Soạn bài Cái bóng trên tường - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm văn học hiện đại vô cùng cảm động và sâu sắc của nhà văn Nguyễn Ngọc Tư - truyện ngắn "Cái bóng trên tường". Đây là một câu chuyện không chỉ nói về tình phụ tử thiêng liêng mà còn phản ánh những vết thương lòng thầm lặng mà chiến tranh để lại. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững được cốt truyện, phân tích được chiều sâu tâm lí của các nhân vật chính như anh Bảy và bé Liên, đồng thời hiểu rõ giá trị biểu tượng của hình ảnh "cái bóng". Bài học sẽ giúp các em rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản, cảm thụ tác phẩm văn học và rút ra những bài học nhân văn ý nghĩa về tình cảm gia đình, sự hy sinh và lòng vị tha.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu chung về tác giả, tác phẩm

1. Tác giả Nguyễn Ngọc Tư

a. Cuộc đời và sự nghiệp:

Nguyễn Ngọc Tư sinh năm 1976 tại Cà Mau. Chị là một trong những nhà văn trẻ tiêu biểu của văn học Việt Nam đương đại.
Lớn lên và gắn bó với mảnh đất Nam Bộ, các sáng tác của chị thấm đẫm hơi thở, văn hóa và tình người của vùng sông nước Cửu Long.
Sự nghiệp văn chương của chị gặt hái được nhiều thành công với các giải thưởng danh giá, tiêu biểu là giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam cho tập truyện "Cánh đồng bất tận".

b. Phong cách sáng tác:

Ngôn ngữ mộc mạc, đậm chất Nam Bộ: Lời văn của Nguyễn Ngọc Tư giản dị, gần gũi như lời ăn tiếng nói hàng ngày của người dân miền Tây, nhưng lại có sức lay động lòng người mạnh mẽ.
Cốt truyện dung dị, giàu tình người: Chị thường viết về những phận người bình dị, những câu chuyện đời thường nhưng ẩn chứa bên trong là những triết lý nhân sinh sâu sắc.
Giọng văn trầm buồn, da diết: Các tác phẩm thường mang một nỗi buồn man mác, một sự cảm thông sâu sắc với những nỗi đau, những mất mát của con người.

2. Tác phẩm "Cái bóng trên tường"

a. Xuất xứ và hoàn cảnh sáng tác:

Truyện ngắn "Cái bóng trên tường" được trích từ tập truyện nổi tiếng "Cánh đồng bất tận" (xuất bản năm 2005), một tác phẩm đã làm nên tên tuổi của nhà văn Nguyễn Ngọc Tư.

b. Tóm tắt cốt truyện:

Anh Bảy đi bộ đội xa nhà nhiều năm, khi trở về, đứa con gái duy nhất của anh là bé Liên lại không nhận ra anh. Bé chỉ quấn quýt và gọi một cái bóng hắt lên tường mỗi tối là ba. Anh Bảy vừa đau lòng, vừa tò mò. Qua lời kể của người vợ, anh biết được trong những năm anh đi xa, anh Thắng - người hàng xóm tốt bụng - thường qua chơi và đùa với bé Liên. Cái bóng trên tường chính là bóng của anh Thắng. Đau đớn tột cùng khi nhận ra sự thật, nhưng vì tình yêu thương con vô bờ, anh Bảy đã quyết định ở lại, chấp nhận làm "cái bóng" để con gái được vui vẻ, để hàn gắn lại vết thương tình cảm trong tâm hồn non nớt của con.

c. Bố cục văn bản:

Văn bản có thể chia làm 3 phần chính:

Phần 1 (Từ đầu đến "...con bé không chịu" ): Anh Bảy trở về và sự xa lạ, sợ hãi của bé Liên.
Phần 2 (Tiếp theo đến "...chị lặng lẽ quay đi" ): Anh Bảy phát hiện ra bí mật về "cái bóng trên tường" qua lời kể của vợ.
Phần 3 (Còn lại): Sự dằn vặt, đau đớn và quyết định đầy hy sinh của anh Bảy.

II. Đọc hiểu chi tiết văn bản

1. Nhân vật anh Bảy - Nỗi đau của người cha trở về từ chiến tranh

Anh Bảy là nhân vật trung tâm, mang trong mình bi kịch của người lính trở về sau chiến tranh. Nỗi đau của anh không phải là những vết thương thể xác, mà là sự đổ vỡ, xa lạ ngay trong chính gia đình mình.

a. Tâm trạng khi mới trở về:

Háo hức, mong chờ: Sau bao năm xa cách, anh Bảy trở về với niềm vui khôn xiết, mong được ôm con vào lòng, được sống trong không khí gia đình ấm áp.
Hụt hẫng, đau khổ: Niềm vui nhanh chóng bị dập tắt bởi sự sợ hãi, xa lánh của bé Liên. Con bé "khóc thét lên", "cứ đẩy anh ra". Đối với anh, đây là một cú sốc lớn, một nỗi đau còn hơn cả những gian khổ nơi chiến trường.

b. Tình yêu thương con sâu sắc:

Tình yêu thương của anh Bảy dành cho con được thể hiện qua từng hành động, dù là nhỏ nhất. Anh kiên nhẫn, dịu dàng tìm mọi cách để gần gũi con: mua quà, dỗ dành. Nỗi khát khao được con gọi một tiếng "ba" cháy bỏng trong lòng anh. Chính tình yêu thương này là động lực để anh tìm hiểu bí mật về "cái bóng" và cũng là nền tảng cho sự hy sinh cao cả sau này.

c. Diễn biến tâm trạng khi phát hiện sự thật:

Ngỡ ngàng, sững sờ: Khi vợ kể về cái bóng của anh Thắng, anh Bảy "sững người lại". Cảm giác như đất dưới chân sụp đổ.
Đau đớn, dằn vặt: Anh Bảy cảm thấy mình như người thừa, bị thay thế ngay trong chính ngôi nhà của mình. Nỗi đau của người chồng, người cha bị tổn thương hòa quyện vào nhau, tạo thành một bi kịch nội tâm sâu sắc. Anh "nghe trong lồng ngực có cái gì đó vừa rơi xuống, vỡ tan...".
Thấu hiểu và vị tha: Vượt lên trên nỗi đau cá nhân, anh Bảy dần thấu hiểu cho vợ và cả anh Thắng. Anh nhận ra họ chỉ muốn bù đắp sự thiếu thốn tình cảm cho bé Liên. Sự im lặng của anh không phải là sự bất lực mà là sự bắt đầu của một suy nghĩ lớn lao hơn, một sự hy sinh.

d. Quyết định và hành động cao cả:

Cuối cùng, anh Bảy quyết định sẽ trở thành "cái bóng" đó cho con. Anh chấp nhận gạt đi cái tôi, gạt đi danh phận người cha thực sự để hóa thân thành một hình ảnh quen thuộc trong tâm trí con. Đây là một quyết định phi thường, thể hiện đức hy sinh lớn lao và tình phụ tử thiêng liêng, bất diệt.

2. Nhân vật bé Liên - Nạn nhân ngây thơ của chiến tranh

Bé Liên không có lỗi. Em là nạn nhân ngây thơ nhất, trong sáng nhất của hoàn cảnh éo le do chiến tranh gây ra.

a. Sự gắn bó với "cái bóng":

Đối với một đứa trẻ lớn lên mà không có hình ảnh người cha, "cái bóng" không chỉ là một trò chơi. Nó đã trở thành một biểu tượng, một chỗ dựa tinh thần, là hình ảnh người cha trong tâm tưởng non nớt của em.
Sự quấn quýt, nũng nịu của Liên với cái bóng cho thấy em khao khát tình cha lớn đến nhường nào.

b. Nỗi sợ hãi người cha thật:

Anh Bảy, dù là cha ruột, lại là một người đàn ông xa lạ, đột ngột xuất hiện. Sự sợ hãi của Liên là một phản ứng tâm lý hoàn toàn tự nhiên của một đứa trẻ.
Chi tiết này tô đậm bi kịch của sự xa cách: người cha thật thì xa lạ, còn hình bóng thay thế lại trở nên thân thuộc.

c. Vai trò của nhân vật:

Bé Liên chính là mắt xích quan trọng nhất của câu chuyện. Chính phản ứng của em đã tạo ra tình huống truyện, bộc lộ bi kịch của anh Bảy và làm nổi bật chủ đề tư tưởng của tác phẩm: hậu quả dai dẳng của chiến tranh đối với tình cảm gia đình.

3. Ý nghĩa hình ảnh "Cái bóng trên tường"

Đây là một chi tiết nghệ thuật đắt giá, là "nhãn tự" của tác phẩm, chứa đựng nhiều tầng ý nghĩa sâu sắc.

a. Ý nghĩa tả thực:

Trước hết, đó là cái bóng của anh Thắng, người hàng xóm, được hắt lên tường khi anh chơi đùa cùng bé Liên.

b. Ý nghĩa biểu tượng:

Biểu tượng cho quá khứ, cho sự thiếu vắng: Cái bóng là hình ảnh thay thế cho người cha vắng mặt. Nó vừa là niềm an ủi, vừa là bằng chứng cho sự trống trải, thiếu hụt tình cảm mà chiến tranh gây ra.
Biểu tượng cho nỗi đau và bi kịch gia đình: Cái bóng trở thành một "người thứ ba" vô hình, chia cắt tình cảm cha con ruột thịt. Nó là hiện thân của nỗi đau, của sự trớ trêu mà anh Bảy phải đối mặt.
Biểu tượng cho sự hy sinh và tình yêu thương: Khi anh Bảy quyết định trở thành "cái bóng", hình ảnh này lại mang một ý nghĩa mới. Nó trở thành biểu tượng cho sự hy sinh cao cả, cho tình yêu thương vô điều kiện của người cha, sẵn sàng từ bỏ bản thân để mang lại hạnh phúc cho con.

III. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật

1. Giá trị nội dung

Ca ngợi tình phụ tử thiêng liêng, sâu nặng: Tác phẩm là một bài ca cảm động về tình cha con, đặc biệt là sự hy sinh lớn lao của người cha vì hạnh phúc của con mình.
Phản ánh hiện thực và hậu quả tàn khốc của chiến tranh: Truyện cho thấy chiến tranh không chỉ gây ra chết chóc, mà còn để lại những vết thương lòng sâu sắc, làm rạn nứt những tình cảm gia đình tưởng chừng bền chặt nhất.
Bài học về lòng vị tha và sự thấu hiểu: Cách hành xử của anh Bảy ở cuối truyện là một bài học nhân văn về sự bao dung, vị tha. Anh đã vượt qua nỗi đau riêng để hàn gắn lại hạnh phúc gia đình.

2. Giá trị nghệ thuật

Xây dựng tình huống truyện độc đáo: Tác giả đã tạo ra một tình huống éo le, đầy kịch tính nhưng lại rất đời thường, từ đó làm nổi bật được chiều sâu tâm lý nhân vật và chủ đề tác phẩm.
Nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật tinh tế: Nguyễn Ngọc Tư tỏ ra rất sắc sảo trong việc khắc họa thế giới nội tâm phức tạp của anh Bảy, từ hy vọng, thất vọng đến đau đớn và cuối cùng là sự hy sinh cao cả.
Ngôn ngữ kể chuyện giản dị, đậm chất Nam Bộ: Ngôn ngữ mộc mạc, giàu cảm xúc, mang đặc trưng vùng miền đã góp phần tạo nên sức hấp dẫn và sự chân thực cho câu chuyện.
Sáng tạo chi tiết nghệ thuật giàu ý nghĩa biểu tượng: Hình ảnh "cái bóng trên tường" là một sáng tạo nghệ thuật đặc sắc, là điểm sáng của toàn bộ tác phẩm, có giá trị khơi gợi và ám ảnh.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố kiến thức và rèn luyện kỹ năng phân tích văn học:

Câu 1: Phân tích diễn biến tâm trạng của nhân vật anh Bảy từ khi trở về nhà cho đến cuối truyện. Qua đó, em có nhận xét gì về vẻ đẹp của nhân vật này?
Gợi ý trả lời: Cần phân tích theo các chặng tâm lý: háo hức -> hụt hẫng, đau khổ -> ngỡ ngàng, dằn vặt -> thấu hiểu, hy sinh. Nhấn mạnh vẻ đẹp của tình phụ tử, lòng vị tha và sự hy sinh cao cả của người lính sau chiến tranh.
Câu 2: Phân tích ý nghĩa của chi tiết nghệ thuật "cái bóng trên tường" trong truyện ngắn cùng tên của Nguyễn Ngọc Tư.
Gợi ý trả lời: Trình bày hai lớp nghĩa: nghĩa tả thực và nghĩa biểu tượng. Tập trung phân tích sâu các tầng ý nghĩa biểu tượng: sự thay thế, nỗi đau chia cắt, và cuối cùng là sự hy sinh, hàn gắn.
Câu 3: Từ câu chuyện của gia đình anh Bảy, hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của em về hậu quả của chiến tranh đối với cuộc sống con người, đặc biệt là trong mỗi gia đình.
Gợi ý trả lời: Nêu bật thông điệp của truyện: chiến tranh không chỉ là bom đạn mà còn là những vết thương tinh thần dai dẳng. Liên hệ thực tế, khẳng định giá trị của hòa bình và sự quý giá của tình cảm gia đình.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

"Cái bóng trên tường" của Nguyễn Ngọc Tư là một truyện ngắn giản dị nhưng đầy ám ảnh. Tác phẩm đã thành công trong việc khắc họa bi kịch của con người sau chiến tranh thông qua câu chuyện cảm động về tình phụ tử. Bằng ngòi bút tinh tế và tấm lòng nhân hậu, nhà văn đã gửi gắm một thông điệp sâu sắc: chiến tranh qua đi nhưng hậu quả của nó vẫn còn mãi, và chỉ có tình yêu thương, sự hy sinh và lòng vị tha mới có thể hàn gắn những vết thương. Hy vọng qua bài soạn này, các em không chỉ hiểu sâu hơn về tác phẩm mà còn biết trân trọng hơn những tình cảm gia đình thiêng liêng và giá trị của cuộc sống hòa bình.