A. Mở đầu: Giới thiệu chung về đoạn trích Cảnh rừng Việt Bắc
Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những đoạn thơ đặc sắc nhất của bài thơ Việt Bắc - "Cảnh rừng Việt Bắc". Đây là một khúc ca ngọt ngào, hùng tráng mà nhà thơ Tố Hữu dành tặng cho thiên nhiên và con người nơi chiến khu cách mạng. Đoạn trích không chỉ là một bức tranh phong cảnh tuyệt mỹ mà còn là biểu tượng cho sức sống mãnh liệt, cho tình quân dân keo sơn và tinh thần anh dũng của dân tộc ta trong những năm tháng kháng chiến gian khổ. Việc học và phân tích đoạn trích này sẽ giúp các em cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp của thơ ca cách mạng, bồi đắp tình yêu quê hương, đất nước và lòng biết ơn đối với thế hệ cha anh đi trước.
B. Nội dung chính: Hướng dẫn soạn bài và phân tích chi tiết
I. Tìm hiểu chung về tác giả, tác phẩm
1. Tác giả Tố Hữu (1920 - 2002)
a. Cuộc đời và sự nghiệp:
- Tố Hữu, tên thật là Nguyễn Kim Thành, là một trong những nhà thơ lớn nhất của văn học Việt Nam hiện đại.
- Cuộc đời ông gắn liền với sự nghiệp cách mạng. Ông sớm giác ngộ lý tưởng và đi theo con đường của Đảng. Thơ Tố Hữu vì thế cũng song hành cùng các chặng đường lịch sử của dân tộc.
- Ông được mệnh danh là "lá cờ đầu của thơ ca cách mạng Việt Nam", với những tác phẩm mang đậm tính thời sự, chính trị nhưng vẫn chan chứa tình cảm, có sức lay động lòng người sâu sắc.
b. Phong cách nghệ thuật:
Thơ Tố Hữu mang những đặc điểm nổi bật sau: đậm chất trữ tình - chính trị, mang khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn, có giọng điệu tâm tình ngọt ngào, và đậm đà tính dân tộc trong cả nội dung và hình thức nghệ thuật.
2. Tác phẩm Việt Bắc
a. Hoàn cảnh sáng tác:
- Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, Hiệp định Giơ-ne-vơ được ký kết vào tháng 7/1954, hòa bình lập lại ở miền Bắc.
- Tháng 10/1954, các cơ quan Trung ương của Đảng và Chính phủ rời chiến khu Việt Bắc để trở về thủ đô Hà Nội.
- Nhân sự kiện lịch sử này, Tố Hữu đã sáng tác bài thơ Việt Bắc. Tác phẩm được xem là đỉnh cao của thơ Tố Hữu và là một thành tựu xuất sắc của thơ ca kháng chiến chống Pháp.
b. Bố cục và vị trí đoạn trích:
- Bài thơ Việt Bắc được cấu tứ theo hình thức đối đáp giữa "mình" (người cán bộ về xuôi) và "ta" (người dân Việt Bắc ở lại).
- Đoạn trích "Cảnh rừng Việt Bắc" nằm ở phần sau của bài thơ, là lời của người ở lại gợi nhắc lại những kỷ niệm về thiên nhiên tươi đẹp và cuộc sống chiến đấu hào hùng tại chiến khu.
c. Thể thơ:
Bài thơ được viết theo thể thơ lục bát truyền thống của dân tộc. Thể thơ này tạo nên giọng điệu tha thiết, ngọt ngào, dễ đi vào lòng người, rất phù hợp để diễn tả những tình cảm sâu nặng, ân tình.
II. Hướng dẫn đọc - hiểu văn bản
1. Bức tranh tứ bình về thiên nhiên và con người Việt Bắc (8 câu đầu)
Mở đầu đoạn trích là một trong những bức họa thơ đẹp nhất về thiên nhiên Việt Nam. Tố Hữu đã khéo léo vẽ nên một bộ tranh "tứ bình" (bốn mùa) đặc sắc, nơi cảnh và người hòa quyện, tôn vinh lẫn nhau.
a. Mùa đông Việt Bắc
"Ta về, mình có nhớ ta
Ta về, ta nhớ những hoa cùng người.
Rừng xanh hoa chuối đỏ tươi
Đèo cao nắng ánh dao gài thắt lưng."
- Thiên nhiên: Mùa đông Việt Bắc hiện lên không hề ảm đạm, lạnh lẽo. Trên nền "rừng xanh" bạt ngàn, màu "hoa chuối đỏ tươi" nổi bật như những ngọn đuốc thắp sáng cả không gian. Đây là một gam màu nóng, tạo cảm giác ấm áp, đầy sức sống.
- Con người: Hình ảnh con người xuất hiện trên "đèo cao", trong tư thế lao động khỏe khoắn. "Nắng ánh" lên lưỡi "dao gài thắt lưng" tạo ra một điểm sáng lấp lánh, gợi tả vẻ đẹp rắn rỏi, kiêu hãnh của người lao động làm chủ núi rừng.
- Nhận xét: Cảnh và người hòa quyện. Vẻ đẹp của con người chính là trung tâm của bức tranh mùa đông.
b. Mùa xuân Việt Bắc
"Ngày xuân mơ nở trắng rừng
Nhớ người đan nón chuốt từng sợi giang."
- Thiên nhiên: Mùa xuân bừng lên với màu "trắng" tinh khôi của hoa mơ. Từ "trắng rừng" gợi tả sự bạt ngàn, tinh khiết của hoa mơ nở rộ khắp không gian, tạo nên một vẻ đẹp thơ mộng, trong trẻo.
- Con người: Con người Việt Bắc hiện lên qua hành động "chuốt từng sợi giang". Động từ "chuốt" cùng với hai từ "từng sợi" cho thấy sự tỉ mỉ, khéo léo và cần cù của người lao động. Vẻ đẹp của họ là vẻ đẹp của sự tài hoa, chăm chỉ.
- Nhận xét: Bức tranh mùa xuân là sự hài hòa giữa vẻ đẹp thơ mộng của thiên nhiên và phẩm chất cần cù, khéo léo của con người.
c. Mùa hạ Việt Bắc
"Ve kêu rừng phách đổ vàng
Nhớ cô em gái hái măng một mình."
- Thiên nhiên: Mùa hè được cảm nhận bằng cả thính giác và thị giác. Tiếng "ve kêu" rộn rã báo hiệu hè sang. Động từ mạnh "đổ" kết hợp với "vàng" của rừng phách tạo ra một sự chuyển màu đột ngột, ấn tượng, nhuộm vàng cả không gian.
- Con người: Hình ảnh "cô em gái hái măng một mình" gợi lên vẻ đẹp giản dị, chịu thương chịu khó. Cụm từ "một mình" không gợi sự cô đơn mà nhấn mạnh sự âm thầm, lặng lẽ cống hiến, chăm chỉ trong lao động.
- Nhận xét: Âm thanh và màu sắc của mùa hè tạo nên một bức tranh rực rỡ, đầy sức sống. Vẻ đẹp của con người là vẻ đẹp của đức tính cần mẫn, âm thầm.
d. Mùa thu Việt Bắc
"Rừng thu trăng rọi hòa bình
Nhớ ai tiếng hát ân tình thủy chung."
- Thiên nhiên: Mùa thu Việt Bắc hiện lên với ánh "trăng rọi". Ánh trăng không chỉ mang lại vẻ đẹp thơ mộng, yên ả mà còn mang ý nghĩa biểu tượng cho "hòa bình" - khát vọng lớn nhất của cả dân tộc lúc bấy giờ.
- Con người: Con người không xuất hiện bằng hình ảnh cụ thể mà qua âm thanh của "tiếng hát". Đó là tiếng hát "ân tình thủy chung", là tiếng lòng của người dân Việt Bắc, là lời thề son sắt của cách mạng.
- Nhận xét: Bức tranh mùa thu khép lại bộ tứ bình bằng một nốt nhạc sâu lắng, trữ tình. Nó khái quát được phẩm chất cốt lõi của con người Việt Bắc: sống ân tình, thủy chung với cách mạng.
=> Tổng kết về bức tranh tứ bình: Bốn mùa, bốn bức tranh, mỗi bức có một nét đẹp riêng nhưng đều hòa quyện giữa cảnh và người. Thiên nhiên làm nền để tôn vinh vẻ đẹp con người, và con người là linh hồn của cảnh vật. Tố Hữu đã sử dụng bút pháp nghệ thuật đặc sắc, kết hợp miêu tả với biểu cảm, tạo nên một bức tranh Việt Bắc vừa rực rỡ, thơ mộng, vừa ấm áp tình người.
2. Khung cảnh Việt Bắc hùng tráng, anh hùng trong chiến đấu (12 câu tiếp)
Nếu 8 câu đầu là Việt Bắc trữ tình, thơ mộng thì 12 câu sau là một Việt Bắc hùng tráng, kiên cường trong chiến đấu. Ký ức chuyển từ cảnh sinh hoạt sang cảnh chiến đấu.
a. Thiên nhiên Việt Bắc - một chiến lũy kiên cố
"Nhớ khi giặc đến giặc lùng
Rừng cây núi đá ta cùng đánh Tây.
Núi giăng thành luỹ sắt dày
Rừng che bộ đội, rừng vây quân thù."
- Sự đồng lòng của thiên nhiên và con người: Cụm từ "ta cùng đánh Tây" cho thấy sự hợp nhất, đồng lòng giữa con người với "rừng cây núi đá". Thiên nhiên không còn là khách thể vô tri mà đã trở thành một chủ thể, một người bạn, một đồng chí trong cuộc chiến đấu.
- Nghệ thuật nhân hóa và ẩn dụ: Núi được ví như "thành luỹ sắt dày", một pháo đài vững chắc không thể công phá. Rừng cây thì linh hoạt, chủ động "che bộ đội" và "vây quân thù". Thiên nhiên Việt Bắc hiện lên như một đội quân hùng mạnh, có ý thức, có chiến thuật, cùng con người tạo nên thế trận chiến tranh nhân dân vững chắc.
b. Khung cảnh Việt Bắc hùng vĩ, thơ mộng trong chiến đấu
"Mênh mông bốn mặt sương mù
Đất trời ta cả chiến khu một lòng."
- Vẻ đẹp hùng vĩ, lãng mạn: Không gian "mênh mông" với "bốn mặt sương mù" vừa tạo ra sự hiểm trở, bí ẩn đối với kẻ thù, vừa mang một vẻ đẹp thơ mộng, huyền ảo.
- Khẳng định chủ quyền và ý chí: Câu thơ "Đất trời ta cả chiến khu một lòng" là lời khẳng định đanh thép về chủ quyền, về tư thế làm chủ của con người. Cả chiến khu từ đất trời đến lòng người đều hợp nhất, tạo nên một sức mạnh vô địch.
c. Khung cảnh Việt Bắc ra quân và niềm vui chiến thắng
"Ai về ai có nhớ không?
Ta về ta nhớ Phủ Thông, đèo Giàng
Nhớ sông Lô, nhớ phố Ràng
Nhớ từ Cao - Lạng, nhớ sang Nhị Hà...
...
Tin vui chiến thắng trăm miền
Hòa bình Tây Bắc, Điện Biên vui về
Vui từ Đồng Tháp, An Khê
Vui lên Việt Bắc, đèo De, núi Hồng."
- Không khí ra quân tấp nập: Các câu thơ tiếp theo miêu tả cảnh tượng Việt Bắc về đêm, một đêm không ngủ vì nhiệm vụ kháng chiến. Hình ảnh "đoàn quân điệp điệp trùng trùng", ánh sao lấp lánh trên "mũ nan", bước chân "nát đá"... tất cả tạo nên một khí thế hào hùng, sôi động của cuộc hành quân.
- Niềm vui lan tỏa: Điệp từ "nhớ" và "vui" được lặp lại nhiều lần, kết hợp với việc liệt kê hàng loạt địa danh (Phủ Thông, đèo Giàng, sông Lô, Điện Biên, Đồng Tháp...) tạo ra một không gian rộng lớn của chiến thắng. Niềm vui không chỉ gói gọn ở Việt Bắc mà lan tỏa khắp mọi miền đất nước, từ Bắc vào Nam.
- Âm hưởng sử thi: Đoạn thơ mang đậm âm hưởng sử thi, ngợi ca sức mạnh của cả dân tộc trong cuộc kháng chiến vĩ đại. Việt Bắc hiện lên như trái tim của cuộc kháng chiến, nơi khởi nguồn và lan tỏa niềm tin, sức mạnh và niềm vui chiến thắng.
III. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật
1. Giá trị nội dung
- Đoạn trích đã khắc họa thành công vẻ đẹp đa dạng của thiên nhiên và con người Việt Bắc: vừa thơ mộng, trữ tình trong cuộc sống đời thường, vừa hùng vĩ, anh hùng trong chiến đấu.
- Qua đó, tác giả thể hiện tình yêu tha thiết, niềm tự hào và lòng biết ơn sâu sắc đối với mảnh đất và con người đã cưu mang cách mạng.
- Đoạn thơ là bản hùng ca về cuộc kháng chiến của dân tộc, trong đó thiên nhiên và con người hòa quyện làm một, tạo nên sức mạnh vô song.
2. Giá trị nghệ thuật
- Thể thơ lục bát: Được vận dụng một cách tài tình, uyển chuyển, tạo nên giọng điệu tâm tình, ngọt ngào, tha thiết.
- Kết cấu đối đáp "mình - ta": Tạo sự hô ứng, đồng vọng, làm cho những kỷ niệm được gợi lại một cách tự nhiên và giàu cảm xúc.
- Ngôn ngữ và hình ảnh: Ngôn ngữ thơ giản dị, mộc mạc, gần gũi với lời ăn tiếng nói của nhân dân nhưng vẫn giàu sức gợi. Hình ảnh thơ chọn lọc, vừa cụ thể, vừa mang tính biểu tượng cao.
- Các biện pháp tu từ: Sử dụng thành công điệp từ, điệp ngữ, điệp cấu trúc, liệt kê, so sánh, nhân hóa... tạo nên nhịp điệu và âm hưởng phong phú cho đoạn thơ.
- Khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn: Sự kết hợp hài hòa giữa chất hiện thực và chất lãng mạn, giữa cái hùng và cái bi, tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt cho tác phẩm.
C. Câu hỏi ôn tập và bài tập vận dụng
Câu 1: Phân tích vẻ đẹp của bức tranh "tứ bình" trong 8 câu thơ đầu của đoạn trích. Nét đặc sắc trong nghệ thuật miêu tả thiên nhiên và con người của Tố Hữu là gì?
Gợi ý trả lời:
- Lần lượt phân tích vẻ đẹp của 4 mùa: Đông (ấm áp, khỏe khoắn), Xuân (tinh khôi, cần mẫn), Hạ (rực rỡ, chăm chỉ), Thu (yên bình, thủy chung).
- Chỉ ra nét đặc sắc: sự hòa quyện giữa cảnh và người (cảnh làm nền tôn vinh người, người là linh hồn của cảnh), cách dùng màu sắc, ánh sáng, âm thanh chọn lọc, ngôn ngữ giàu sức gợi.
Câu 2: Hình ảnh "rừng cây núi đá" trong đoạn trích vừa mang vẻ đẹp thơ mộng, vừa hùng vĩ, kiên cường. Hãy làm sáng tỏ nhận định trên qua việc phân tích đoạn thơ.
Gợi ý trả lời:
- Vẻ đẹp thơ mộng: Phân tích qua các hình ảnh "rừng xanh hoa chuối", "mơ nở trắng rừng", "rừng phách đổ vàng", "rừng thu trăng rọi", "mênh mông bốn mặt sương mù".
- Vẻ đẹp hùng vĩ, kiên cường: Phân tích qua các hình ảnh "núi giăng thành luỹ sắt dày", "rừng che bộ đội, rừng vây quân thù". Thiên nhiên trở thành đồng đội, thành pháo đài trong chiến đấu.
- Khẳng định bút pháp tài hoa của Tố Hữu khi khắc họa hình tượng thiên nhiên đa diện.
Câu 3: Qua đoạn trích "Cảnh rừng Việt Bắc", anh/chị cảm nhận được những tình cảm sâu sắc nào của nhà thơ Tố Hữu đối với chiến khu Việt Bắc?
Gợi ý trả lời:
- Tình yêu, sự gắn bó sâu nặng: Thể hiện qua nỗi nhớ da diết về từng cảnh vật, từng con người, từng mùa.
- Niềm tự hào: Tự hào về một Việt Bắc anh hùng, kiên cường, là cái nôi của cách mạng.
- Lòng biết ơn: Biết ơn mảnh đất và con người đã che chở, cưu mang cán bộ và cách mạng trong những năm tháng gian khó. Tình cảm này được thể hiện qua giọng thơ ân tình, thủy chung.
D. Kết luận và tóm tắt
Đoạn trích "Cảnh rừng Việt Bắc" là một minh chứng tiêu biểu cho phong cách thơ Tố Hữu: sự hòa quyện nhuần nhuyễn giữa chất trữ tình và chất chính trị, giữa khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn. Bằng thể thơ lục bát ngọt ngào và những hình ảnh thơ chọn lọc, Tố Hữu đã tạc vào văn học một tượng đài bất tử về thiên nhiên và con người Việt Bắc - biểu tượng cho vẻ đẹp, sức mạnh và tình nghĩa của dân tộc Việt Nam trong thời đại cách mạng. Hy vọng qua bài soạn này, các em sẽ thêm yêu và trân trọng những giá trị lịch sử, văn hóa mà tác phẩm mang lại. Hãy tìm đọc toàn bộ bài thơ Việt Bắc để có cái nhìn trọn vẹn hơn về khúc tình ca và bản hùng ca này nhé!