khác biệt, thể hiện sự gắn kết trong cộng đồng.
• Ví dụ minh họa:
  • Học sinh, sinh viên: trúng tủ (ôn đúng bài thi), học vẹt (học không hiểu), gậy (điểm 1), phao (tài liệu quay cóp).
  • Giới kinh doanh online: chốt đơn (khách hàng đồng ý mua), bom hàng (khách đặt nhưng không nhận), săn sale (tìm mua hàng giảm giá).
  • Cộng đồng game thủ: cày cuốc (chơi game nhiều để lên cấp), gank (tập kích bất ngờ đối thủ), noob (người mới chơi, chơi kém).

1.2. Từ ngữ địa phương là gì?

Nếu biệt ngữ xã hội phân chia theo nhóm người thì từ ngữ địa phương lại được phân chia theo vùng miền địa lý.

• Định nghĩa:

  Từ ngữ địa phương (hay còn gọi là phương ngữ) là những từ ngữ chỉ được sử dụng ở một hoặc một vài địa phương nhất định.

• Đặc điểm:
  • Tính địa lý: Gắn liền với một vùng, miền cụ thể (Bắc, Trung, Nam).
  • Tính ổn định: Tồn tại lâu dài, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác trong cộng đồng địa phương.
  • Sự tương ứng: Cùng một sự vật, hiện tượng nhưng mỗi địa phương có thể có từ ngữ gọi tên khác nhau.
• Ví dụ so sánh các vùng miền:

  Hãy xem bảng so sánh dưới đây để thấy sự đa dạng của từ ngữ địa phương:

  Toàn dân	Miền Bắc	Miền Trung	Miền Nam
  Bố	bố, thầy	ba, bọ	ba, tía
  Mẹ	mẹ, u	mạ, mệ	má
  Quả dứa	dứa	trái thơm	trái thơm/khóm
  Bát	bát	chén	chén
  Lợn	lợn	heo	heo

1.3. Phân biệt Biệt ngữ xã hội và Từ ngữ địa phương

Để không nhầm lẫn, các em cần dựa vào các tiêu chí sau:

2. Hướng dẫn đọc và trả lời câu hỏi trong Sách giáo khoa

Bây giờ, chúng ta sẽ áp dụng những kiến thức trên để giải quyết các câu hỏi và bài tập trong sách giáo khoa Ngữ văn 9 - Chân trời sáng tạo.

2.1. Phân tích ngữ liệu về Biệt ngữ xã hội

Ngữ liệu (ví dụ): "Ê, cuối tuần đi xem phim không? Nghe nói phim mới ra hay cực, không xem thì phí. Đừng có 'bùng kèo' đấy nhé!"

• Câu hỏi 1: Tìm biệt ngữ xã hội trong đoạn hội thoại trên và giải thích nghĩa.
• Hướng dẫn trả lời:
  • Biệt ngữ xã hội trong câu là: "bùng kèo".
  • Giải thích: Đây là biệt ngữ của giới trẻ, có nghĩa là hủy hẹn, không thực hiện lời hứa vào phút chót.
• Câu hỏi 2: Việc sử dụng biệt ngữ trong trường hợp này có tác dụng gì?
• Hướng dẫn trả lời:

  Tác dụng của việc sử dụng biệt ngữ "bùng kèo":

  • Tạo ra không khí trò chuyện thân mật, gần gũi, đúng với lứa tuổi của người nói.
  • Thể hiện người nói và người nghe cùng thuộc một nhóm xã hội (giới trẻ), hiểu và sử dụng chung một lớp từ vựng riêng.
  • Làm cho lời nói ngắn gọn, sinh động và có phần hài hước.

2.2. Phân tích ngữ liệu về Từ ngữ địa phương

Ngữ liệu (ví dụ trích từ truyện ngắn của Nguyễn Quang Sáng): "Vô ăn cơm! – Anh Sáu kêu. Con bé giật mình, tròn mắt nhìn. Nó ngơ ngác, lạ lùng. Còn anh, anh không ghìm nổi xúc động. Mỗi lần bị xúc động, vết thẹo dài bên má phải lại đỏ ửng lên, giần giật, trông dễ sợ. Với vẻ mặt đó, nó quay lại và kêu lên: 'Má! Má!'"

• Câu hỏi 1: Chỉ ra các từ ngữ địa phương Nam Bộ trong đoạn trích.
• Hướng dẫn trả lời:
  • Các từ ngữ địa phương Nam Bộ là: vô (vào), kêu (gọi), má (mẹ).
• Câu hỏi 2: Phân tích tác dụng của việc sử dụng các từ ngữ địa phương đó.
• Hướng dẫn trả lời:

  Tác dụng của việc sử dụng từ ngữ địa phương trong đoạn trích:

  • Tô đậm màu sắc địa phương: Giúp người đọc hình dung rõ bối cảnh câu chuyện diễn ra ở vùng Nam Bộ.
  • Khắc họa tính cách nhân vật: Lời nói của nhân vật trở nên chân thật, tự nhiên, phù hợp với nguồn gốc xuất thân của họ. Lời gọi "Má!" của bé Thu thể hiện sự gắn bó sâu sắc với người mẹ và vùng đất nơi em sinh sống.
  • Tăng tính chân thực cho tác phẩm: Ngôn ngữ gần với đời sống, làm cho câu chuyện trở nên sống động và đáng tin cậy hơn.

3. Luyện tập và vận dụng: Giải bài tập SGK

Phần này sẽ hướng dẫn các em giải quyết các bài tập cuối bài học để củng cố kiến thức đã học.

3.1. Bài tập 1: Nhận diện và giải thích

Đề bài (ví dụ): Tìm biệt ngữ xã hội và từ ngữ địa phương trong các câu sau. Cho biết nghĩa của chúng. a) Thầy giáo dạy Toán lớp mình cực "đỉnh", giảng bài dễ hiểu lắm. b) Mời anh xơi chén nước cho đỡ khát.

• Hướng dẫn giải:
  • Câu a: "đỉnh" là biệt ngữ xã hội của giới trẻ, có nghĩa là rất giỏi, xuất sắc, tuyệt vời.
  • Câu b: "xơi" (ăn, uống), "chén" (bát) là các từ ngữ địa phương (thường dùng ở miền Bắc), mang sắc thái trang trọng, lịch sự.

3.2. Bài tập 2: Phân tích và sử dụng

Đề bài (ví dụ): Tại sao trong thơ của Tố Hữu, ta thường gặp những từ như "o", "chi", "răng", "rứa"? (Ví dụ: "O du kích nhỏ giương cao súng / Thằng Mĩ lênh khênh bước cúi đầu")

• Hướng dẫn giải:

  Nhà thơ Tố Hữu quê ở Thừa Thiên Huế, vì vậy ông thường sử dụng các từ ngữ địa phương miền Trung trong thơ của mình. Việc này có các tác dụng:

  • Thể hiện tình yêu và sự gắn bó sâu nặng của nhà thơ với quê hương.
  • Làm cho hình ảnh nhân vật (cô du kích, người mẹ...) trở nên gần gũi, chân thực, mang đậm dấu ấn của vùng đất miền Trung anh hùng.
  • Tạo nên một phong cách thơ độc đáo, mộc mạc mà giàu cảm xúc.

3.3. Bài tập 3: Vận dụng sáng tạo

Đề bài (ví dụ): Viết một đoạn hội thoại ngắn (khoảng 5-7 câu) giữa hai người bạn, trong đó có sử dụng ít nhất hai biệt ngữ xã hội mà em biết.

• Gợi ý thực hiện:

  Em có thể chọn bối cảnh hai người bạn rủ nhau đi chơi, học nhóm, hoặc bàn về một bộ phim...

  Đoạn hội thoại mẫu:

  - Nam: An ơi, bài tập Lịch sử hôm qua cậu làm xong chưa?

  - An: Tớ làm gần xong rồi. Có mấy câu khó quá, nghĩ mãi không ra. Cậu đúng là "pro" Sử, chỉ tớ với!

  - Nam: Ok thôi. Chiều nay 4 giờ qua nhà tớ nhé. Mà nhớ đi đấy, đừng có "cho tớ leo cây" như lần trước.

  - An: Haha, tớ hứa mà. Chiều gặp nhé!

  (Các biệt ngữ được sử dụng: "pro" - chuyên nghiệp, giỏi; "cho leo cây" - lỡ hẹn, không đến.)

4. Mở rộng: Sử dụng Biệt ngữ xã hội và Từ ngữ địa phương hợp lý

Kiến thức này không chỉ để làm bài tập, mà còn để ứng dụng vào cuộc sống. Các em cần lưu ý:

• Đúng đối tượng: Chỉ nên dùng biệt ngữ xã hội khi giao tiếp với người trong cùng nhóm (bạn bè, đồng nghiệp...). Tránh dùng với người lớn tuổi, trong các tình huống trang trọng vì có thể gây khó hiểu hoặc bị xem là thiếu lịch sự.
• Đúng hoàn cảnh: Từ ngữ địa phương nên được hạn chế khi phát biểu trước tập thể đông người từ nhiều vùng miền khác nhau. Trong văn viết mang tính chất toàn dân (như báo chí, văn bản hành chính), nên sử dụng từ ngữ phổ thông.
• Giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt: Tránh lạm dụng biệt ngữ, đặc biệt là các từ ngữ vay mượn nước ngoài thiếu chọn lọc, có thể làm mất đi vẻ đẹp và sự trong sáng của ngôn ngữ dân tộc.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Hãy thử trả lời các câu hỏi sau để kiểm tra lại kiến thức của mình nhé!

1. Câu 1: Nêu những điểm khác biệt cơ bản giữa biệt ngữ xã hội và từ ngữ địa phương. Lấy ví dụ minh họa cho mỗi loại.
2. Câu 2: Đọc đoạn thơ sau và trả lời câu hỏi:

   "Bầm ơi, có rét không bầm?
   Heo heo gió núi, lâm thâm mưa phùn
   Bầm ra ruộng cấy bầm run
   Chân lội dưới bùn, tay cấy mạ non"
   (Trích "Bầm ơi" - Tố Hữu)

   Từ "bầm" trong đoạn thơ là từ ngữ địa phương vùng nào? Việc sử dụng từ này có tác dụng biểu cảm như thế nào?
3. Câu 3: Sưu tầm 3 biệt ngữ xã hội mà giới trẻ hiện nay thường dùng và giải thích nghĩa của chúng. Theo em, khi nào chúng ta nên và không nên sử dụng các biệt ngữ này?

Hướng dẫn giải đáp ngắn gọn:

• Câu 1: Xem lại bảng phân biệt ở mục B.1.3. Lấy ví dụ như "cày view" (biệt ngữ) và "trái thơm" (từ địa phương).
• Câu 2: Từ "bầm" (mẹ) là từ ngữ địa phương vùng Bắc Trung Bộ (Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh...). Tác dụng: gợi lên hình ảnh người mẹ tần tảo, chịu thương chịu khó; thể hiện tình cảm yêu thương, gần gũi, mộc mạc của người con dành cho mẹ; tô đậm màu sắc địa phương cho bài thơ.
• Câu 3: Tự sưu tầm (ví dụ: "flex" - khoe khoang, "cháy" - làm hết mình, "check var" - kiểm tra thông tin...). Nêu rõ khi nào nên dùng (với bạn bè, trong không gian thân mật) và không nên dùng (với người lớn, trong môi trường học thuật, trang trọng).

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu về Biệt ngữ xã hội và Từ ngữ địa phương. Đây là hai thành phần quan trọng, thể hiện sự đa dạng và sống động của ngôn ngữ Việt Nam. Các em cần ghi nhớ: Biệt ngữ xã hội gắn với các nhóm người, còn từ ngữ địa phương gắn với các vùng miền. Hiểu và sử dụng chúng một cách hợp lý, đúng ngữ cảnh không chỉ giúp các em giao tiếp hiệu quả mà còn thể hiện sự tinh tế và văn hóa trong ngôn ngữ. Hãy tiếp tục quan sát, lắng nghe và trân trọng sự phong phú của tiếng mẹ đẻ, các em nhé!