Soạn bài Chân quê - Ngữ văn - Lớp 11 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau soạn và phân tích một trong những thi phẩm đặc sắc nhất của nhà thơ Nguyễn Bính - bài thơ "Chân quê". Tác phẩm này không chỉ là một lời tâm sự của chàng trai quê trước những đổi thay của người thương, mà còn là nỗi lòng của cả một thế hệ, một dân tộc đứng trước làn sóng Âu hóa mạnh mẽ đầu thế kỷ XX. Việc học và hiểu "Chân quê" giúp các em cảm nhận được vẻ đẹp mộc mạc, thuần khiết của văn hóa làng quê Việt Nam, đồng thời suy ngẫm về vấn đề giữ gìn bản sắc dân tộc trong thời đại hội nhập. Qua bài giảng này, các em sẽ nắm vững nội dung và nghệ thuật của bài thơ, phân tích được tâm trạng nhân vật trữ tình và trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa một cách sâu sắc nhất.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Tìm hiểu chung về tác giả, tác phẩm

1.1. Tác giả Nguyễn Bính (1918-1966)

\n
• Tiểu sử: Nguyễn Bính tên thật là Nguyễn Trọng Bính, sinh ra tại xóm Trạm, thôn Thiện Vịnh, xã Đồng Đội (nay là xã Cộng Hòa), huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định. Ông mồ côi mẹ từ sớm, được cậu ruột là Bùi Trình Khiêm nuôi dạy và cho ăn học. Nguyễn Bính bắt đầu làm thơ từ rất sớm và nhanh chóng nổi tiếng trên thi đàn.
\n
• Phong cách thơ: Ông được mệnh danh là "nhà thơ của làng quê Việt Nam". Thơ Nguyễn Bính mang đậm hồn quê, sử dụng chất liệu từ đời sống nông thôn, ca dao, dân ca một cách tài tình. Ngôn ngữ thơ ông mộc mạc, giản dị nhưng vô cùng tinh tế, sâu lắng. Ông là một hiện tượng đặc biệt trong phong trào Thơ mới, khi các nhà thơ khác mải mê với những ảnh hưởng phương Tây, Nguyễn Bính lại quay về với cội nguồn dân tộc, mang đến một tiếng thơ chân chất, gần gũi.
\n
• Tác phẩm chính: "Lỡ bước sang ngang", "Tâm hồn tôi", "Mười hai bến nước", "Gửi người vợ miền Nam"...
\n

1.2. Tác phẩm Chân quê

\n
1. Hoàn cảnh sáng tác và xuất xứ: Bài thơ "Chân quê" được sáng tác vào năm 1936, khi Nguyễn Bính mới 18 tuổi. Đây là giai đoạn phong trào Thơ mới phát triển mạnh mẽ, đồng thời làn sóng Âu hóa cũng ảnh hưởng sâu rộng đến lối sống, đặc biệt là ở các đô thị và lan dần về nông thôn. Tác phẩm được in trong tập thơ "Lỡ bước sang ngang" (xuất bản năm 1940).
\n
2. Bố cục: Bài thơ có thể chia làm 3 phần:\n
   \n
   • Phần 1 (4 câu đầu): Lời trách móc nhẹ nhàng và nỗi lo âu của chàng trai khi thấy cô gái đi tỉnh về có nhiều thay đổi.
   \n
   • Phần 2 (8 câu tiếp): Lời khuyên nhủ, van nài chân thành của chàng trai, mong cô gái giữ lại vẻ đẹp "quê mùa" truyền thống.
   \n
   • Phần 3 (4 câu cuối): Nỗi lo sợ đến tột cùng về sự đánh mất bản sắc của người yêu.
   \n
   \n
\n
3. Nhan đề "Chân quê": Nhan đề mang nhiều lớp nghĩa sâu sắc. "Chân" có nghĩa là chân thật, bản chất, cái gốc. "Quê" là quê mùa, nông thôn. "Chân quê" không chỉ là vẻ mộc mạc, giản dị bên ngoài mà còn là vẻ đẹp tâm hồn, là bản sắc văn hóa, là cái gốc rễ của con người thôn quê. Nhan đề đã khái quát chủ đề tư tưởng của toàn bài thơ: sự trân trọng, níu giữ những giá trị cốt lõi, vẻ đẹp thuần phác của quê hương trước sự xâm lấn của văn hóa thành thị.
\n
4. Chủ đề: Bài thơ thể hiện tình yêu đôi lứa gắn liền với tình yêu quê hương, đất nước. Qua đó, tác giả kín đáo bày tỏ nỗi lo lắng trước sự phai nhạt bản sắc văn hóa dân tộc và đề cao vẻ đẹp mộc mạc, chân chất của người thôn quê.
\n

2. Phân tích chi tiết văn bản

2.1. Lời trách móc và nỗi lo âu của chàng trai (4 câu đầu)

\nHôm qua em đi tỉnh về
\nĐợi em ở mãi con đê đầu làng
\nKhăn nhung, quần lĩnh rộn ràng
\nÁo cài khuy bấm, em làm khổ tôi!\n

\n
• Khung cảnh và thời gian: Mở đầu là một câu thơ kể chuyện tự nhiên như lời nói thường ngày: "Hôm qua em đi tỉnh về". "Hôm qua" là một cái mốc thời gian rất gần, cho thấy sự thay đổi diễn ra nhanh chóng. "Đi tỉnh về" là nguyên nhân của mọi sự đổi thay. "Tỉnh" hay thành thị là không gian tượng trưng cho lối sống hiện đại, xa hoa, đối lập với "làng" là không gian của sự bình dị, truyền thống.
\n
• Tâm trạng chờ đợi của chàng trai: Hành động "Đợi em ở mãi con đê đầu làng" cho thấy một tình yêu tha thiết, thủy chung. Con đê đầu làng là không gian quen thuộc, nơi hò hẹn, nơi chứng kiến bao kỷ niệm của đôi lứa. Chàng trai đợi ở đó, không chỉ đợi người mà còn đợi cả những gì thân thuộc, nguyên vẹn của ngày hôm qua.
\n
• Sự thay đổi của cô gái: Sự thay đổi của cô gái được đặc tả qua trang phục:\n
  \n
  • Trang phục mới: "Khăn nhung, quần lĩnh", "áo cài khuy bấm". Đây đều là những trang phục tân thời, sang trọng, bắt chước lối ăn mặc của người thành thị. Từ láy "rộn ràng" không chỉ tả âm thanh xao động của vải vóc mà còn gợi lên sự phô trương, ồn ào, khác hẳn với vẻ kín đáo, dịu dàng thường thấy.
  \n
  • Sự đối lập ngầm: Những trang phục này hoàn toàn xa lạ với hình ảnh cô gái quê truyền thống trong tâm tưởng chàng trai (vốn gắn với "yếm lụa sồi", "áo tứ thân", "khăn mỏ quạ"...). Sự thay đổi về trang phục bên ngoài báo hiệu một sự thay đổi sâu xa hơn trong nhận thức và tâm hồn.
  \n
  \n
\n
• Lời than trách yêu: Câu cảm thán "em làm khổ tôi!" là một lời trách móc nhẹ nhàng, đong đầy yêu thương. Chữ "khổ" ở đây không phải là nỗi đau thể xác mà là sự dằn vặt, lo âu trong tâm hồn. Chàng trai khổ vì thấy người mình yêu đang dần trở nên xa lạ, đang đánh mất đi vẻ đẹp thuần phác vốn có. Đó là một lời trách nhưng cũng là một lời thú nhận tình yêu sâu sắc.
\n

2.2. Lời khuyên nhủ chân thành và mong muốn níu giữ vẻ đẹp truyền thống (8 câu tiếp)

\nNào đâu cái yếm lụa sồi?
\nCái dây lưng đũi nhuộm hồi sang xuân?
\nNào đâu cái áo tứ thân?
\nCái khăn mỏ quạ, cái quần nái đen?
\n
\nNói ra sợ mất lòng em
\nVan em, em hãy giữ nguyên quê mùa
\nNhư hôm em đi lễ chùa
\nCứ ăn mặc thế cho vừa lòng anh.\n

\n
• Hoài niệm về vẻ đẹp xưa cũ: Bốn câu thơ tiếp theo là một chuỗi câu hỏi tu từ đầy day dứt. Điệp từ "Nào đâu" lặp lại hai lần như một tiếng gọi tìm kiếm tha thiết, một nỗi tiếc nuối khôn nguôi. Chàng trai liệt kê một loạt những hình ảnh trang phục truyền thống, gắn liền với vẻ đẹp của cô gái thôn quê:\n
  \n
  • Cái yếm lụa sồi: Vẻ đẹp kín đáo, duyên dáng, gợi cảm một cách tinh tế.
  \n
  • Cái dây lưng đũi: Điểm nhấn duyên dáng trên chiếc áo, thể hiện sự khéo léo.
  \n
  • Cái áo tứ thân: Trang phục biểu tượng của phụ nữ Bắc Bộ, mềm mại, thướt tha.
  \n
  • Cái khăn mỏ quạ, cái quần nái đen: Hình ảnh bình dị, chân chất, gắn liền với người nông dân lao động.
  \n
  \n

  Tất cả những hình ảnh này không chỉ là trang phục, chúng là hiện thân của một nền văn hóa, một lối sống, một vẻ đẹp tâm hồn thuần hậu, tự nhiên.

  \n
\n
• Lời van nài tha thiết: Chàng trai chuyển từ trách móc sang khuyên nhủ, van nài. Thái độ "Nói ra sợ mất lòng em" cho thấy sự trân trọng, ý tứ trong tình yêu. Đỉnh điểm của cảm xúc là từ "Van em". Chữ "van" chứa đựng sự khẩn khoản, tha thiết đến mức hạ mình. Chàng trai không ra lệnh, không áp đặt mà đang cầu xin người yêu.\n

  "Van em, em hãy giữ nguyên quê mùa"

  \n

  Cụm từ "giữ nguyên quê mùa" là tư tưởng chủ đạo của bài thơ. "Quê mùa" trong lời chàng trai không phải là sự lạc hậu, xấu xí, mà là vẻ đẹp chân phương, mộc mạc, là bản sắc không thể thay thế. Đó là lời khẳng định một hệ giá trị riêng, một quan niệm thẩm mỹ riêng, đối lập với sự hào nhoáng, đua đòi của chốn phồn hoa.

  \n
\n
• Một hình mẫu lý tưởng: Chàng trai đưa ra một hình mẫu cụ thể cho vẻ đẹp mà anh mong muốn: "Như hôm em đi lễ chùa / Cứ ăn mặc thế cho vừa lòng anh". Đi lễ chùa là một sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng của người Việt, nơi con người thể hiện sự thành kính, trang nghiêm. Trang phục đi lễ chùa thường giản dị, kín đáo, phù hợp với không gian thanh tịnh. Lời khuyên này cho thấy chàng trai yêu vẻ đẹp kín đáo, dịu dàng, phù hợp với thuần phong mỹ tục. Vẻ đẹp đó không chỉ "vừa lòng anh" mà còn là vẻ đẹp hài hòa với cộng đồng, với văn hóa làng xã.
\n

2.3. Nỗi lo sợ tột cùng về sự phai nhạt bản sắc (4 câu cuối)

\nHoa chanh nở giữa vườn chanh
\nThầy u mình với chúng mình chân quê
\nNgày mai em đi tỉnh về
\nTrời ơi, thấy mất cả người em yêu!\n

\n
• Sự khẳng định về cội nguồn: Hai câu thơ "Hoa chanh nở giữa vườn chanh / Thầy u mình với chúng mình chân quê" là một lời khẳng định về sự gắn bó máu thịt với cội nguồn. Hình ảnh "hoa chanh nở giữa vườn chanh" là một ẩn dụ tuyệt đẹp về sự hài hòa, tự nhiên, không lai căng. Hoa chanh đẹp nhất, thơm nhất là khi nó nở trong chính khu vườn của nó. Cũng như con người, chỉ đẹp nhất khi sống đúng với bản chất, nguồn cội của mình. Câu thơ khẳng định một sự thật hiển nhiên: "thầy u", "chúng mình" đều là những con người "chân quê", mang trong mình cái gốc rễ không thể chối bỏ.
\n
• Nỗi lo sợ đến đỉnh điểm: Nếu ở đầu bài thơ, sự thay đổi chỉ mới bắt đầu, thì đến cuối bài, chàng trai đã hình dung ra một viễn cảnh bi kịch trong tương lai gần: "Ngày mai em đi tỉnh về". "Ngày mai" là một tương lai không xa, nỗi lo sợ đã trở nên cấp bách.
\n
• Sự mất mát lớn lao: Câu thơ cuối cùng là một tiếng kêu tuyệt vọng: "Trời ơi, thấy mất cả người em yêu!".\n
  \n
  • Tiếng kêu "Trời ơi!" bộc lộ sự đau đớn, bất lực đến tột cùng.
  \n
  • Cái "mất" ở đây không phải là sự chia ly hay cái chết thể xác. Chàng trai sợ "mất cả người em yêu", nghĩa là mất đi tâm hồn, nhân cách, mất đi cái vẻ đẹp "chân quê" đã làm nên con người cô gái. Cô gái vẫn còn đó bằng xương bằng thịt, nhưng đã trở thành một con người khác, xa lạ, mất gốc. Đây mới là sự mất mát đau đớn và đáng sợ nhất.
  \n
  • Bài thơ kết thúc bằng một dấu chấm than đầy ám ảnh, bỏ ngỏ một nỗi lo còn day dứt mãi. Nó không chỉ là nỗi lo của riêng chàng trai mà còn là nỗi lo của Nguyễn Bính và của cả một lớp người tha thiết với văn hóa dân tộc.
  \n
  \n
\n

3. Tổng kết nghệ thuật và nội dung

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố kiến thức và tư duy sâu hơn về tác phẩm.

\n
1. \n Câu hỏi 1: Phân tích diễn biến tâm trạng của nhân vật "tôi" (chàng trai) trong bài thơ "Chân quê". Theo bạn, lời trách móc của chàng trai xuất phát từ sự ích kỷ trong tình yêu hay từ một tình cảm sâu sắc hơn?\n

   Hướng dẫn trả lời:\n - Bám sát bố cục 3 phần để phân tích diễn biến tâm trạng: Lo âu, trách móc nhẹ nhàng -> Khuyên nhủ, van nài tha thiết -> Lo sợ, tuyệt vọng.\n - Chỉ ra các từ ngữ, hình ảnh thể hiện tâm trạng ở mỗi phần (VD: "em làm khổ tôi", "van em", "Trời ơi").\n - Khẳng định lời trách móc không phải sự ích kỷ, mà bắt nguồn từ tình yêu chân thành và nỗi lo sợ mất đi những giá trị tốt đẹp, bản sắc của người mình yêu và của quê hương. Đó là tình yêu có chiều sâu văn hóa.

   \n
\n
2. \n Câu hỏi 2: Nhan đề "Chân quê" có ý nghĩa như thế nào? Vẻ đẹp "chân quê" được thể hiện qua những hình ảnh nào trong bài thơ?\n

   Hướng dẫn trả lời:\n - Giải thích nghĩa của "chân" (cốt lõi, bản chất) và "quê" (quê mùa, nông thôn) -> "Chân quê" là vẻ đẹp cốt lõi, bản sắc mộc mạc, thuần hậu của con người và văn hóa nông thôn.\n - Liệt kê và phân tích các hình ảnh biểu trưng cho vẻ đẹp "chân quê": yếm lụa sồi, dây lưng đũi, áo tứ thân, khăn mỏ quạ, quần nái đen, hình ảnh đi lễ chùa, hoa chanh nở giữa vườn chanh...\n - Khẳng định đây là quan niệm thẩm mỹ đề cao vẻ đẹp tự nhiên, giản dị, gắn với cội nguồn dân tộc.

   \n
\n
3. \n Câu hỏi 3: Vấn đề tác giả đặt ra trong "Chân quê" (sự xung đột giữa truyền thống và hiện đại, giữa việc hội nhập và giữ gìn bản sắc) còn có ý nghĩa thời sự trong xã hội ngày nay không? Hãy viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) trình bày suy nghĩ của bạn.\n

   Hướng dẫn trả lời:\n - Khẳng định vấn đề vẫn còn nguyên giá trị thời sự. Ngày nay, trong bối cảnh toàn cầu hóa, giới trẻ tiếp xúc với nhiều luồng văn hóa ngoại lai (qua thời trang, âm nhạc, lối sống...).\n - Nêu cả hai mặt: Hội nhập là cần thiết để phát triển nhưng cũng tiềm ẩn nguy cơ làm phai nhạt bản sắc văn hóa dân tộc.\n - Liên hệ bản thân: Cần có thái độ "hòa nhập nhưng không hòa tan", biết chọn lọc tinh hoa văn hóa nhân loại đồng thời trân trọng, giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc.\n - Nêu ví dụ cụ thể: việc mặc áo dài trong các dịp lễ, Tết; nghe nhạc dân tộc; tìm hiểu lịch sử...

   \n
\n

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài thơ "Chân quê", Nguyễn Bính đã khắc họa thành công một câu chuyện tình yêu mộc mạc, giản dị nhưng lại chứa đựng một vấn đề xã hội lớn lao. Đó là nỗi trăn trở về việc bảo tồn vẻ đẹp văn hóa truyền thống trước sức ảnh hưởng của lối sống thành thị hiện đại. Bằng thể thơ lục bát ngọt ngào, ngôn ngữ đậm chất dân gian và hệ thống hình ảnh giàu biểu tượng, tác phẩm không chỉ là lời tâm sự của một chàng trai mà còn là tiếng lòng của cả dân tộc. "Chân quê" mãi là một lời nhắc nhở sâu sắc về cội nguồn, về việc trân trọng và giữ gìn bản sắc văn hóa – thứ làm nên tâm hồn và cốt cách của mỗi con người Việt Nam trong dòng chảy bất tận của thời gian.