A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm văn học đậm chất Nam Bộ, một truyện ngắn lắng đọng và đầy ám ảnh của nhà văn Nguyễn Ngọc Tư - "Cánh đồng". Tác phẩm không chỉ là một bức tranh về cuộc sống lênh đênh sông nước của những con người miền Tây, mà còn là một lát cắt sâu sắc về tâm hồn con người, về những nỗi đau, sự hận thù và cả tình yêu thương ẩn giấu. Việc học và phân tích tác phẩm này sẽ giúp các em hiểu thêm về phong cách văn chương độc đáo của Nguyễn Ngọc Tư, rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học, đặc biệt là khả năng phân tích tâm lý nhân vật và các hình ảnh biểu tượng. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững nội dung cốt truyện, thấu hiểu số phận các nhân vật và trả lời tốt các câu hỏi trong sách giáo khoa.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. TÌM HIỂU CHUNG
1. Tác giả Nguyễn Ngọc Tư
- Tiểu sử: Nguyễn Ngọc Tư sinh năm 1976 tại xã Tân Duyệt, huyện Đầm Dơi, tỉnh Cà Mau. Chị là một trong những nhà văn trẻ tiêu biểu của văn học Việt Nam đương đại, được mệnh danh là "nhà văn của miền đất phương Nam".
- Phong cách sáng tác: Văn của Nguyễn Ngọc Tư mang hơi thở và linh hồn của vùng đất Nam Bộ. Giọng văn của chị mộc mạc, dung dị nhưng sâu lắng, giàu chất thơ và đầy trắc ẩn. Chị thường viết về những thân phận con người bình dị, những mảnh đời éo le, trôi dạt giữa cuộc sống hiện đại nhưng vẫn giữ trong mình những nét văn hóa và tình cảm chân chất của người miền Tây.
- Tác phẩm chính: Ngọn đèn không tắt (2000), Giao thừa (2005), Cánh đồng bất tận (tập truyện, 2005), Sông (tiểu thuyết, 2012), Đảo (2014)...
2. Tác phẩm "Cánh đồng"
- Xuất xứ: Truyện ngắn "Cánh đồng" được trích từ tập truyện nổi tiếng Cánh đồng bất tận, tác phẩm đã mang về cho Nguyễn Ngọc Tư giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam năm 2006.
- Thể loại: Truyện ngắn hiện đại.
- Ngôi kể: Tác phẩm được kể theo ngôi thứ nhất, xưng "tôi", người kể chuyện là đứa con. Ngôi kể này giúp câu chuyện trở nên chân thực, gần gũi và thể hiện một cách tinh tế thế giới nội tâm phức tạp của các nhân vật qua lăng kính của một đứa trẻ.
- Tóm tắt: Câu chuyện xoay quanh một gia đình ba người sống trên một chiếc thuyền, nay đây mai đó theo con nước. Người cha, vì bị vợ phản bội, đã trở nên cộc cằn và mang lòng hận thù tất cả phụ nữ. Người mẹ cam chịu, nhẫn nhục sống bên người chồng vũ phu. Đứa con - nhân vật "tôi" - lớn lên trong không khí gia đình nặng nề ấy. Một ngày, họ cứu một người phụ nữ mang thai đang đi hoang. Sự xuất hiện của người phụ nữ này đã làm xáo trộn cuộc sống vốn đã không yên ả của họ, đồng thời khơi lại những vết thương lòng và hé mở những tia sáng của lòng nhân ái.
II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN
1. Bối cảnh và không gian nghệ thuật
Không gian trong "Cánh đồng" không chỉ là phông nền mà còn là một nhân vật, tác động sâu sắc đến số phận và tâm trạng con người.
- Không gian "cánh đồng nước": Đó là không gian mênh mông, vô tận của sông nước miền Tây. Cánh đồng ở đây không phải là cánh đồng lúa xanh tươi, trù phú mà là "cánh đồng nước", nơi con người sống lênh đênh, không một mảnh đất cắm dùi. Không gian này vừa gợi sự tự do, phóng khoáng, vừa khắc họa sự bấp bênh, vô định của kiếp người.
- Không gian "con thuyền": Con thuyền vừa là nhà, vừa là phương tiện mưu sinh. Nó là một không gian chật hẹp, tù túng, nơi chứa đựng tất cả những bi kịch, xung đột của gia đình. Sự chật chội của con thuyền đối lập với sự mênh mông của sông nước bên ngoài, càng làm nổi bật sự ngột ngạt, bí bách trong tâm hồn các nhân vật.
2. Phân tích hệ thống nhân vật
Mỗi nhân vật trong truyện là một mảnh đời, một số phận với những nỗi đau và khát vọng riêng.
a. Nhân vật người cha
- Ngoại hình và hành động: Hiện lên với vẻ ngoài thô ráp, hành động cộc cằn, vũ phu. Ông thường xuyên đánh đập vợ, trút giận lên mọi thứ xung quanh. Ông "hận đàn bà", một nỗi hận xuất phát từ vết thương lòng bị phản bội.
- Nội tâm và bi kịch: Đằng sau vẻ ngoài tàn nhẫn ấy là một tâm hồn tổn thương sâu sắc. Nỗi đau bị vợ bỏ theo người khác đã biến ông từ một người chồng yêu thương thành một kẻ hận thù. Bi kịch của ông là bi kịch của việc không thể thoát ra khỏi quá khứ, để cho hận thù gặm nhấm và hủy hoại chính mình cũng như những người xung quanh.
- Sự chuyển biến: Dù nhỏ nhoi, le lói, nhưng trong ông vẫn còn tình người. Hành động cứu người phụ nữ đi hoang, dù ban đầu miễn cưỡng, đã cho thấy phần nhân tính chưa hoàn toàn mất đi. Đó là một tia sáng hy vọng về sự cứu rỗi.
b. Nhân vật người mẹ
- Sự cam chịu, nhẫn nhục: Người mẹ là hiện thân của sự cam chịu. Bà lặng lẽ gánh chịu những trận đòn roi, những lời mắng nhiếc của chồng. Sự im lặng của bà vừa là sự nhận lỗi, vừa là sự hy sinh thầm lặng vì con.
- Tình yêu thương con vô bờ: Tình yêu dành cho đứa con là nguồn sức mạnh duy nhất giúp bà tồn tại. Bà cố gắng che chở, bảo vệ con khỏi những bạo lực và cay đắng của cuộc đời. Tình mẫu tử là điểm sáng đẹp đẽ nhất trong tâm hồn người phụ nữ này.
- Vẻ đẹp của sự bao dung: Dù bị chồng đối xử tàn nhẫn, bà vẫn ở lại. Dù cuộc sống cơ cực, bà vẫn mở lòng cưu mang người phụ nữ xa lạ. Sự bao dung của bà đối lập hoàn toàn với sự hận thù của người chồng.
c. Nhân vật "tôi" (đứa con)
- Lăng kính trẻ thơ: Câu chuyện được kể qua con mắt của đứa trẻ, khiến cho những bi kịch của người lớn hiện lên một cách trần trụi và đau xót hơn. Đứa trẻ cảm nhận mọi thứ bằng sự ngây thơ, trong trẻo, nó không hiểu hết được nguyên nhân sâu xa của những xung đột, chỉ cảm nhận được nỗi buồn và sự nặng nề bao trùm.
- Sợi dây kết nối: Nhân vật "tôi" là sợi dây tình cảm mỏng manh kết nối người cha và người mẹ. Tình yêu của nó dành cho cả hai là không thay đổi, dù cha nó vũ phu và mẹ nó cam chịu. Nó khao khát một mái ấm bình yên, một gia đình trọn vẹn.
- Sự trưởng thành trong nỗi đau: Qua từng biến cố, đứa trẻ dần lớn lên. Nó học cách quan sát, cảm nhận và thấu hiểu nỗi đau của những người xung quanh. Cái nhìn của nó về cuộc đời không còn hoàn toàn ngây thơ mà đã nhuốm màu ưu tư, trắc ẩn.
3. Ý nghĩa hình ảnh biểu tượng
- Cánh đồng: Đây là hình ảnh trung tâm, mang nhiều lớp nghĩa. Cánh đồng nước mênh mông tượng trưng cho cuộc sống vô định, bấp bênh. Cánh đồng bất tận còn là biểu tượng cho cánh đồng của lòng người, nơi có thể gieo cả sự hận thù lẫn tình yêu thương, cả nỗi đau và sự bao dung. Nó là không gian để con người đối diện với chính mình.
- Con thuyền: Biểu tượng cho một gia đình đang mất phương hướng, một mái ấm không trọn vẹn, lênh đênh giữa dòng đời. Nó nhỏ bé, mong manh trước sông nước bao la, cũng như số phận con người nhỏ bé trước cuộc đời đầy giông bão.
- Cơn mưa và cơn bão: Những hình ảnh thiên nhiên dữ dội này không chỉ miêu tả thời tiết mà còn tượng trưng cho những cơn bão lòng, những xung đột nội tâm dữ dội đang diễn ra trong mỗi nhân vật.
III. TRẢ LỜI CÂU HỎI SÁCH GIÁO KHOA
Câu 1: Hoàn cảnh sống và các mối quan hệ trong gia đình nhân vật “tôi” có gì đặc biệt?
Gợi ý trả lời:
- Hoàn cảnh sống: Gia đình nhân vật "tôi" sống một cuộc sống du mục trên sông nước. Họ không có nhà cửa ổn định, chỉ có chiếc thuyền là nơi trú ngụ. Cuộc sống của họ gắn liền với con nước, lênh đênh, vô định và đầy khó khăn, vất vả.
- Mối quan hệ gia đình:
- Cha và mẹ: Mối quan hệ rạn nứt, đầy bạo lực và im lặng. Người cha vì bị phản bội nên trút mọi hận thù lên người mẹ. Người mẹ cam chịu, nhẫn nhục. Giữa họ không có sự chia sẻ, chỉ có không khí nặng nề của nỗi đau và sự dằn vặt.
- Cha và con: Người cha có yêu thương con nhưng cách thể hiện rất cộc cằn, thô bạo. Tình thương ấy bị che lấp bởi nỗi hận thù.
- Mẹ và con: Đây là mối quan hệ ấm áp, yêu thương nhất. Mẹ là nơi nương tựa, che chở cho đứa con. Tình yêu của mẹ là điểm sáng duy nhất trong cuộc sống tăm tối của đứa trẻ.
Câu 2: Phân tích diễn biến tâm trạng và hành động của người cha từ khi cứu người phụ nữ đi hoang đến lúc chị ta sinh con.
Gợi ý trả lời:
- Khi mới cứu: Ban đầu, người cha tỏ ra lạnh lùng, miễn cưỡng. Ông cứu người phụ nữ chỉ vì một chút lòng trắc ẩn thoáng qua, nhưng vẫn giữ thái độ ghét bỏ, khinh miệt vì lòng "hận đàn bà" đã ăn sâu.
- Trong quá trình cưu mang: Ông vẫn cộc cằn, thô lỗ nhưng đã có những hành động quan tâm một cách vụng về (ví dụ: đưa cơm, lo lắng khi người phụ nữ trở dạ). Sự hiện diện của người phụ nữ mang thai đã vô tình đánh thức bản năng che chở và phần người sâu thẳm trong ông.
- Khi chị ta sinh con: Đây là đỉnh điểm của sự chuyển biến. Tiếng khóc của đứa trẻ sơ sinh như một âm thanh thanh tẩy, gột rửa. Nó khiến ông nhớ lại cảm xúc khi đứa con của mình chào đời. Nỗi hận thù tạm thời lắng xuống, nhường chỗ cho cảm xúc của một người đàn ông, một người cha. Hành động ông "khóc" cho thấy bức tường băng giá trong lòng ông đã bắt đầu tan chảy.
Câu 3: Nhân vật “tôi” có vai trò gì trong việc thể hiện chủ đề, tư tưởng của tác phẩm?
Gợi ý trả lời:
Nhân vật "tôi" có vai trò vô cùng quan trọng:
- Vai trò người kể chuyện: Qua lăng kính ngây thơ, trong sáng của đứa trẻ, câu chuyện về bi kịch của người lớn trở nên khách quan và đau xót hơn. Đứa trẻ chỉ kể lại những gì nó thấy, nó nghe, nó cảm nhận, chính điều đó làm tăng sức tố cáo và gợi lòng trắc ẩn nơi người đọc.
- Vai trò sợi dây kết nối: "Tôi" là tình yêu thương duy nhất còn sót lại, là lý do để người cha và người mẹ tiếp tục sống cùng nhau trên con thuyền. Nó là cầu nối mong manh giữa hai tâm hồn đã tan vỡ.
- Thể hiện tư tưởng nhân văn: Nhân vật "tôi" đại diện cho niềm tin vào sự trong sáng, vào khả năng hàn gắn và yêu thương. Dù sống trong môi trường đầy bạo lực và cay đắng, tâm hồn đứa trẻ vẫn không bị vẩn đục. Nó chính là biểu tượng cho hy vọng và tương lai, cho thấy dù trong hoàn cảnh tăm tối nhất, tình người và vẻ đẹp của tâm hồn vẫn có thể nảy mầm.
Câu 4: Phân tích ý nghĩa của hình ảnh “cánh đồng” trong truyện ngắn.
Gợi ý trả lời:
Hình ảnh "cánh đồng" là một biểu tượng đa nghĩa:
- Nghĩa tả thực: Là không gian sông nước mênh mông, đặc trưng của vùng Đồng bằng sông Cửu Long, nơi diễn ra câu chuyện.
- Nghĩa biểu tượng:
- Cánh đồng của sự sống và cái chết: Là nơi con người mưu sinh (chăn vịt), nhưng cũng là nơi đầy rẫy sự bấp bênh, nguy hiểm, có thể nhấn chìm số phận con người bất cứ lúc nào.
- Cánh đồng của sự vô định: Không gian mênh mông, không bờ bến tượng trưng cho cuộc đời trôi nổi, không nơi nương tựa của các nhân vật.
- Cánh đồng của lòng người: "Cánh đồng bất tận" còn là ẩn dụ cho tâm hồn con người, một vùng đất có thể chứa đựng cả nỗi đau, sự hận thù bao la nhưng cũng có thể gieo mầm cho lòng vị tha và tình yêu thương nảy nở. Đó là không gian để con người chiêm nghiệm, đối diện và thanh lọc tâm hồn.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
Câu 1: Phân tích bi kịch và vẻ đẹp tâm hồn của nhân vật người mẹ trong truyện ngắn “Cánh đồng”.
Gợi ý:
- Bi kịch: Bi kịch của sự cam chịu, nhẫn nhục. Phải sống trong sự dằn vặt, bạo lực của người chồng mà mình từng yêu thương. Bi kịch của người phụ nữ mang lỗi lầm nhưng không có cơ hội giãi bày, sửa chữa.
- Vẻ đẹp tâm hồn: Vẻ đẹp của tình mẫu tử thiêng liêng, của sự hy sinh thầm lặng. Vẻ đẹp của lòng bao dung, nhân hậu khi sẵn sàng cưu mang một người phụ nữ đồng cảnh ngộ.
Câu 2: Anh/chị có suy nghĩ gì về nỗi hận của người cha? Theo anh/chị, làm thế nào để con người có thể vượt qua được những tổn thương trong quá khứ?
Gợi ý:
- Về nỗi hận: Nỗi hận của người cha vừa đáng thương, vừa đáng trách. Đáng thương vì nó xuất phát từ một tình yêu sâu sắc bị phản bội. Đáng trách vì ông đã để nỗi hận đó hủy hoại bản thân và làm khổ những người xung quanh, đặc biệt là vợ con mình.
- Cách vượt qua tổn thương: Liên hệ thực tế. Để vượt qua tổn thương, con người cần sự dũng cảm để đối mặt, cần thời gian để chữa lành và quan trọng nhất là cần lòng vị tha. Tha thứ cho người khác cũng chính là giải thoát cho bản thân. Tình yêu thương (như tình phụ tử) và lòng trắc ẩn có thể là liều thuốc hữu hiệu để hóa giải hận thù.
Câu 3: Viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày cảm nhận của em về giá trị nhân đạo của tác phẩm “Cánh đồng”.
Gợi ý:
- Lòng thương cảm: Tác phẩm thể hiện niềm xót thương sâu sắc cho những số phận bất hạnh, những con người phải sống trong cảnh nghèo đói, bấp bênh và những nỗi đau tinh thần.
- Trân trọng vẻ đẹp tâm hồn: Tác giả phát hiện và ngợi ca những vẻ đẹp tiềm ẩn trong tâm hồn con người, ngay cả trong những hoàn cảnh tăm tối nhất (tình mẫu tử, lòng bao dung của người mẹ, sự thức tỉnh của người cha).
- Niềm tin vào con người: Tác phẩm đặt ra vấn đề về sự tha thứ và cứu rỗi, thể hiện niềm tin rằng dù bị vùi dập, bản chất tốt đẹp và lòng nhân ái trong con người vẫn không thể bị hủy diệt hoàn toàn.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Truyện ngắn "Cánh đồng" của Nguyễn Ngọc Tư là một tác phẩm giàu giá trị hiện thực và nhân đạo. Bằng giọng văn mộc mạc mà sâu sắc, tác giả đã vẽ nên một bức tranh chân thực về cuộc sống sông nước Nam Bộ và đi sâu vào những góc khuất tâm hồn con người. Tác phẩm cho chúng ta thấy sức tàn phá ghê gớm của lòng hận thù, đồng thời ngợi ca vẻ đẹp của tình mẫu tử, của lòng bao dung và khả năng phục thiện của con người. "Cánh đồng" không chỉ là câu chuyện về một gia đình, mà còn là bài học về sự tha thứ và tình yêu thương, những giá trị vĩnh cửu giúp con người vượt qua mọi giông bão của cuộc đời. Hy vọng qua bài soạn này, các em đã có những cảm nhận sâu sắc hơn về tác phẩm đặc sắc này.