Soạn bài Cà Mau quê xứ - Ngữ văn - Lớp 11 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một vùng đất tận cùng của Tổ quốc qua tản văn “Cà Mau quê xứ” của nhà văn Mạc Văn Trang. Tác phẩm không chỉ là một bức tranh thiên nhiên, con người đặc sắc của vùng sông nước Nam Bộ mà còn là những dòng cảm xúc chân thành, sâu lắng của một người con xa quê. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kiến thức về tác phẩm, từ đặc điểm nội dung đến những nét đặc sắc trong nghệ thuật. Quan trọng hơn, các em sẽ cảm nhận được tình yêu quê hương, đất nước tha thiết và học được cách kết nối cảm xúc cá nhân với những trang văn đầy ý nghĩa.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Tìm hiểu chung

1.1. Tác giả Mạc Văn Trang

Mạc Văn Trang (sinh năm 1944), quê ở Cà Mau. Ông không chỉ là một nhà giáo, nhà nghiên cứu tâm lý - giáo dục mà còn là một nhà văn có nhiều tác phẩm viết về quê hương Nam Bộ. Văn của ông mang đậm hơi thở của vùng đất phương Nam, với ngôn ngữ giản dị, mộc mạc nhưng giàu cảm xúc và chất chứa nhiều suy tư, chiêm nghiệm sâu sắc. Tình yêu quê hương là nguồn cảm hứng lớn, xuyên suốt các sáng tác của ông.

1.2. Tác phẩm “Cà Mau quê xứ”

• Xuất xứ: Trích từ tập tản văn cùng tên, xuất bản năm 2015.
• Thể loại: Tản văn. Đây là thể loại văn xuôi tự do, thường dùng để ghi lại những suy nghĩ, cảm xúc, quan sát của tác giả về một đối tượng, sự việc nào đó một cách chân thực, gần gũi.
• Bố cục: Có thể chia văn bản thành 3 phần chính:
  • Phần 1 (Từ đầu đến "...dễ làm quen và dễ chia tay"): Ấn tượng chung về không gian và con người Cà Mau.
  • Phần 2 (Tiếp theo đến "...những món ăn nhớ đời"): Những nét đặc trưng về thiên nhiên, sản vật và văn hóa ẩm thực Cà Mau.
  • Phần 3 (Còn lại): Suy ngẫm về tính cách, phẩm chất của con người Cà Mau và tình cảm của tác giả.

2. Phân tích chi tiết văn bản

2.1. Vẻ đẹp đặc trưng của thiên nhiên, không gian Cà Mau

Ngay từ những dòng đầu tiên, tác giả đã phác họa một không gian Cà Mau rộng lớn, mênh mông và có phần hoang sơ. Vẻ đẹp ấy được hiện lên qua những chi tiết độc đáo:

• Không gian sông nước, kênh rạch chằng chịt: Cà Mau được miêu tả là một "xứ sở của sông ngòi, kênh rạch". Cuộc sống của người dân gắn liền với con nước. Tác giả liệt kê hàng loạt địa danh như Rạch Tàu, Ông Trang, Cái Nước, Đầm Dơi, Năm Căn... Việc gọi tên các địa danh cụ thể không chỉ tạo cảm giác chân thực mà còn cho thấy sự am hiểu và gắn bó sâu sắc của tác giả với mảnh đất này.
• Thiên nhiên trù phú nhưng cũng đầy thách thức: Cà Mau là vùng đất "lắm cá, nhiều tôm", "lắm muỗi, nhiều đỉa". Tác giả không hề né tránh những khó khăn, khắc nghiệt. Ong, rắn, cá sấu... vừa là sản vật quý giá, vừa là những mối nguy hiểm luôn rình rập. Điều này đã tôi luyện nên tính cách kiên cường, dũng cảm cho con người nơi đây.
• Hệ sinh thái đa dạng: Cà Mau có cả rừng và biển. Rừng U Minh với "màu xanh thẳm của cây tràm, cây đước" và biển rộng với những hòn đảo như Hòn Khoai, Hòn Chuối. Sự giao hòa giữa rừng và biển tạo nên một vẻ đẹp riêng biệt, không thể trộn lẫn.

Cách miêu tả của Mạc Văn Trang không phải là một sự liệt kê khô khan. Ông lồng vào đó những ký ức, những trải nghiệm cá nhân, khiến cho thiên nhiên Cà Mau hiện lên vừa sống động, vừa gần gũi, thân thương.

2.2. Vẻ đẹp của con người Cà Mau

Thiên nhiên đã định hình nên tính cách con người. Con người Cà Mau trong trang viết của Mạc Văn Trang hiện lên với những phẩm chất đáng quý, mang đậm dấu ấn của vùng đất phương Nam.

• Phóng khoáng, hào sảng, trọng nghĩa khinh tài: Đây là nét tính cách nổi bật nhất. Tác giả nhận xét: "Người Cà Mau dễ làm quen và dễ chia tay". Họ sống cởi mở, chân thành, không câu nệ, tính toán. Tình làng nghĩa xóm, tình bạn bè được đặt lên trên hết.
• Dũng cảm, kiên cường, dám đối mặt thử thách: Sống giữa thiên nhiên khắc nghiệt, con người Cà Mau phải luôn trong tâm thế đối mặt với khó khăn. Họ "dám đối mặt với mọi thử thách khắc nghiệt để tồn tại và phát triển". Lịch sử khai hoang mở cõi và hai cuộc kháng chiến chống ngoại xâm đã minh chứng cho tinh thần dũng cảm, bất khuất ấy.
• Thông minh, sáng tạo, thích ứng nhanh: Con người Cà Mau đã biết "thuần hóa" thiên nhiên, biến những con vật nguy hiểm như ong, rắn thành nguồn lợi kinh tế. Họ sáng tạo ra những phương thức sinh hoạt, lao động độc đáo để phù hợp với môi trường sông nước.
• Giàu tình yêu thương và lòng biết ơn: Tình cảm của người Cà Mau tuy không thể hiện qua lời nói hoa mỹ nhưng lại vô cùng sâu sắc. Đó là lòng biết ơn đối với những người đã có công khai phá, gìn giữ mảnh đất này, thể hiện qua việc đặt tên đất, tên làng theo tên người có công.

2.3. Những đặc sắc về nghệ thuật

Sức hấp dẫn của tản văn "Cà Mau quê xứ" không chỉ đến từ nội dung chân thực mà còn ở nghệ thuật biểu đạt độc đáo của tác giả.

• Kết hợp nhuần nhuyễn giữa tự sự, trữ tình và chính luận:
  • Yếu tố tự sự: Tác giả kể lại những câu chuyện, những kỷ niệm về Cà Mau (chuyện ăn ong, bắt rắn, chuyện về những người bạn...).
  • Yếu tố trữ tình: Xen kẽ trong lời kể là những dòng cảm xúc, suy tư đầy yêu thương, tự hào về quê hương (nỗi nhớ, sự trân trọng...).
  • Yếu tố chính luận: Tác giả đưa ra những nhận xét, đánh giá, khái quát về đặc điểm thiên nhiên và tính cách con người Cà Mau một cách sắc sảo.
  Sự kết hợp này làm cho bài viết vừa giàu thông tin, vừa có chiều sâu cảm xúc và tư tưởng.
• Ngôn ngữ giản dị, mộc mạc, đậm chất Nam Bộ: Tác giả sử dụng nhiều từ ngữ địa phương (xuồng, ghe, rạch, xép, con nước...) một cách tự nhiên, giúp tái hiện không khí và hơi thở của vùng đất Cà Mau. Lối viết tự nhiên như lời tâm tình, trò chuyện, tạo cảm giác gần gũi, thân mật cho người đọc.
• Giọng điệu đa dạng: Giọng văn thay đổi linh hoạt. Khi kể về thiên nhiên, giọng văn say sưa, tự hào. Khi nói về con người, giọng văn trìu mến, trân trọng. Khi suy ngẫm về lịch sử, giọng văn lại trầm lắng, suy tư.

3. Hướng dẫn trả lời câu hỏi sách giáo khoa

Câu 1 (trang 77, SGK Ngữ văn 11, tập 1)

Yêu cầu: Nêu những đặc điểm của vùng đất Cà Mau được tác giả nói đến trong văn bản.

Hướng dẫn trả lời:

Những đặc điểm của vùng đất Cà Mau được tác giả đề cập gồm:

• Về địa lý tự nhiên:
  • Là xứ sở của sông ngòi, kênh rạch chằng chịt, giao thông chủ yếu bằng xuồng, ghe.
  • Thiên nhiên vừa trù phú (lắm cá, nhiều tôm, sản vật từ rừng U Minh như mật ong) vừa khắc nghiệt (lắm muỗi, nhiều đỉa, nhiều loài vật nguy hiểm như rắn, cá sấu).
  • Có cả rừng (rừng U Minh) và biển (với các hòn đảo như Hòn Khoai, Hòn Chuối), tạo nên một hệ sinh thái đặc thù.
• Về con người và văn hóa:
  • Con người có tính cách phóng khoáng, hào sảng, trọng nghĩa, dễ làm quen.
  • Con người dũng cảm, kiên cường, thông minh, có khả năng thích ứng cao với môi trường sống.
  • Văn hóa ẩm thực phong phú, độc đáo, gắn liền với sản vật địa phương (cá lóc nướng trui, lẩu mắm, các món từ ong, rắn).
  • Có truyền thống "uống nước nhớ nguồn", biết ơn những người có công khai phá mảnh đất.

Câu 2 (trang 77, SGK Ngữ văn 11, tập 1)

Yêu cầu: Phân tích một số chi tiết thể hiện tình cảm, thái độ của tác giả đối với quê hương Cà Mau.

Hướng dẫn trả lời:

Tình cảm, thái độ của tác giả được thể hiện qua nhiều chi tiết tinh tế:

• Sự am hiểu và gắn bó sâu sắc: Tác giả kể tên vanh vách các địa danh, các loài cây, con vật, các món ăn... Điều này cho thấy ông không chỉ quan sát mà đã sống, đã trải nghiệm và mang Cà Mau trong tim.
• Giọng điệu tự hào, yêu mến: Khi viết về sự trù phú của Cà Mau, tác giả dùng những từ ngữ đầy tự hào: "sản vật hào phóng", "những món ăn nhớ đời". Khi nói về con người, ông khẳng định: "Cà Mau là xứ sở của con người dũng cảm".
• Nỗi nhớ da diết của người con xa quê: Tác giả viết: "Đi đâu xa, tôi cũng nhớ Cà Mau...". Nỗi nhớ ấy cụ thể hóa thành nỗi nhớ "cái chất mặn mòi của nước biển", nhớ "mùi hăng hắc của lá tràm", nhớ "những con người hào phóng".
• Sự trân trọng, biết ơn: Tác giả trân trọng những giá trị văn hóa, lịch sử của quê hương, biết ơn thế hệ cha ông đã "đổ mồ hôi, nước mắt và cả máu" để tạo dựng và gìn giữ mảnh đất này.

Câu 3 (trang 77, SGK Ngữ văn 11, tập 1)

Yêu cầu: Chất "Nam Bộ" được thể hiện qua những phương diện nào trong văn bản?

Hướng dẫn trả lời:

Chất "Nam Bộ" thấm đẫm trong văn bản qua các phương diện sau:

1. Ngôn ngữ: Sử dụng nhiều từ ngữ địa phương Nam Bộ một cách tự nhiên, tạo nên sự chân thật, mộc mạc (xuồng ba lá, rạch, xép, miệt vườn, quá giang, lai rai...).
2. Hình ảnh: Các hình ảnh đặc trưng của Nam Bộ được tái hiện sinh động: con sông, chiếc xuồng, rừng tràm U Minh, cánh đồng lúa, con người mặc áo bà ba...
3. Tính cách con người: Khắc họa đậm nét tính cách đặc trưng của người Nam Bộ: phóng khoáng, hào sảng, bộc trực, trọng tình nghĩa, hiếu khách.
4. Nếp sống và văn hóa: Miêu tả lối sống gắn bó với sông nước, văn hóa ẩm thực độc đáo (cá lóc nướng trui, lẩu mắm...), thói quen sinh hoạt cộng đồng cởi mở.

Câu 4 (trang 77, SGK Ngữ văn 11, tập 1)

Yêu cầu: Nêu nhận xét của bạn về cách tác giả kết hợp yếu tố tự sự và trữ tình trong văn bản.

Hướng dẫn trả lời:

• Nhận xét: Tác giả đã kết hợp rất thành công và nhuần nhuyễn yếu tố tự sự và trữ tình, tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt cho tản văn.
• Phân tích:
  • Tự sự là cái sườn, cái khung của tác phẩm: Tác giả kể lại các câu chuyện, sự việc, miêu tả các đối tượng một cách khách quan. Ví dụ: kể về việc đi bắt ong, kể về các địa danh, kể về các món ăn... Yếu tố tự sự cung cấp thông tin, giúp người đọc hình dung cụ thể về Cà Mau.
  • Trữ tình là linh hồn, là mạch cảm xúc của tác phẩm: Xen lẫn trong lời kể là những cảm xúc, suy ngẫm, bình luận của tác giả. Ví dụ: sau khi kể về thiên nhiên khắc nghiệt, tác giả bày tỏ sự khâm phục đối với con người Cà Mau. Sau khi kể về những món ăn, tác giả bày tỏ nỗi nhớ da diết. Yếu tố trữ tình làm cho bài văn có chiều sâu, chạm đến trái tim người đọc.
  • Hiệu quả: Sự đan xen này giúp bài tản văn không bị khô khan như một bài ký sự thuần túy, cũng không quá ủy mị, lan man như một bài thơ. Nó vừa cung cấp tri thức, vừa khơi gợi cảm xúc, thể hiện rõ cái "tôi" của tác giả - một cái tôi giàu tình yêu thương và gắn bó với quê hương.

Câu 5 (trang 77, SGK Ngữ văn 11, tập 1)

Yêu cầu: Theo bạn, vì sao tác giả cho rằng “Cà Mau là xứ sở của con người dũng cảm, dám đối mặt với mọi thử thách khắc nghiệt để tồn tại và phát triển”?

Hướng dẫn trả lời:

Tác giả khẳng định điều này dựa trên những cơ sở xác đáng:

1. Thử thách từ thiên nhiên: Cà Mau là vùng đất mới, hoang sơ, nhiều thú dữ, sông nước hiểm trở, khí hậu khắc nghiệt. Để sinh tồn và biến vùng đất hoang thành nơi trù phú, con người phải có lòng dũng cảm phi thường.
2. Thử thách từ lịch sử: Cà Mau là vùng đất có truyền thống đấu tranh cách mạng kiên cường trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Con người Cà Mau đã không quản ngại hy sinh, gian khổ để bảo vệ quê hương, đất nước.
3. Biểu hiện trong cuộc sống hàng ngày: Sự dũng cảm không chỉ thể hiện ở những điều lớn lao mà còn trong cuộc sống đời thường. Việc "lấy mật ong trong rừng U Minh" hay "bắt rắn hổ đất" đòi hỏi sự gan dạ, mưu trí và kinh nghiệm. Họ không sợ hãi mà còn biến những hiểm nguy thành nguồn sống.

Như vậy, lòng dũng cảm đã trở thành một phẩm chất cốt lõi, được tôi luyện qua nhiều thế hệ, giúp người Cà Mau không chỉ tồn tại mà còn vươn lên phát triển mạnh mẽ.

Câu 6 (trang 77, SGK Ngữ văn 11, tập 1)

Yêu cầu: Thông điệp chính mà tác giả muốn gửi gắm qua văn bản là gì?

Hướng dẫn trả lời:

Qua văn bản "Cà Mau quê xứ", tác giả muốn gửi gắm những thông điệp sâu sắc:

• Ca ngợi vẻ đẹp của thiên nhiên và con người Cà Mau: Thông điệp rõ nhất là tình yêu, niềm tự hào về một vùng đất giàu bản sắc, với thiên nhiên độc đáo và những con người hào sảng, kiên cường.
• Nhắc nhở về cội nguồn và lòng biết ơn: Tác phẩm là lời nhắc nhở thế hệ sau hãy luôn nhớ về cội nguồn, trân trọng những giá trị văn hóa, lịch sử và biết ơn công lao của các thế hệ cha ông đã khai phá, xây dựng quê hương.
• Khơi dậy tình yêu quê hương, đất nước: Từ tình yêu với mảnh đất Cà Mau cụ thể, tác giả khơi dậy trong lòng người đọc tình yêu chung đối với quê hương, đất nước Việt Nam. Mỗi vùng miền đều có những vẻ đẹp riêng đáng để tự hào và gìn giữ.

4. Kết nối đọc - viết

Đề bài: Viết đoạn văn (khoảng 150 chữ) chia sẻ cảm nhận của bạn về một vùng đất mà bạn yêu quý.

Gợi ý dàn ý:

1. Câu mở đoạn: Giới thiệu trực tiếp về vùng đất bạn yêu quý (có thể là quê hương, nơi bạn sinh sống, hoặc một nơi bạn từng đến thăm).
2. Các câu thân đoạn:
   • Nêu những đặc điểm nổi bật của vùng đất đó (thiên nhiên, con người, văn hóa, một kỷ niệm đặc biệt...).
   • Lý giải vì sao bạn lại yêu quý và có ấn tượng sâu sắc với những đặc điểm đó. (Giống như Mạc Văn Trang lý giải tình yêu với Cà Mau qua những nét đặc trưng).
   • Bày tỏ tình cảm, cảm xúc của bạn (yêu mến, tự hào, nhớ nhung...).
3. Câu kết đoạn: Khẳng định lại tình cảm và ý nghĩa của vùng đất đó đối với bạn.

C. CÂU HỎI TỰ LUẬN ÔN TẬP

Câu 1: Phân tích mối quan hệ biện chứng giữa điều kiện tự nhiên và tính cách con người Cà Mau qua tản văn "Cà Mau quê xứ" của Mạc Văn Trang.

Gợi ý trả lời: Phân tích cách thiên nhiên (sông nước, khắc nghiệt, trù phú) đã hun đúc nên tính cách con người (phóng khoáng, dũng cảm, thích ứng). Dẫn chứng cụ thể từ tác phẩm để làm rõ mối quan hệ hai chiều này.

Câu 2: Cái "tôi" của tác giả Mạc Văn Trang được thể hiện như thế nào trong tác phẩm? Cái "tôi" ấy có điểm gì chung với cái "tôi" của các tác giả tản văn, tùy bút hiện đại khác mà em đã học?

Gợi ý trả lời: Phân tích cái "tôi" trữ tình giàu cảm xúc, có vốn sống phong phú, có những suy tư sâu sắc về quê hương. So sánh với các tác giả khác (ví dụ: Nguyễn Tuân với cái "tôi" tài hoa, uyên bác) để thấy nét tương đồng (yêu thiên nhiên, đất nước) và khác biệt (Mạc Văn Trang gần gũi, mộc mạc; Nguyễn Tuân tài hoa, độc đáo).

Câu 3: Em có cho rằng, việc tìm hiểu và yêu quý vẻ đẹp của một vùng đất cụ thể như Cà Mau cũng chính là một cách thể hiện tình yêu Tổ quốc không? Vì sao?

Gợi ý trả lời: Bày tỏ quan điểm cá nhân. Lập luận theo hướng: Tình yêu Tổ quốc là một khái niệm lớn, được xây dựng từ những tình yêu cụ thể, gần gũi. Yêu một dòng sông, một con đường, một vùng đất quê hương chính là viên gạch xây nên tình yêu đất nước. Liên hệ từ tác phẩm "Cà Mau quê xứ" để chứng minh.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Tản văn "Cà Mau quê xứ" là một áng văn hay, chân thực và giàu cảm xúc về mảnh đất tận cùng phía Nam Tổ quốc. Bằng sự kết hợp tài tình giữa tự sự, trữ tình và chính luận, cùng ngôn ngữ mộc mạc, đậm chất Nam Bộ, Mạc Văn Trang đã khắc họa thành công bức tranh sinh động về thiên nhiên và con người Cà Mau. Tác phẩm không chỉ cung cấp cho chúng ta những hiểu biết quý báu mà còn bồi đắp tình yêu, niềm tự hào về quê hương, đất nước. Hy vọng qua bài học này, mỗi chúng ta sẽ thêm trân trọng những giá trị văn hóa đặc sắc của mỗi vùng miền trên dải đất hình chữ S thân yêu.