Soạn bài Chân quê - Ngữ văn - Lớp 11 - Chân trời sáng tạo

A. MỞ ĐẦU: GIỚI THIỆU BÀI THƠ CHÂN QUÊ

Chào các em học sinh yêu quý! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm vô cùng đặc sắc của nhà thơ Nguyễn Bính - bài thơ "Chân quê". Được mệnh danh là "nhà thơ của làng quê Việt Nam", Nguyễn Bính đã thổi hồn vào những vần thơ của mình vẻ đẹp mộc mạc, giản dị và tình cảm chân thành của người dân quê. "Chân quê" không chỉ là một bài thơ tình yêu mà còn là tiếng lòng da diết, lo âu của một thế hệ trước làn sóng Âu hóa đang tràn vào các làng quê xưa. Qua bài học này, các em sẽ hiểu sâu sắc hơn về cuộc đối thoại ngầm giữa truyền thống và hiện đại, vẻ đẹp "chân quê" và sự cám dỗ của thành thị. Chúng ta sẽ cùng nhau phân tích tâm trạng nhân vật, ngôn ngữ thơ độc đáo và thông điệp ý nghĩa mà tác giả muốn gửi gắm, từ đó có cái nhìn sâu sắc hơn về việc gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc.

B. NỘI DUNG CHÍNH: PHÂN TÍCH TÁC PHẨM

I. Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm

1. Tác giả Nguyễn Bính (1918-1966)

• Cuộc đời: Nguyễn Bính tên thật là Nguyễn Trọng Bính, sinh ra tại Nam Định. Ông có một cuộc đời khá lận đận, phiêu bạt nhiều nơi nhưng tâm hồn luôn hướng về làng quê Bắc Bộ. Ông được xem là một hiện tượng đặc biệt trong phong trào Thơ mới, mang một giọng thơ rất riêng, không lẫn vào đâu được.
• Phong cách nghệ thuật: Thơ Nguyễn Bính được ví như một "que diêm nhỏ bé bùng cháy lên giữa đêm đông giá lạnh của thơ ca Việt Nam". Nét đặc trưng nhất trong thơ ông là phong vị dân gian và tinh thần "chân quê". Ông thường sử dụng thể thơ lục bát, ngôn ngữ mộc mạc, hình ảnh gần gũi với đời sống nông thôn để diễn tả những tình cảm chân thành, sâu lắng của con người.

2. Tác phẩm "Chân quê"

• Hoàn cảnh sáng tác: Bài thơ được viết vào khoảng năm 1936 và in trong tập thơ "Tâm hồn tôi" (1940). Đây là giai đoạn xã hội Việt Nam có nhiều biến động, đặc biệt là sự du nhập mạnh mẽ của văn hóa phương Tây, tạo ra một cuộc "xung đột" giữa lối sống thành thị hiện đại và những giá trị truyền thống ở nông thôn.
• Nhan đề "Chân quê": Nhan đề mang hai lớp nghĩa. Nghĩa đen là "đôi chân quê mùa, mộc mạc", nhưng nghĩa bóng sâu xa hơn là vẻ đẹp, phẩm chất, cốt cách giản dị, chân chất, thuần hậu của người dân quê. Nhan đề đã gợi mở chủ đề chính của tác phẩm: sự trân trọng, níu giữ vẻ đẹp tâm hồn và văn hóa truyền thống.
• Bố cục: Bài thơ có thể chia làm 3 phần:
  • Phần 1 (4 câu đầu): Sự thay đổi của cô gái trong mắt chàng trai.
  • Phần 2 (12 câu tiếp): Lời khuyên nhủ, phân trần và nỗi niềm hoài cổ của chàng trai.
  • Phần 3 (4 câu cuối): Nỗi lo âu, day dứt đến đỉnh điểm của chàng trai.

II. Phân tích chi tiết bài thơ

1. Sự thay đổi của cô gái và tâm trạng ngỡ ngàng của chàng trai (4 câu đầu)

Hôm qua em đi tỉnh về
Đợi em ở mãi con đê đầu làng
Khăn nhung, quần lĩnh, rộn ràng
Áo cài khuy bấm, em làm khổ tôi!

• Khung cảnh và sự chờ đợi: Hai câu thơ đầu mở ra một không gian rất đỗi quen thuộc của làng quê Việt Nam - "con đê đầu làng". Đây là nơi hò hẹn, nơi tiễn đưa và cũng là nơi ngóng trông. Hành động "đợi em ở mãi" cho thấy sự mong chờ, tình cảm tha thiết của chàng trai.
• Sự thay đổi đột ngột: Hình ảnh cô gái hiện ra hoàn toàn khác lạ, không còn là cô thôn nữ mộc mạc ngày nào. Sự thay đổi được liệt kê qua một loạt các chi tiết thời thượng:
  • Khăn nhung, quần lĩnh: Những chất liệu sang trọng, đắt tiền, khác hẳn với vải thô, lụa sồi nơi thôn dã.
  • Áo cài khuy bấm: Một chi tiết rất "tân thời", thay thế cho khuy vải, khuy tết truyền thống.
  • Từ láy "rộn ràng": Vừa tả bước chân vui vẻ của cô gái, vừa gợi sự ồn ào, lòe loẹt của trang phục, trái ngược với vẻ kín đáo, dịu dàng thường thấy.
• Tâm trạng của chàng trai: Câu thơ "Áo cài khuy bấm, em làm khổ tôi!" là một lời than thở đầy ngỡ ngàng và đau xót. Cái "khổ" ở đây không phải là nỗi khổ vật chất, mà là sự dằn vặt, hụt hẫng trong tâm hồn. Chàng trai không vui mừng trước sự thay đổi của người yêu, mà ngược lại, cảm thấy xa lạ, lo lắng. Dường như trong mắt anh, những thứ "tân thời" kia đã phá vỡ đi vẻ đẹp thuần khiết, quen thuộc của cô gái.

2. Lời khuyên nhủ chân thành và nỗi niềm hoài cổ (12 câu tiếp)

Nào đâu cái yếm lụa sồi?
Cái dây lưng đũi nhuộm hồi sang xuân?
Nào đâu cái áo tứ thân?
Cái khăn mỏ quạ, cái quần nái đen?

• Hoài niệm về vẻ đẹp xưa cũ: Chàng trai không trực tiếp chê bai trang phục mới mà dùng một loạt câu hỏi tu từ với điệp từ "Nào đâu" để gợi lại hình ảnh cô gái trong quá khứ. Anh nhắc đến những vật phẩm gắn liền với vẻ đẹp truyền thống của người phụ nữ Bắc Bộ:
  • Cái yếm lụa sồi: Vẻ đẹp kín đáo, e ấp, đầy nữ tính.
  • Dây lưng đũi: Nét duyên dáng, thắt đáy lưng ong.
  • Áo tứ thân, khăn mỏ quạ, quần nái đen: Một bộ trang phục hoàn chỉnh, giản dị, mộc mạc nhưng lại tôn lên vẻ đẹp lao động khỏe khoắn và duyên dáng của người con gái quê.

  Đây không chỉ là sự tiếc nuối một hình ảnh, mà là sự tiếc nuối cả một thế giới tinh thần, một vẻ đẹp văn hóa đang dần phai nhạt.

Nói ra sợ mất lòng em
Van em, em hãy giữ nguyên quê mùa
Như hôm em đi lễ chùa
Cứ ăn mặc thế cho vừa lòng anh.

• Lời van nài tha thiết: Chàng trai chuyển từ hoài niệm sang lời khuyên nhủ trực tiếp. Cách xưng hô và thái độ vô cùng khiêm tốn, chân thành: "sợ mất lòng em", "van em". Anh không áp đặt mà chỉ bày tỏ mong muốn của mình. Từ "quê mùa" trong lời chàng trai không mang nghĩa tiêu cực, chê bai, mà lại là sự trân trọng, ca ngợi vẻ đẹp tự nhiên, không pha tạp.
• Một "tiêu chuẩn" của vẻ đẹp: Hình ảnh "hôm em đi lễ chùa" là một hình ảnh đẹp, trong sáng, thành kính. Chàng trai muốn cô gái giữ vẻ đẹp ấy, một vẻ đẹp phù hợp với không gian văn hóa làng quê, và quan trọng hơn, "vừa lòng anh". Tình yêu của anh gắn liền với những giá trị truyền thống ấy.

Hoa chanh nở giữa vườn chanh
Thầy u mình với chúng mình chân quê
Cùng em có một mùa hè
Nắng tô rực rỡ, se se lạnh trời.

• Triết lý về vẻ đẹp tự nhiên: Câu thơ "Hoa chanh nở giữa vườn chanh" là một hình ảnh ẩn dụ đặc sắc. Hoa chanh đẹp nhất, tự nhiên nhất là khi nó nở trong chính khu vườn của nó, giữa những cây chanh khác. Cũng như con người, vẻ đẹp đích thực là vẻ đẹp phù hợp với nguồn cội, môi trường sống của mình.
• Sự khẳng định đồng điệu: Chàng trai nhấn mạnh sự tương đồng: "Thầy u mình với chúng mình chân quê". Anh đặt tình yêu của hai người trong một hệ quy chiếu chung là gia đình, là gốc rễ "chân quê". Đó là một lời nhắc nhở về bản sắc, về nơi mà cả hai cùng thuộc về.

3. Nỗi lo âu, day dứt đến đỉnh điểm (4 câu cuối)

Em đi tỉnh về, thấy em khác nhiều
Nói năng, đi đứng, cả chiều em say
Em ơi, giữ lấy vía này
Đừng cho ai lừa, đừng say thị thành!

(Bản in cũ)

Thôi em ở lại với tôi
Kinh kỳ bụi lắm, em ơi, chớ về
Chân em lấm bùn đất quê
Tôi yêu thế, bởi nó ghi tấm lòng.

(Bản in khác)

Thôi em ở lại với tôi
Đừng đi tỉnh nữa, kẻo rồi em hư
Chân em lấm bùn đất quê
Tôi yêu thế, bởi nó ghi tấm lòng.

(Bản in khác)

Tôi van em, em hãy giữ nguyên quê mùa
Như hôm em đi lễ chùa
Cứ ăn mặc thế cho vừa lòng tôi!
Hoa chanh nở giữa vườn chanh,
Thầy u mình với chúng mình chân quê.
Em đi tỉnh về, có gì lạ không?
Sao em trang điểm má hồng, môi son?
Quần bò, áo phông, giày cao gót
Trông em chẳng giống người nhà quê.
Em ơi, em ở lại đây
Với tôi, với xóm làng này, em ơi!
Đừng theo phù phiếm xa xôi
Mà quên đi mất cội nguồn, em à.
(Bản phổ biến trong SGK và các tài liệu tham khảo hiện nay, có thể là dị bản hoặc được chỉnh sửa)

(Lưu ý: Có nhiều dị bản cho 4 câu cuối, chúng ta sẽ phân tích dựa trên bản phổ biến nhất, thể hiện rõ nhất nỗi lo của chàng trai)

Tôi van em, em hãy giữ nguyên quê mùa...
...
Đừng theo phù phiếm xa xôi
Mà quên đi mất cội nguồn, em à.

• Nỗi lo mất mát hiện hữu: Nỗi lo của chàng trai giờ đây không chỉ mơ hồ mà đã trở thành một dự cảm rõ rệt. Anh sợ sự thay đổi về ngoại hình chỉ là bước đầu, kéo theo đó sẽ là sự thay đổi về tâm tính, lối sống ("hư").
• Sự đối lập "Quê - Tỉnh": "Tỉnh" hay "kinh kỳ" hiện lên như một nơi đầy cám dỗ, bụi bặm, phù phiếm, có thể làm tha hóa con người. Ngược lại, "quê" với "bùn đất" lại trong sáng, chân thật.
• Tình yêu gắn với vẻ đẹp "chân quê": Chàng trai sợ mất người yêu, nhưng sâu xa hơn là sợ mất đi những giá trị mà anh và cô gái cùng vun đắp. Lời van nài "em ở lại với tôi" không chỉ là níu kéo một người, mà là níu kéo cả một thế giới tinh thần, một bản sắc văn hóa đang đứng trước nguy cơ bị mai một. Nỗi lo của chàng trai cũng chính là nỗi lo chung của cả một thế hệ thanh niên nông thôn thời bấy giờ.

III. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật

1. Giá trị nội dung

• Bài thơ thể hiện tình yêu quê hương, đất nước một cách bình dị mà sâu sắc qua việc trân trọng, đề cao vẻ đẹp "chân quê".
• Tác phẩm phản ánh một xung đột văn hóa sâu sắc trong xã hội Việt Nam những năm 30-40 của thế kỷ XX: cuộc đấu tranh giữa việc giữ gìn bản sắc dân tộc và việc tiếp thu văn hóa phương Tây.
• Qua lời của chàng trai, bài thơ ca ngợi vẻ đẹp mộc mạc, giản dị, kín đáo của người phụ nữ Việt Nam truyền thống và kín đáo phê phán lối sống đua đòi, xa hoa, lai căng.

2. Giá trị nghệ thuật

• Thể thơ lục bát: Được Nguyễn Bính sử dụng một cách tài tình, tạo nên giọng điệu mềm mại, tha thiết, như một lời thủ thỉ, tâm tình.
• Ngôn ngữ thơ: Giản dị, mộc mạc, gần với lời ăn tiếng nói hàng ngày của người dân quê nhưng vẫn giàu sức gợi. Các từ ngữ như "quê mùa", "chân quê" được sử dụng với một ý nghĩa mới, đầy trân trọng.
• Hình ảnh thơ: Xây dựng những hình ảnh đối lập sắc nét (trang phục xưa - nay, nông thôn - thành thị) để làm nổi bật chủ đề. Các hình ảnh mang đậm màu sắc làng quê Bắc Bộ (con đê, yếm lụa sồi, hoa chanh...).
• Kết cấu đối thoại: Bài thơ được xây dựng như một lời độc thoại nội tâm nhưng mang hình thức của một cuộc đối thoại, giúp bộc lộ trực tiếp và chân thực diễn biến tâm trạng của nhân vật trữ tình.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG

1. Câu 1: Phân tích sự thay đổi trong trang phục của cô gái ở đầu bài thơ. Theo em, vì sao chàng trai lại "khổ" trước sự thay đổi đó?

   Gợi ý trả lời: - Liệt kê các trang phục mới ("khăn nhung, quần lĩnh, áo cài khuy bấm") và chỉ ra tính chất "thành thị", "tân thời" của chúng. - Đối lập với trang phục truyền thống được gợi ra sau đó. - Cái "khổ" của chàng trai không phải vì ghen tuông hay ích kỷ, mà là nỗi khổ tâm khi thấy vẻ đẹp thuần phác, quen thuộc bị thay thế bởi một thứ xa lạ, hào nhoáng. Anh lo sợ sự thay đổi ngoại hình sẽ dẫn đến thay đổi tâm hồn, làm mất đi bản sắc "chân quê".

2. Câu 2: Hình ảnh "Hoa chanh nở giữa vườn chanh" có ý nghĩa biểu tượng như thế nào trong việc thể hiện quan niệm về cái đẹp của tác giả?

   Gợi ý trả lời: - Phân tích ý nghĩa hình ảnh: Hoa chanh đẹp nhất, tự nhiên nhất khi ở đúng môi trường của nó. - Liên hệ với hình ảnh cô gái: Vẻ đẹp của cô gái sẽ trọn vẹn nhất khi giữ được nét "chân quê", phù hợp với gốc gác, cội nguồn của mình. - Qua đó, tác giả thể hiện quan niệm: Cái đẹp đích thực là cái đẹp tự nhiên, hài hòa, gắn bó với bản sắc văn hóa và cội nguồn dân tộc.

3. Câu 3: Tâm trạng của nhân vật trữ tình (chàng trai) đã vận động như thế nào qua ba phần của bài thơ? Nỗi lo lớn nhất của anh là gì?

   Gợi ý trả lời: - Phần 1: Ngỡ ngàng, hụt hẫng, có chút trách móc nhẹ nhàng. - Phần 2: Chuyển sang hoài niệm, tiếc nuối và khuyên nhủ, van nài chân thành. - Phần 3: Lo lắng, day dứt, sợ hãi đến đỉnh điểm. - Nỗi lo lớn nhất không chỉ là sợ mất người yêu, mà là sợ người yêu đánh mất vẻ đẹp tâm hồn, đánh mất "chất quê", tức là đánh mất bản sắc, cội nguồn của chính mình khi chạy theo những cám dỗ phù phiếm của thành thị.

4. Câu 4 (Vận dụng): Từ bài thơ "Chân quê", hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của em về vấn đề "hòa nhập nhưng không hòa tan" trong bối cảnh giao lưu văn hóa toàn cầu hiện nay.

   Gợi ý trả lời: - Khẳng định "hòa nhập" là xu thế tất yếu: Tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại để làm giàu cho văn hóa dân tộc. - Nhấn mạnh tầm quan trọng của "không hòa tan": Phải giữ gìn được cốt cách, bản sắc văn hóa riêng (ngôn ngữ, trang phục, phong tục, lối sống...). - Liên hệ với bài thơ: Nỗi lo của chàng trai trong "Chân quê" vẫn còn nguyên giá trị, là lời nhắc nhở thế hệ trẻ hôm nay cần có ý thức trân trọng, bảo vệ cội nguồn văn hóa trước sự xâm nhập của các luồng văn hóa ngoại lai.

D. KẾT LUẬN VÀ TÓM TẮT

"Chân quê" của Nguyễn Bính là một bài thơ lục bát giản dị mà sâu sắc, mộc mạc mà tinh tế. Tác phẩm không chỉ là lời tỏ tình của một chàng trai quê mà còn là tiếng lòng của cả một thế hệ trăn trở trước những đổi thay của xã hội. Bằng ngôn ngữ thơ đậm chất dân gian và những hình ảnh gần gũi, Nguyễn Bính đã thành công trong việc thể hiện tình yêu đối với những giá trị văn hóa truyền thống và gửi gắm một thông điệp muôn đời: vẻ đẹp đích thực luôn gắn liền với sự tự nhiên, chân thật và hài hòa với cội nguồn. Bài thơ là một lời nhắc nhở quý giá cho tất cả chúng ta về tầm quan trọng của việc gìn giữ bản sắc dân tộc trong quá trình hội nhập và phát triển.