A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm văn học hiện đại Việt Nam vô cùng cảm động và giàu ý nghĩa: truyện ngắn "Cảnh vui của nhà nghèo" của nhà văn Phùng Gia Lộc. Tác phẩm không chỉ vẽ nên một bức tranh chân thực về cuộc sống khó khăn của người nông dân trong một giai đoạn lịch sử mà còn tỏa sáng vẻ đẹp của tình người, của tình làng nghĩa xóm ấm áp. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kiến thức về tác giả, tác phẩm, phân tích được các chi tiết nghệ thuật đặc sắc và thấu hiểu giá trị nhân đạo sâu sắc mà nhà văn muốn gửi gắm. Đây là hành trang quý giá giúp các em học tốt chương trình Ngữ văn 9 và bồi đắp thêm tình yêu thương con người.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Tìm hiểu chung về tác giả, tác phẩm
1. Tác giả Phùng Gia Lộc
Phùng Gia Lộc (1943-1991) là một nhà văn có duyên nợ sâu sắc với mảnh đất và con người nông thôn Việt Nam. Các tác phẩm của ông thường xoay quanh đề tài người nông dân với những trăn trở, lo toan và cả những vẻ đẹp tâm hồn bình dị mà cao quý. Lối viết của Phùng Gia Lộc chân thực, mộc mạc, giàu tình cảm và mang đậm hơi thở của cuộc sống. Ông được xem là một trong những cây bút tiêu biểu viết về nông thôn trong giai đoạn sau năm 1975. Một số tác phẩm chính của ông có thể kể đến như: "Cái đêm hôm ấy... đêm gì?", "Thầy giáo làng", và tập truyện ngắn "Cảnh vui của nhà nghèo".
2. Tác phẩm "Cảnh vui của nhà nghèo"
a. Hoàn cảnh sáng tác và xuất xứ
Truyện ngắn "Cảnh vui của nhà nghèo" được sáng tác trong bối cảnh đất nước vừa trải qua chiến tranh, kinh tế còn nhiều khó khăn, đặc biệt là ở các vùng nông thôn. Cuộc sống của người dân vô cùng vất vả, thiếu thốn. Tác phẩm được trích từ tập truyện ngắn cùng tên, là một lát cắt chân thực phản ánh hiện thực xã hội và đồng thời ngợi ca vẻ đẹp tình người trong gian khó.
b. Bố cục
Văn bản có thể được chia thành 3 phần chính:
- Phần 1 (Từ đầu đến "...chắc là nó chết mất thôi."): Tình cảnh khốn cùng, éo le của gia đình anh Sú khi đứa con trai bị ốm nặng.
- Phần 2 (Tiếp theo đến "...ấm áp lạ thường."): Sự xuất hiện và giúp đỡ đầy tình nghĩa của những người hàng xóm.
- Phần 3 (Còn lại): Đứa bé được cứu sống và niềm vui bình dị, ấm áp trong căn nhà nghèo.
c. Tóm tắt nội dung
Truyện kể về gia đình anh Sú trong một đêm mưa gió, đứa con trai duy nhất của anh lên cơn sốt nặng vì sài đẹn. Nhà nghèo, không có tiền thuốc thang, anh Sú chỉ biết ôm con trong tuyệt vọng. Giữa lúc đó, những người hàng xóm tốt bụng đã tìm đến. Mỗi người một tay, người cho gạo, người cho củi, người nhóm bếp nấu một nồi cháo hành nóng hổi. Hơi ấm của nồi cháo và hơn hết là hơi ấm của tình người đã cứu sống đứa bé. Căn nhà rách nát bỗng trở nên ấm cúng, tràn ngập một "cảnh vui" hiếm có, chứng minh rằng tình làng nghĩa xóm chính là tài sản quý giá nhất của những người dân quê nghèo khó.
II. Phân tích chi tiết văn bản
1. Bối cảnh và tình huống truyện éo le
a. Không gian, thời gian đầy ám ảnh
Nhà văn Phùng Gia Lộc đã khéo léo đặt câu chuyện vào một bối cảnh đặc biệt để làm nổi bật sự khốn cùng của nhân vật:
- Không gian: Một "túp lều nát", vách đất lở lói, mái rạ mục nát. Mưa dột tứ tung, gió lùa vào từng khe vách. Đó là một không gian sống tạm bợ, không thể che chở cho con người trước sự khắc nghiệt của thiên nhiên.
- Thời gian: Một "đêm đông giá rét", mưa phùn và gió bấc. Cái lạnh của thời tiết cộng hưởng với cái lạnh của sự nghèo đói, bệnh tật, tạo nên một không khí ảm đạm, bế tắc.
=> Bối cảnh này không chỉ là nền cho câu chuyện mà còn là một yếu tố nghệ thuật quan trọng, dự báo những khó khăn, thử thách mà gia đình anh Sú phải đối mặt.
b. Tình cảnh gia đình anh Sú: Cái nghèo và nỗi đau chồng chất
Trên nền bối cảnh ấy, tình cảnh của gia đình anh Sú hiện lên thật đáng thương:
- Cái nghèo: Nhà không có một hạt gạo, không có tiền mua thuốc cho con. Anh Sú phải đi vay nợ khắp nơi nhưng không được. Cái nghèo đã đẩy họ vào đường cùng.
- Nỗi đau: Đứa con trai duy nhất, niềm hy vọng của cả gia đình, đang lên cơn sốt co giật, tính mạng ngàn cân treo sợi tóc. Đây là bi kịch lớn nhất, nỗi đau xé lòng người làm cha, làm mẹ.
"Nhìn con quằn quại trên tay, ruột gan anh Sú như có ai xát muối. Anh thấy bất lực và tuyệt vọng."
c. Tâm trạng tuyệt vọng của người cha
Nhân vật anh Sú được miêu tả với diễn biến tâm trạng vô cùng chân thực. Ban đầu là sự lo lắng, hoảng hốt khi con ốm. Sau đó là sự bất lực, tuyệt vọng khi không thể làm gì để cứu con. Anh chỉ biết ôm con vào lòng, truyền hơi ấm ít ỏi của mình và thầm cầu nguyện. Nỗi đau của anh Sú là nỗi đau chung của biết bao người nông dân nghèo trong xã hội lúc bấy giờ, khi cái đói, cái nghèo có thể cướp đi sinh mạng của những người thân yêu nhất.
2. "Cảnh vui" giữa lòng cảnh khổ - Điểm sáng của tác phẩm
Giữa lúc tăm tối và tuyệt vọng nhất, ánh sáng của tình người đã xuất hiện, tạo nên một sự đối lập sâu sắc và làm nên giá trị cốt lõi của tác phẩm.
a. Sự xuất hiện của những người hàng xóm
Họ không được gọi bằng tên riêng mà được gọi chung là "bà Thi", "bác Cả", "chị Lảo"... Điều này cho thấy họ là đại diện cho cộng đồng, cho tình làng nghĩa xóm. Họ đến không phải vì được mời, mà vì sự đồng cảm, vì cái tình "tối lửa tắt đèn có nhau".
- Họ đến trong đêm khuya, mưa gió, không quản ngại khó khăn.
- Họ không đến tay không. Mỗi người mang theo một thứ gì đó, dù rất nhỏ bé nhưng là tất cả những gì họ có: người nắm gạo, người bó củi, người quả trứng...
b. Hành động và lời nói ấm áp tình người
Vẻ đẹp của họ không nằm ở những lời nói hoa mỹ mà ở những hành động cụ thể, chân thành:
- Phân công tự nhiên: Người vào nhóm bếp, người đi tìm lá xông, người giã gạo nấu cháo... Mọi việc diễn ra nhanh chóng, nhịp nhàng như một gia đình thực sự.
- Lời nói mộc mạc: Những câu hỏi thăm giản dị "Cháu nó làm sao thế?", những lời an ủi chân thành "Anh cứ bình tĩnh..." chứa đựng sự quan tâm sâu sắc.
=> Những hành động, lời nói ấy đã xua tan đi không khí lạnh lẽo, ảm đạm của căn nhà, thắp lên ngọn lửa của hy vọng và tình yêu thương.
c. Ý nghĩa biểu tượng của "nồi cháo hành"
Nồi cháo hành trong truyện không chỉ là một món ăn đơn thuần để cứu đói, giải cảm. Nó mang nhiều tầng ý nghĩa sâu sắc:
- Là kết tinh của tình làng nghĩa xóm: Nồi cháo được nấu từ gạo của người này, củi của người kia, công sức của rất nhiều người.
- Là liều thuốc diệu kỳ: Nó không chỉ chữa bệnh cho đứa trẻ mà còn chữa lành vết thương trong lòng người cha đang tuyệt vọng. Hơi cháo nóng hòa quyện với hơi ấm của tình người đã tạo nên một sức mạnh phi thường.
- Là biểu tượng của sự sống và hy vọng: Khi đứa bé ăn được cháo và vã mồ hôi, đó là dấu hiệu của sự sống trở lại. Nồi cháo đã chiến thắng bệnh tật, chiến thắng cả sự khắc nghiệt của hoàn cảnh.
3. Vẻ đẹp tâm hồn của những người nông dân nghèo
Qua "cảnh vui" ấy, nhà văn Phùng Gia Lộc đã khắc họa thành công vẻ đẹp tâm hồn của những người nông dân Việt Nam.
a. Tình làng nghĩa xóm "bán anh em xa, mua láng giềng gần"
Đây là giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc được thể hiện một cách cảm động nhất. Họ có thể nghèo về vật chất, nhưng họ vô cùng giàu có về tình người. Họ sẵn sàng chia sẻ miếng ăn cuối cùng của mình cho người khác trong lúc hoạn nạn. Tình cảm ấy còn quý hơn vàng bạc, là điểm tựa vững chắc giúp họ vượt qua mọi khó khăn.
b. Lòng tự trọng và tinh thần lạc quan
Dù nghèo khó, họ vẫn giữ được lòng tự trọng. Anh Sú khi nhận sự giúp đỡ đã vô cùng cảm kích. Niềm vui của họ không phải là niềm vui vật chất, mà là niềm vui khi thấy đứa trẻ được cứu sống, là niềm vui của sự sẻ chia, của tình người được lan tỏa. Đó là một niềm vui trong sáng, cao cả, thể hiện tinh thần lạc quan, tin tưởng vào những điều tốt đẹp trong cuộc sống.
III. Đặc sắc nghệ thuật
1. Nghệ thuật xây dựng tình huống truyện độc đáo
Tác giả đã rất thành công khi xây dựng một tình huống truyện đầy kịch tính: đặt nhân vật vào hoàn cảnh éo le, bế tắc (con ốm nặng, nhà hết tiền, hết gạo, trời mưa gió) để rồi từ đó làm nổi bật chủ đề tư tưởng của tác phẩm. Sự đối lập gay gắt giữa cảnh khổ (nghèo đói, bệnh tật) và cảnh vui (tình người ấm áp) đã tạo nên sức hấp dẫn và chiều sâu cho câu chuyện.
2. Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật tinh tế
Nhà văn không miêu tả nhiều nhân vật nhưng nhân vật nào cũng có chiều sâu. Đặc biệt là nhân vật anh Sú, tâm trạng của anh được khắc họa qua từng cung bậc cảm xúc: từ lo lắng, hoảng sợ đến bất lực, tuyệt vọng và cuối cùng là vỡ òa trong niềm hạnh phúc, biết ơn. Ngòi bút nhân đạo của tác giả đã len lỏi vào những góc khuất tâm hồn nhân vật, khiến người đọc đồng cảm sâu sắc.
3. Ngôn ngữ kể chuyện giản dị, mộc mạc
Phùng Gia Lộc sử dụng ngôn ngữ gần gũi với lời ăn tiếng nói của người dân lao động. Các câu văn ngắn, giản dị, không cầu kỳ nhưng giàu sức biểu cảm. Lời thoại của các nhân vật tự nhiên, chân thật, góp phần thể hiện rõ nét tính cách và tấm lòng của họ. Chính sự mộc mạc, chân thành trong ngôn ngữ đã tạo nên sức lay động mạnh mẽ cho tác phẩm.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP
- Câu 1: Phân tích ý nghĩa nhan đề "Cảnh vui của nhà nghèo". Theo em, cái "vui" ở đây là gì và vì sao nó lại là một "cảnh vui" đặc biệt?
- Câu 2: Vẻ đẹp của những người hàng xóm trong truyện được biểu hiện qua những chi tiết, hành động nào? Em có suy nghĩ gì về truyền thống "tình làng nghĩa xóm" của dân tộc ta?
- Câu 3: Từ câu chuyện của gia đình anh Sú, em rút ra được bài học gì về giá trị của tình yêu thương và sự sẻ chia trong cuộc sống?
Gợi ý trả lời: Cần làm rõ sự mâu thuẫn tưởng như phi lý trong nhan đề ("vui" và "nghèo"). Phân tích cái "vui" không phải là niềm vui vật chất mà là niềm vui của tình người, của sự sẻ chia, đùm bọc. Đó là niềm vui khi chiến thắng được hoàn cảnh, bệnh tật bằng sức mạnh của tình yêu thương. Đây là một "cảnh vui" đặc biệt vì nó tỏa sáng rực rỡ trong đêm tối của đói nghèo và tuyệt vọng.
Gợi ý trả lời: Liệt kê các hành động cụ thể của những người hàng xóm (mang gạo, củi; nhóm bếp; nấu cháo...). Phân tích ý nghĩa của những hành động đó: tự nguyện, chân thành, không vụ lợi. Liên hệ với truyền thống tốt đẹp của dân tộc, khẳng định giá trị bền vững của nó trong xã hội xưa và nay.
Gợi ý trả lời: Nêu bài học nhận thức: Tình yêu thương và sự đoàn kết có sức mạnh to lớn, có thể giúp con người vượt qua những hoàn cảnh khó khăn nhất. Bài học hành động: Cần biết quan tâm, giúp đỡ những người xung quanh, trân trọng những mối quan hệ tốt đẹp và lan tỏa những giá trị nhân văn trong cộng đồng.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Truyện ngắn "Cảnh vui của nhà nghèo" của Phùng Gia Lộc là một bài ca cảm động về tình người. Tác phẩm đã thành công khắc họa một bức tranh hiện thực về đời sống nông thôn Việt Nam giai đoạn khó khăn, đồng thời khẳng định và ngợi ca một giá trị vĩnh hằng: trong bất kỳ hoàn cảnh nào, tình yêu thương, sự đùm bọc, sẻ chia giữa con người với con người chính là tài sản quý giá nhất. Nó là ngọn lửa sưởi ấm những mảnh đời bất hạnh, là sức mạnh giúp con người vượt lên trên đói nghèo, bệnh tật để sống một cuộc đời ý nghĩa. Hy vọng qua bài học này, các em sẽ càng thêm trân trọng những giá trị nhân văn sâu sắc và biết cách lan tỏa yêu thương trong cuộc sống của mình.