A. Giới thiệu chung về bài học
Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những truyện ngắn đặc sắc nhất của nhà văn O. Henry - "Chiếc lá cuối cùng". Đây không chỉ là một câu chuyện cảm động về tình bạn, tình yêu thương và sự hy sinh, mà còn là một bài ca về sức mạnh của nghệ thuật chân chính. Thông qua việc phân tích văn bản, các em sẽ hiểu được giá trị nhân đạo sâu sắc mà tác giả gửi gắm: nghệ thuật vị nhân sinh, nghệ thuật sinh ra để phục vụ con người, thắp lên trong họ niềm tin và nghị lực sống. Bài học này sẽ giúp các em rèn luyện kỹ năng phân tích nhân vật, giải mã các chi tiết nghệ thuật và cảm nhận được vẻ đẹp của lòng nhân ái.
B. Nội dung chính của bài học
I. Tìm hiểu chung về tác giả, tác phẩm
1. Tác giả O. Henry (1862 - 1910)
O. Henry, tên thật là William Sydney Porter, là một nhà văn nổi tiếng người Mỹ. Ông được mệnh danh là "bậc thầy của truyện ngắn". Cuộc đời ông trải qua nhiều thăng trầm, chính những trải nghiệm phong phú đó đã trở thành nguồn tư liệu quý giá cho các sáng tác của ông. Phong cách viết của O. Henry có những đặc điểm nổi bật:
- Cốt truyện hấp dẫn: Các câu chuyện của ông thường ngắn gọn, súc tích nhưng đầy kịch tính.
- Kết thúc bất ngờ (đảo ngược tình huống): Đây là đặc trưng làm nên tên tuổi của O. Henry. Ông thường tạo ra những cái kết không ai ngờ tới, khiến câu chuyện trở nên sâu sắc và đáng nhớ hơn.
- Giọng văn hài hước, nhân ái: Ông viết về những con người bình thường, đặc biệt là những người nghèo khổ, bằng một tấm lòng cảm thông và vị tha sâu sắc.
2. Tác phẩm "Chiếc lá cuối cùng"
a. Hoàn cảnh sáng tác và xuất xứ
Truyện ngắn "The Last Leaf" (Chiếc lá cuối cùng) được sáng tác vào năm 1907, in trong tập truyện "Ngọn đèn treo" (The Trimmed Lamp). Bối cảnh của truyện là một khu phố nhỏ ở Grin-uých (Greenwich Village), phía tây Oa-sinh-tơn (Washington), nơi những người nghệ sĩ nghèo thường lui tới sinh sống và sáng tác.
b. Tóm tắt tác phẩm
Câu chuyện xoay quanh ba nhân vật chính: Xiu, Giôn-xi và cụ Bơ-men. Xiu và Giôn-xi là hai nữ họa sĩ trẻ sống chung trong một căn hộ. Mùa đông năm ấy, Giôn-xi mắc bệnh sưng phổi rất nặng và tuyệt vọng. Cô đếm từng chiếc lá thường xuân cuối cùng rụng xuống ngoài cửa sổ và tin rằng khi chiếc lá cuối cùng rơi, cô cũng sẽ lìa đời. Xiu hết lòng chăm sóc và động viên bạn nhưng vô ích. Biết chuyện, cụ Bơ-men, một họa sĩ già sống cùng khu nhà, đã âm thầm thức suốt đêm mưa tuyết để vẽ một chiếc lá thường xuân lên tường. Nhìn thấy chiếc lá không rụng sau đêm bão, Giôn-xi đã lấy lại được ý chí sống và dần bình phục. Tuy nhiên, cụ Bơ-men lại qua đời vì bệnh sưng phổi sau đêm đó. Kiệt tác của cụ - chiếc lá cuối cùng - đã cứu sống một con người.
c. Bố cục
Văn bản có thể được chia thành 3 phần chính:
- Phần 1 (Từ đầu đến "...vô ích"): Giới thiệu về hoàn cảnh và tâm trạng tuyệt vọng của Giôn-xi khi bị bệnh.
- Phần 2 (Tiếp theo đến "...chăm sóc mình"): Sự hồi sinh của Giôn-xi khi nhìn thấy chiếc lá cuối cùng không rụng.
- Phần 3 (Còn lại): Bí mật về chiếc lá cuối cùng được hé lộ, sự hy sinh cao cả của cụ Bơ-men.
d. Ngôi kể và ý nghĩa
Tác phẩm được kể theo ngôi thứ ba với người kể chuyện toàn tri (biết hết mọi chuyện). Cách kể này giúp tác giả linh hoạt trong việc dẫn dắt câu chuyện, miêu tả khách quan hành động của nhân vật và đi sâu vào thế giới nội tâm của họ, đặc biệt là tâm trạng của Giôn-xi và nỗi lòng của Xiu. Điều này cũng giúp tạo ra yếu tố bất ngờ ở cuối truyện một cách tự nhiên.
II. Phân tích chi tiết văn bản
1. Nhân vật Giôn-xi (Johnsy)
a. Hoàn cảnh và tâm trạng tuyệt vọng
Giôn-xi là một nữ họa sĩ trẻ, nghèo, phải đối mặt với căn bệnh sưng phổi hiểm nghèo. Bệnh tật về thể xác đã kéo theo sự suy sụp về tinh thần. Cô hoàn toàn buông xuôi, mất hết niềm tin vào sự sống. Sự tuyệt vọng của Giôn-xi được thể hiện qua những chi tiết:
- Gắn sinh mạng mình vào những chiếc lá: Cô đếm ngược những chiếc lá thường xuân rụng ngoài cửa sổ, tin rằng khi chiếc lá cuối cùng rơi xuống, cô cũng sẽ chết. Đây là một suy nghĩ tiêu cực, mê tín, cho thấy sự yếu đuối và bất lực của cô trước bệnh tật.
- Thái độ lạnh lùng, phó mặc: Cô từ chối ăn uống, không muốn nghe lời khuyên của bác sĩ hay sự động viên của Xiu. Cô chỉ nằm im, quay mặt vào tường, chờ đợi cái chết.
- Sự ích kỷ trong nỗi đau: Nỗi tuyệt vọng khiến Giôn-xi trở nên ích kỷ. Cô không nhận ra sự lo lắng, chăm sóc tận tụy của Xiu. Cô chỉ chìm đắm trong suy nghĩ bi quan của riêng mình.
Tâm trạng của Giôn-xi là một diễn biến tâm lý thường thấy ở những người bệnh nặng. Khi mất đi sức khỏe, con người dễ dàng mất đi cả nghị lực sống. O. Henry đã miêu tả rất chân thực trạng thái tâm lý này.
b. Sự hồi sinh diệu kỳ
Bước ngoặt của câu chuyện chính là sự tồn tại của chiếc lá cuối cùng sau đêm mưa bão. Chiếc lá mỏng manh, dũng cảm bám trụ trên cành đã thắp lại ngọn lửa sống trong lòng Giôn-xi.
- Từ ngạc nhiên đến thay đổi nhận thức: Ban đầu, cô chỉ ngạc nhiên khi thấy chiếc lá vẫn còn đó. Dần dần, cô nhận ra: "có một cái gì đấy đã làm cho chiếc lá cuối cùng vẫn còn đó để cho mình thấy rằng mình đã tệ như thế nào. Muốn chết là một tội".
- Tìm lại ý chí sống: Cô bắt đầu đòi ăn cháo, uống sữa, và mơ ước được vẽ vịnh Na-plơ. Sự hồi sinh của Giôn-xi không chỉ đến từ thuốc men mà chủ yếu đến từ sức mạnh tinh thần. Chiếc lá đã đánh thức trong cô tình yêu cuộc sống, khát vọng sáng tạo nghệ thuật.
- Bài học về nghị lực: Sự thay đổi của Giôn-xi cho thấy tầm quan trọng của ý chí và tinh thần lạc quan. Đôi khi, một điểm tựa tinh thần nhỏ bé cũng có thể tạo ra một sức mạnh phi thường.
2. Nhân vật Xiu (Sue)
a. Tình yêu thương và sự chăm sóc tận tụy
Xiu là hiện thân của tình bạn chân thành, cao đẹp. Tình yêu thương của cô dành cho Giôn-xi được thể hiện qua từng hành động nhỏ nhất:
- Chăm sóc thể chất: Cô nấu cháo, quấy sữa, luôn ở bên cạnh bạn.
- An ủi tinh thần: Cô nói dối về tình trạng bệnh của Giôn-xi để bạn không tuyệt vọng, cố gắng nói về những chuyện vui, về thời trang, về tương lai để kéo bạn ra khỏi những suy nghĩ tiêu cực.
- Hy sinh thầm lặng: Cô vừa chăm bạn, vừa phải đi làm kiếm tiền trang trải. Dù rất lo lắng và đau khổ, cô luôn cố tỏ ra mạnh mẽ để làm chỗ dựa cho Giôn-xi. Nước mắt của Xiu chỉ rơi khi cô ở một mình.
b. Cầu nối giữa Giôn-xi và cuộc đời
Xiu đóng vai trò là sợi dây kết nối Giôn-xi với cuộc sống bên ngoài và với những tấm lòng nhân ái khác. Chính Xiu đã kể cho cụ Bơ-men nghe về ý nghĩ điên rồ của Giôn-xi. Hành động này, tuy chỉ là một lời tâm sự, đã vô tình gieo mầm cho một hành động vĩ đại, một kiệt tác ra đời.
c. Ý nghĩa hình tượng nhân vật
Xiu đại diện cho vẻ đẹp của tình người, của lòng vị tha và đức hy sinh. Cô không phải là nhân vật trung tâm tạo ra bước ngoặt, nhưng nếu không có sự chăm sóc và tình yêu thương của cô, có lẽ Giôn-xi đã không thể cầm cự được đến lúc nhìn thấy "chiếc lá cuối cùng".
3. Nhân vật cụ Bơ-men (Behrman)
a. Vẻ ngoài và tính cách ban đầu
Cụ Bơ-men được giới thiệu là một họa sĩ già, thất bại. Suốt 40 năm, cụ luôn mơ ước vẽ một kiệt tác nhưng chưa bao giờ thực hiện được. Vẻ ngoài của cụ có phần khó gần:
- Ngoại hình: Râu ria xồm xoàm, dữ tợn.
- Tính cách: Hay cáu kỉnh, nghiện rượu, chế nhạo sự mềm yếu của người khác.
- Thái độ: Ban đầu, cụ tỏ ra khinh bỉ và chế giễu suy nghĩ ngớ ngẩn của Giôn-xi.
Tuy nhiên, đằng sau vẻ ngoài xù xì, thô ráp ấy là một trái tim nhân hậu, một tình yêu thương con người bao la.
b. Hành động cao cả và sự hy sinh thầm lặng
Hành động của cụ Bơ-men là đỉnh cao của câu chuyện, là nơi hội tụ mọi giá trị nhân văn. Nghe Xiu kể, dù ngoài miệng chê bai nhưng trong lòng cụ lại vô cùng lo lắng. Cụ đã có một quyết định dũng cảm:
- Hành động: Trong đêm mưa tuyết dữ dội, cụ đã một mình bắc thang, mang đèn và bảng pha màu ra để vẽ chiếc lá thường xuân lên bức tường gạch.
- Sự hy sinh: Cụ đã dầm mình trong mưa tuyết, dồn hết tâm lực và sinh lực cuối cùng vào nét vẽ để tạo ra một chiếc lá giống hệt như thật. Hành động đó đã khiến cụ bị sưng phổi nặng và qua đời chỉ sau hai ngày.
- Tình yêu thương vô điều kiện: Cụ làm điều đó một cách thầm lặng, không cần ai biết đến, không màng danh lợi hay sự báo đáp. Tình yêu thương của cụ dành cho những cô họa sĩ trẻ giống như tình cảm của một người cha.
c. Ý nghĩa hình tượng nhân vật và kiệt tác chiếc lá
Cụ Bơ-men là hình tượng tiêu biểu cho người nghệ sĩ chân chính với trái tim nhân hậu. Cụ đã chứng minh rằng, giá trị của một con người không nằm ở vẻ bề ngoài hay những lời nói mà ở hành động và sự hy sinh. Kiệt tác của cụ Bơ-men không phải là một bức tranh được treo trong viện bảo tàng, mà là một chiếc lá vẽ trên tường. Nó là một kiệt tác vì:
- Nó được vẽ bằng tất cả tài năng và tâm huyết của người nghệ sĩ.
- Nó được vẽ bằng tình yêu thương và đức hy sinh cao cả.
- Quan trọng nhất, nó đã cứu sống một con người, trả lại cho đời một tâm hồn.
Qua đó, O. Henry khẳng định: Nghệ thuật chân chính phải bắt nguồn từ tình yêu thương và phục vụ cho sự sống của con người.
III. Đặc sắc nghệ thuật và giá trị nhân văn
1. Nghệ thuật đảo ngược tình huống hai lần
Đây là bút pháp đặc trưng của O. Henry, tạo nên sức hấp dẫn và chiều sâu cho tác phẩm.
- Đảo ngược lần 1: Giôn-xi bị bệnh nặng, đang ở bờ vực của cái chết và tin rằng mình sẽ chết khi chiếc lá cuối cùng rụng. Nhưng không, cô đã hồi phục. Tình huống đảo ngược từ bi quan sang lạc quan.
- Đảo ngược lần 2: Người đọc và các nhân vật đều tin rằng chiếc lá thường xuân thật đã dũng cảm chống chọi với bão tuyết. Nhưng cuối truyện, sự thật được phơi bày: đó là một chiếc lá được vẽ. Và cụ Bơ-men, người tưởng như khỏe mạnh, lại là người đã chết để cứu sống Giôn-xi. Tình huống đảo ngược này đã đẩy cảm xúc của người đọc lên đến đỉnh điểm, làm sáng tỏ chủ đề và tôn vinh sự hy sinh thầm lặng của người nghệ sĩ.
2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật
Các nhân vật trong truyện không được miêu tả quá phức tạp nhưng lại có chiều sâu. Tác giả tập trung khắc họa nhân vật qua hành động và lời nói, để từ đó tính cách và phẩm chất của họ tự bộc lộ một cách tự nhiên. Mỗi nhân vật đều mang một ý nghĩa biểu tượng: Giôn-xi là biểu tượng cho sự yếu đuối cần che chở, Xiu là biểu tượng cho tình bạn vị tha, và cụ Bơ-men là biểu tượng cho tình yêu thương và sự hy sinh cao cả.
3. Ý nghĩa hình ảnh "chiếc lá cuối cùng"
Đây là hình ảnh trung tâm, là một biểu tượng đa nghĩa:
- Biểu tượng của sự sống và cái chết: Với Giôn-xi, lúc đầu nó là thước đo sinh mạng, là biểu tượng của cái chết đang đến gần.
- Biểu tượng của hy vọng và nghị lực: Khi chiếc lá không rụng, nó trở thành biểu tượng của ý chí kiên cường, thắp lên hy vọng sống cho cô gái trẻ.
- Biểu tượng của nghệ thuật chân chính: Chiếc lá là một kiệt tác nghệ thuật, không chỉ vì nó giống thật mà vì nó chứa đựng tình yêu thương và cứu rỗi được con người. Nó là minh chứng cho sứ mệnh cao cả của nghệ thuật vị nhân sinh.
4. Giá trị nhân đạo và thông điệp
"Chiếc lá cuối cùng" là một câu chuyện thấm đẫm giá trị nhân đạo:
- Ca ngợi tình yêu thương: Tác phẩm là bài ca về tình bạn, tình người cao đẹp giữa những con người nghèo khổ. Tình yêu thương của Xiu và cụ Bơ-men đã chiến thắng cả bệnh tật và sự tuyệt vọng.
- Tôn vinh sự hy sinh: Sự hy sinh thầm lặng của cụ Bơ-men là điểm sáng chói lọi nhất, thể hiện vẻ đẹp của một tâm hồn cao thượng.
- Khẳng định sức mạnh của nghệ thuật: O. Henry muốn gửi gắm thông điệp rằng nghệ thuật không chỉ để chiêm ngưỡng, mà còn có sức mạnh cảm hóa, nâng đỡ và cứu rỗi tâm hồn con người.
C. Câu hỏi ôn tập và bài tập
Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố kiến thức và rèn luyện kỹ năng phân tích văn học.
Câu 1: Phân tích diễn biến tâm trạng của nhân vật Giôn-xi từ lúc tuyệt vọng đến khi tìm lại được khát vọng sống. Theo em, điều gì là yếu tố quyết định sự thay đổi đó?
Gợi ý trả lời: Cần làm rõ 2 trạng thái tâm lý đối lập của Giôn-xi: (1) Buông xuôi, tuyệt vọng, gắn sinh mạng vào chiếc lá. (2) Hồi sinh, tìm lại ý chí sống, muốn ăn, muốn vẽ. Yếu tố quyết định là sự tồn tại của chiếc lá cuối cùng - biểu tượng của hy vọng, kết tinh của tình yêu thương và sự hy sinh.
Câu 2: Em có suy nghĩ gì về nhân vật cụ Bơ-men và kiệt tác "Chiếc lá cuối cùng" của cụ? Tại sao chiếc lá vẽ trên tường lại được coi là một kiệt tác?
Gợi ý trả lời: Phân tích sự đối lập giữa vẻ ngoài và nội tâm của cụ Bơ-men. Khẳng định chiếc lá là kiệt tác vì: được vẽ bằng tài năng đỉnh cao, được vẽ trong hoàn cảnh khắc nghiệt, và quan trọng nhất là được vẽ bằng tình yêu thương bao la, có mục đích cứu sống con người.
Câu 3: Phân tích nghệ thuật đảo ngược tình huống đặc sắc của nhà văn O. Henry trong truyện ngắn "Chiếc lá cuối cùng" và nêu tác dụng của nó.
Gợi ý trả lời: Chỉ ra 2 lần đảo ngược tình huống như đã phân tích ở trên. Tác dụng: tạo sự bất ngờ, hấp dẫn cho cốt truyện; làm nổi bật chủ đề, tư tưởng của tác phẩm; khắc họa sâu sắc hơn vẻ đẹp của các nhân vật; để lại dư âm sâu lắng trong lòng người đọc.
D. Kết luận và tóm tắt
"Chiếc lá cuối cùng" của O. Henry là một truyện ngắn kiệt xuất, để lại trong lòng chúng ta những bài học sâu sắc về tình người và giá trị của nghệ thuật. Câu chuyện đã ca ngợi tình yêu thương chân thành, đức hy sinh cao cả có thể tạo nên những điều kỳ diệu, chiến thắng cả cái chết. Tác phẩm cũng khẳng định một chân lý vĩnh cửu: nghệ thuật chân chính phải gắn liền với cuộc sống, và kiệt tác vĩ đại nhất chính là tác phẩm được tạo ra từ trái tim nhân hậu để phục vụ con người. Hy vọng rằng, sau bài học này, các em sẽ biết trân trọng hơn những tình cảm cao đẹp và nhận ra sức mạnh của niềm tin, hy vọng trong cuộc sống.