Soạn bài Cách mạng công nghiệp 4.0 - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12! Chúng ta đang sống trong một kỷ nguyên số hóa mạnh mẽ, nơi công nghệ thay đổi từng ngày và tác động sâu sắc đến mọi mặt của đời sống. Bài học hôm nay sẽ đưa chúng ta đến với một chủ đề vô cùng thời sự và quan trọng: “Cách mạng công nghiệp 4.0 và vai trò của trí thức khoa học - công nghệ”. Đây không chỉ là một văn bản thông tin đơn thuần mà còn là một định hướng quan trọng cho tương lai của chính các em. Qua bài học này, các em sẽ hiểu rõ bản chất của cuộc cách mạng này, nhận thức được sứ mệnh của đội ngũ trí thức và xác định được trách nhiệm của bản thân để không bị tụt hậu, đồng thời nắm bắt cơ hội để phát triển và cống hiến.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Chuẩn bị đọc

1. Câu hỏi khởi động

Trước khi đi vào bài học, các em hãy suy ngẫm một chút: Trong khoảng 5 năm trở lại đây, điện thoại thông minh, Internet và các ứng dụng mạng xã hội đã làm thay đổi cách các em học tập, giải trí và kết nối với bạn bè như thế nào? Những thay đổi đó là tích cực hay tiêu cực? Việc trả lời câu hỏi này sẽ giúp các em có một cái nhìn ban đầu về sức ảnh hưởng của công nghệ, nền tảng của Cách mạng công nghiệp 4.0.

2. Giới thiệu chung về văn bản

Văn bản “Cách mạng công nghiệp 4.0 và vai trò của trí thức khoa học - công nghệ” là một văn bản thông tin, nghị luận xã hội. Văn bản tổng hợp từ nhiều nguồn tri thức uy tín, nhằm cung cấp cho người đọc một cái nhìn toàn cảnh, sâu sắc về một trong những xu thế lớn nhất của thời đại. Mục đích của văn bản không chỉ là cung cấp kiến thức mà còn khơi gợi tư duy, nhận thức về vai trò và trách nhiệm của mỗi cá nhân, đặc biệt là thế hệ trẻ và đội ngũ trí thức, trước những biến chuyển của thời cuộc.

II. Đọc hiểu văn bản

1. Bố cục văn bản

Văn bản có thể được chia thành 3 phần chính, giúp chúng ta tiếp cận vấn đề một cách logic:

• Phần 1: Từ đầu đến “...trên quy mô toàn cầu”. Giới thiệu khái quát về bản chất và những công nghệ cốt lõi của Cách mạng công nghiệp 4.0.
• Phần 2: Tiếp theo đến “...và phát triển bền vững”. Phân tích những tác động hai mặt (cơ hội và thách thức) của Cách mạng công nghiệp 4.0 đối với xã hội.
• Phần 3: Còn lại. Khẳng định vai trò trung tâm và sứ mệnh của đội ngũ trí thức khoa học - công nghệ trong bối cảnh mới.

2. Phân tích chi tiết nội dung

a. Khái niệm và bản chất của Cách mạng công nghiệp 4.0

Văn bản đã làm rõ rằng Cách mạng công nghiệp 4.0 (CMCN 4.0) không chỉ là một bước tiến về máy móc mà là một cuộc cách mạng toàn diện.

“Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư là sự kết hợp của các công nghệ giúp xóa nhòa ranh giới giữa các lĩnh vực vật lý, kỹ thuật số và sinh học.”

Để hiểu rõ hơn, chúng ta có thể phân tích các yếu tố cốt lõi:

• Sự hội tụ công nghệ: Đây là điểm khác biệt lớn nhất so với các cuộc cách mạng trước. Nó không chỉ là một công nghệ đơn lẻ (như máy hơi nước hay điện) mà là sự kết hợp của nhiều công nghệ đỉnh cao.
• Các công nghệ trụ cột:
  • Trí tuệ nhân tạo (AI): Khả năng của máy tính có thể “học” và “suy nghĩ” như con người. Ví dụ: trợ lý ảo Siri/Google Assistant, các thuật toán gợi ý phim trên Netflix.
  • Internet vạn vật (IoT): Mạng lưới kết nối các thiết bị vật lý (từ đồng hồ thông minh, tủ lạnh đến ô tô) thông qua Internet để thu thập và trao đổi dữ liệu. Ví dụ: nhà thông minh (smarthome) có thể tự động bật/tắt đèn, điều hòa.
  • Dữ liệu lớn (Big Data): Khả năng phân tích các tập dữ liệu khổng lồ để tìm ra quy luật, xu hướng. Ví dụ: các công ty thương mại điện tử phân tích lịch sử mua sắm để gợi ý sản phẩm phù hợp cho bạn.
• Tốc độ và quy mô: CMCN 4.0 diễn ra với tốc độ theo cấp số nhân, không phải cấp số cộng, và có ảnh hưởng trên phạm vi toàn cầu, len lỏi vào mọi ngành nghề, lĩnh vực.

b. Tác động hai mặt của Cách mạng công nghiệp 4.0

Văn bản không chỉ ca ngợi mà còn chỉ ra những thách thức, thể hiện một cái nhìn đa chiều, biện chứng.

• Kinh tế: Tăng năng suất lao động, tạo ra các mô hình kinh doanh mới (Grab, Airbnb), tối ưu hóa chuỗi cung ứng, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Ví dụ, nông nghiệp thông minh sử dụng cảm biến và drone để tăng sản lượng và tiết kiệm tài nguyên.
• Xã hội: Nâng cao chất lượng cuộc sống (y tế từ xa, giáo dục trực tuyến), kết nối con người dễ dàng hơn, tạo ra nhiều tiện ích cá nhân hóa. Ví dụ, các ứng dụng học ngoại ngữ như Duolingo giúp cá nhân hóa lộ trình học.
• Quản trị: Chính phủ điện tử giúp minh bạch hóa thông tin, cung cấp dịch vụ công nhanh chóng, hiệu quả hơn cho người dân.

• Lao động - việc làm: Nguy cơ thay thế lao động ở những ngành nghề có tính lặp lại (công nhân lắp ráp, nhân viên nhập liệu). Điều này tạo ra áp lực phải học hỏi, nâng cao kỹ năng liên tục.
• Bất bình đẳng: Nguy cơ gia tăng khoảng cách giàu nghèo giữa những người có kỹ năng số và những người không có, giữa các quốc gia phát triển và đang phát triển (khoảng cách số).
• An ninh và quyền riêng tư: Dữ liệu cá nhân dễ bị thu thập, lạm dụng. Các cuộc tấn công mạng trở nên tinh vi và nguy hiểm hơn.
• Vấn đề đạo đức: Các câu hỏi phức tạp nảy sinh liên quan đến AI, chẳng hạn như trách nhiệm của xe tự lái khi gây tai nạn, hay sự thiên vị trong các thuật toán AI.

c. Vai trò và sứ mệnh của trí thức khoa học - công nghệ

Đây là phần trọng tâm của văn bản, nhấn mạnh vai trò không thể thiếu của con người, đặc biệt là đội ngũ trí thức, trong việc định hình cuộc cách mạng này.

1. Lực lượng tiên phong, sáng tạo: Họ chính là những người nghiên cứu, phát minh và ứng dụng các công nghệ mới, là “đầu tàu” kéo cả xã hội đi lên. Họ không chỉ tạo ra sản phẩm mà còn tạo ra những lĩnh vực hoàn toàn mới. Ví dụ: Các nhà khoa học dữ liệu, kỹ sư AI, chuyên gia an ninh mạng.
2. Lực lượng tư vấn và phản biện xã hội: Với kiến thức chuyên sâu, họ có khả năng phân tích các tác động của công nghệ, đưa ra những cảnh báo và đề xuất giải pháp cho chính phủ và xã hội. Họ giúp công nghệ phát triển đúng hướng, phục vụ con người, tránh những rủi ro tiềm ẩn.
3. Lực lượng phổ biến tri thức và truyền cảm hứng: Họ có nhiệm vụ “dịch” những kiến thức khoa học phức tạp thành ngôn ngữ dễ hiểu, giúp nâng cao dân trí số, lan tỏa niềm đam mê khoa học và công nghệ cho thế hệ trẻ.

Sứ mệnh của họ không chỉ dừng lại ở việc tạo ra công nghệ, mà còn là đảm bảo công nghệ đó nhân văn và bền vững. Họ phải là người “cầm lái” con thuyền công nghệ, hướng nó đến mục tiêu phát triển toàn diện cho con người và xã hội, giải quyết các vấn đề lớn của toàn cầu như biến đổi khí hậu, dịch bệnh, đói nghèo.

d. Liên hệ với bản thân và thế hệ trẻ

Từ việc phân tích vai trò của trí thức, văn bản ngầm gửi gắm thông điệp tới thế hệ học sinh – những trí thức tương lai của đất nước:

• Chủ động học hỏi, trang bị kiến thức: Không chỉ học kiến thức trong sách vở, các em cần chủ động tìm hiểu về công nghệ, rèn luyện tư duy phản biện, kỹ năng giải quyết vấn đề và khả năng sáng tạo.
• Rèn luyện kỹ năng mềm: CMCN 4.0 đề cao các kỹ năng mà máy móc không thể thay thế như giao tiếp, hợp tác, trí tuệ cảm xúc.
• Trở thành người sử dụng công nghệ thông thái: Biết cách khai thác mặt tích cực của công nghệ để phục vụ học tập, phát triển bản thân và biết cách tự bảo vệ mình trên không gian mạng.
• Nuôi dưỡng khát vọng cống hiến: Hãy suy nghĩ về việc mình có thể đóng góp gì cho sự phát triển của đất nước trong kỷ nguyên số, dù ở bất kỳ ngành nghề nào.

III. Tổng kết

1. Giá trị nội dung

Văn bản cung cấp một cái nhìn toàn diện, sâu sắc và cập nhật về Cách mạng công nghiệp 4.0. Qua đó, khẳng định vai trò trung tâm của con người, đặc biệt là đội ngũ trí thức khoa học - công nghệ, trong việc định hướng và dẫn dắt sự phát triển của xã hội. Văn bản có giá trị định hướng nhận thức và hành động cho thế hệ trẻ Việt Nam trước những cơ hội và thách thức của thời đại.

2. Đặc sắc nghệ thuật

• Lập luận chặt chẽ, logic: Các luận điểm được trình bày rõ ràng, đi từ khái niệm, phân tích tác động đến khẳng định vai trò chủ thể.
• Dẫn chứng xác thực: Sử dụng các thuật ngữ khoa học chính xác, các ví dụ thực tế giúp tăng tính thuyết phục.
• Ngôn ngữ khoa học nhưng dễ hiểu: Dù đề cập đến một chủ đề phức tạp, văn bản sử dụng ngôn từ sáng rõ, giúp người đọc dễ dàng tiếp cận.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Để củng cố kiến thức, các em hãy suy nghĩ và trả lời các câu hỏi sau:

1. Câu hỏi 1: Dựa vào văn bản, hãy tóm tắt những đặc điểm cốt lõi của Cách mạng công nghiệp 4.0 khác với các cuộc cách mạng công nghiệp trước đó.
   Gợi ý trả lời: Tập trung vào 3 yếu tố: sự hội tụ công nghệ (vật lý - số - sinh học), các công nghệ trụ cột (AI, IoT, Big Data), và tốc độ phát triển theo cấp số nhân.
2. Câu hỏi 2: Phân tích vai trò “kép” của đội ngũ trí thức khoa học - công nghệ trong kỷ nguyên 4.0: vừa là người sáng tạo, vừa là người định hướng, phản biện xã hội. Cho ví dụ minh họa.
   Gợi ý trả lời: Phân tích vai trò tiên phong trong việc tạo ra công nghệ mới. Đồng thời, phân tích trách nhiệm xã hội của họ trong việc cảnh báo rủi ro (VD: vấn đề đạo đức của AI) và tư vấn chính sách để công nghệ phục vụ lợi ích chung.
3. Câu hỏi 3: Văn bản đặt ra những cơ hội và thách thức nào cho thế hệ trẻ Việt Nam? Từ những điều đó, em hãy xây dựng một kế hoạch hành động ngắn gọn cho bản thân để chuẩn bị cho tương lai.
   Gợi ý trả lời: Kế hoạch có thể bao gồm các mục: (1) Trau dồi kiến thức (học thêm về lập trình, ngoại ngữ, phân tích dữ liệu); (2) Rèn luyện kỹ năng (tư duy phản biện, làm việc nhóm, sáng tạo); (3) Tham gia các hoạt động thực tế (câu lạc bộ STEM, các cuộc thi khoa học kỹ thuật).
4. Câu hỏi 4 (Bài tập vận dụng): Viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của em về câu nói: “Trong thời đại 4.0, khả năng học hỏi những điều mới quan trọng hơn những gì bạn đã biết.”
   Gợi ý trả lời: Khẳng định tính đúng đắn của nhận định. Lý giải: kiến thức lỗi thời nhanh chóng, công nghệ liên tục thay đổi. Nhấn mạnh tầm quan trọng của việc học tập suốt đời (lifelong learning), khả năng thích ứng và tự học để không bị tụt hậu.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Văn bản “Cách mạng công nghiệp 4.0 và vai trò của trí thức khoa học - công nghệ” đã trang bị cho chúng ta những hành trang tri thức quý báu để bước vào tương lai. Bài học đã làm rõ bản chất của CMCN 4.0 là sự hội tụ công nghệ, mang đến cả cơ hội và thách thức to lớn. Hơn hết, văn bản đã nhấn mạnh sứ mệnh lịch sử của đội ngũ trí thức trong việc dẫn dắt và định hướng sự phát triển. Đối với các em, những chủ nhân tương lai của đất nước, hiểu biết về xu thế này và chủ động chuẩn bị cho mình những kỹ năng cần thiết chính là chìa khóa để làm chủ vận mệnh và đóng góp hiệu quả cho sự nghiệp xây dựng, phát triển quốc gia trong kỷ nguyên số.