Soạn bài Chợ nổi – Nét văn hóa sông nước miền Tây - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh thân mến! Miền Tây Nam Bộ, hay còn gọi là Đồng bằng sông Cửu Long, từ lâu đã nổi tiếng với hệ thống sông ngòi, kênh rạch chằng chịt, tạo nên một nền văn hóa sông nước vô cùng đặc sắc. Một trong những biểu tượng sống động và độc đáo nhất của văn hóa ấy chính là chợ nổi. Bài học hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau soạn bài “Chợ nổi – Nét văn hóa sông nước miền Tây” trong sách Ngữ văn 9, bộ Chân trời sáng tạo. Qua văn bản này, các em không chỉ được cung cấp những thông tin thú vị về một hình thức họp chợ đặc biệt mà còn cảm nhận được vẻ đẹp tâm hồn, nếp sống của con người nơi đây. Bài soạn sẽ giúp các em nắm vững kiến thức, trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa và mở rộng hiểu biết về một di sản văn hóa quý báu của dân tộc.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả và xuất xứ

Văn bản “Chợ nổi – Nét văn hóa sông nước miền Tây” được biên soạn bởi Trần Thị Ngọc Lan, tổng hợp từ nhiều nguồn tư liệu khác nhau. Điều này cho thấy đây là một văn bản thông tin, chắt lọc kiến thức từ nhiều bài viết, công trình nghiên cứu để mang đến cho người đọc cái nhìn tổng quan, xác thực và đa chiều nhất về đối tượng được đề cập.

2. Thể loại

Văn bản thuộc thể loại văn bản thông tin. Đặc điểm của thể loại này là:

• Mục đích: Cung cấp thông tin, tri thức một cách khách quan, chính xác về một sự vật, hiện tượng trong tự nhiên hoặc xã hội.
• Nội dung: Trình bày các dữ liệu, số liệu, sự kiện có thật, được kiểm chứng.
• Hình thức: Cấu trúc rõ ràng, mạch lạc, thường có các đề mục, tiêu đề phụ. Ngôn ngữ sáng rõ, chính xác. Thường sử dụng kết hợp các phương tiện phi ngôn ngữ như hình ảnh, biểu đồ, số liệu để tăng tính trực quan.

3. Bố cục

Văn bản có thể được chia thành 3 phần rõ ràng:

• Phần 1 (Từ đầu đến “… giao thương và du lịch”): Giới thiệu chung về chợ nổi, vị trí và vai trò của nó trong đời sống người dân miền Tây.
• Phần 2 (Tiếp theo đến “… bán trên các ghe thuyền”): Giới thiệu một số chợ nổi tiêu biểu và các mặt hàng được buôn bán.
• Phần 3 (Còn lại): Những nét văn hóa đặc sắc và độc đáo của chợ nổi.

II. HƯỚNG DẪN ĐỌC HIỂU VĂN BẢN

1. Chuẩn bị đọc

Trước khi vào bài học, sách giáo khoa có câu hỏi gợi mở: “Em biết gì về chợ nổi ở miền Tây Nam Bộ? Hãy chia sẻ với các bạn.”

Gợi ý trả lời:

Đây là cơ hội để các em huy động kiến thức nền của mình. Các em có thể chia sẻ những gì mình biết qua sách báo, tivi, hoặc trải nghiệm thực tế (nếu có):

• Chợ nổi là một loại chợ họp trên sông.
• Người mua và người bán đều dùng ghe, thuyền làm phương tiện di chuyển và trưng bày hàng hóa.
• Một số chợ nổi nổi tiếng em từng nghe tên: Chợ nổi Cái Răng (Cần Thơ), chợ nổi Phong Điền, chợ nổi Ngã Bảy (Hậu Giang)...
• Hàng hóa chủ yếu là nông sản, trái cây đặc sản của vùng.
• Đây là một nét văn hóa rất độc đáo của người dân miền Tây.

2. Trải nghiệm cùng văn bản

Trong quá trình đọc, các em cần chú ý đến cách tác giả triển khai thông tin, sử dụng từ ngữ và hình ảnh để làm nổi bật đặc điểm của chợ nổi.

• Cách trình bày thông tin: Văn bản được trình bày theo một trật tự logic, đi từ khái quát đến cụ thể. Ban đầu là giới thiệu chung, sau đó đi vào các khu chợ tiêu biểu, và cuối cùng là đào sâu vào những nét văn hóa đặc trưng. Cách sắp xếp này giúp người đọc dễ dàng tiếp nhận và hệ thống hóa thông tin.
• Sự kết hợp các yếu tố: Dù là văn bản thông tin, tác giả vẫn khéo léo lồng ghép các yếu tố miêu tả (ghe thuyền tấp nập, màu sắc rực rỡ của trái cây), biểu cảm (giọng văn thể hiện sự trân trọng, tự hào) để bài viết thêm sinh động, hấp dẫn, không bị khô khan.
• Phương tiện phi ngôn ngữ: Các hình ảnh minh họa trong bài có vai trò vô cùng quan trọng. Chúng giúp cụ thể hóa những thông tin được miêu tả bằng lời, mang lại cho người đọc cảm nhận chân thực, sống động như đang được trực tiếp tham quan chợ nổi.

3. Suy ngẫm và phản hồi (Trả lời câu hỏi cuối bài)

Câu 1 (trang 44, SGK Ngữ văn 9, tập 1): Vấn đề chính mà văn bản đề cập là gì? Dựa vào đâu em xác định được điều đó?

• Vấn đề chính: Văn bản cung cấp thông tin và giới thiệu những nét đặc sắc, độc đáo của chợ nổi – một hình thức văn hóa tiêu biểu của vùng sông nước miền Tây Nam Bộ.
• Căn cứ xác định:
  • Nhan đề: “Chợ nổi – Nét văn hóa sông nước miền Tây” đã trực tiếp nêu bật chủ đề của văn bản.
  • Các đề mục: Các đề mục nhỏ như “Một số chợ nổi tiêu biểu”, “Những nét văn hóa đặc sắc của chợ nổi” đều xoay quanh và làm rõ cho vấn đề chính.
  • Nội dung xuyên suốt: Toàn bộ các chi tiết, thông tin trong văn bản đều tập trung miêu tả, giới thiệu về các hoạt động, đặc điểm của chợ nổi.

Câu 2 (trang 44, SGK Ngữ văn 9, tập 1): Chỉ ra bố cục của văn bản và tóm tắt nội dung chính của mỗi phần.

• Bố cục: 3 phần (như đã phân tích ở mục I.3).
• Tóm tắt nội dung chính:
  • Phần 1: Giới thiệu khái quát chợ nổi là một hình thức sinh hoạt cộng đồng độc đáo, gắn liền với điều kiện tự nhiên và đời sống người dân miền Tây, có vai trò quan trọng trong giao thương và du lịch.
  • Phần 2: Liệt kê và giới thiệu sơ lược về các chợ nổi lớn và nổi tiếng như chợ nổi Ngã Bảy, Ngã Năm, Cái Răng, Phong Điền, Cái Bè, nêu bật sự đa dạng của các mặt hàng, chủ yếu là nông sản địa phương.
  • Phần 3: Đi sâu phân tích những nét văn hóa đặc trưng làm nên sự độc đáo của chợ nổi: phương tiện di chuyển và buôn bán (ghe, xuồng), cách thức rao hàng độc đáo (cây bẹo), không gian ẩm thực phong phú và sự chân chất, phóng khoáng của con người.

Câu 3 (trang 44, SGK Ngữ văn 9, tập 1): Tác giả đã trình bày các thông tin về chợ nổi theo trật tự nào? Cách trình bày đó có tác dụng gì?

• Trật tự trình bày: Tác giả trình bày thông tin theo trật tự logic từ khái quát đến cụ thể, chi tiết.
  • Bắt đầu bằng định nghĩa, vai trò chung của chợ nổi.
  • Tiếp đến là giới thiệu các chợ nổi cụ thể.
  • Cuối cùng là đi sâu vào phân tích các yếu tố văn hóa đặc sắc bên trong.
• Tác dụng:
  • Giúp người đọc có cái nhìn tổng quan trước khi đi vào chi tiết, dễ dàng nắm bắt và theo dõi thông tin.
  • Tạo ra một cấu trúc chặt chẽ, mạch lạc cho văn bản, làm nổi bật các luận điểm một cách rõ ràng.
  • Dẫn dắt người đọc khám phá đối tượng một cách tự nhiên, từ bề ngoài đến chiều sâu, từ thông tin cơ bản đến giá trị văn hóa.

Câu 4 (trang 44, SGK Ngữ văn 9, tập 1): Nêu những nét đặc sắc của chợ nổi được đề cập trong văn bản.

Những nét đặc sắc của chợ nổi được văn bản đề cập bao gồm:

• Địa điểm và không gian họp chợ: Diễn ra trên sông, nơi giao nhau của các nhánh sông, là không gian mở, mênh mông sông nước.
• Phương tiện: Ghe, xuồng vừa là phương tiện di chuyển, vừa là “gian hàng” di động để trưng bày và bán sản phẩm.
• Cách thức quảng cáo, rao hàng: Rất độc đáo và sáng tạo với “cây bẹo”. Người bán treo sản phẩm mình bán lên một cây sào cao (cây bẹo) để người mua từ xa có thể nhận biết.

  “Treo gì bán nấy” – một hình thức tiếp thị không lời nhưng vô cùng hiệu quả. Có những quy ước thú vị như “treo mà không bán” (treo lá dừa là bán ghe) hay “bán mà không treo” (các ghe hàng ăn uống).

• Hàng hóa: Chủ yếu là nông sản, trái cây tươi ngon, đặc sản của vùng đất phương Nam. Sự đa dạng, phong phú của hàng hóa phản ánh sự trù phú của thiên nhiên nơi đây.
• Văn hóa ẩm thực: Có thể thưởng thức nhiều món ăn đặc trưng của miền Tây ngay trên thuyền (bún riêu, hủ tiếu, cà phê...). Đây là một trải nghiệm văn hóa ẩm thực độc đáo.
• Con người: Phóng khoáng, chân chất, mến khách. Nụ cười và lời mời chào xởi lởi tạo nên một không khí thân thiện, gần gũi.

Câu 5 (trang 44, SGK Ngữ văn 9, tập 1): Em có đồng ý với nhận định “Chợ nổi là một nét văn hóa độc đáo của vùng sông nước miền Tây” không? Vì sao?

• Khẳng định: Em hoàn toàn đồng ý với nhận định trên.
• Lý giải (dựa vào văn bản và hiểu biết):
  • Tính độc đáo (duy nhất): Chợ nổi không chỉ là nơi mua bán mà còn là một hình thức sinh hoạt văn hóa cộng đồng không thể tìm thấy ở các vùng miền khác. Nó được hình thành và phát triển dựa trên điều kiện tự nhiên đặc thù của vùng sông nước.
  • Phản ánh nếp sống, tư duy của con người: Chợ nổi cho thấy sự thích ứng thông minh, sáng tạo của người dân miền Tây với môi trường sống. Cách họ tổ chức cuộc sống, buôn bán trên sông nước thể hiện sự phóng khoáng, linh hoạt và lạc quan.
  • Chứa đựng nhiều giá trị văn hóa: Từ cách rao hàng bằng cây bẹo, văn hóa ẩm thực trên sông, đến cách giao tiếp, ứng xử của con người... tất cả đều tạo nên một bản sắc văn hóa riêng biệt, đậm chất Nam Bộ.
  • Là di sản văn hóa: Chợ nổi không chỉ có giá trị kinh tế mà còn là một di sản văn hóa phi vật thể quý giá, thu hút khách du lịch, góp phần quảng bá hình ảnh đất nước, con người Việt Nam.

Câu 6 (trang 44, SGK Ngữ văn 9, tập 1): Văn bản đã sử dụng những phương tiện phi ngôn ngữ nào? Nêu tác dụng của chúng.

• Phương tiện phi ngôn ngữ được sử dụng: Hình ảnh. Văn bản có các bức ảnh chụp cảnh chợ nổi tấp nập, ghe thuyền đầy ắp trái cây.
• Tác dụng:
  • Tăng tính trực quan, sinh động: Hình ảnh giúp người đọc hình dung một cách cụ thể, rõ nét về không khí, màu sắc, cảnh vật của chợ nổi, điều mà ngôn từ khó có thể diễn tả hết.
  • Minh họa, bổ sung thông tin: Các bức ảnh minh họa cho những thông tin được đề cập trong bài (ghe thuyền, hàng hóa, hoạt động mua bán), giúp thông tin trở nên đáng tin cậy và dễ hiểu hơn.
  • Tăng sức hấp dẫn: Hình ảnh đẹp, sống động làm cho văn bản trở nên hấp dẫn hơn, thu hút sự chú ý của người đọc, tránh cảm giác nhàm chán khi tiếp nhận một văn bản thông tin.

Câu 7 (trang 44, SGK Ngữ văn 9, tập 1): Qua văn bản, em có suy nghĩ gì về vai trò của chợ nổi đối với đời sống người dân miền Tây và trách nhiệm của chúng ta trong việc giữ gìn nét văn hóa này?

• Vai trò của chợ nổi:
  • Kinh tế: Là trung tâm giao thương hàng hóa, đặc biệt là nông sản, giúp kết nối người sản xuất và người tiêu dùng, tạo công ăn việc làm và thu nhập cho nhiều người dân.
  • Văn hóa - Xã hội: Là không gian sinh hoạt cộng đồng, nơi người dân gặp gỡ, giao lưu, trao đổi thông tin. Nó phản ánh và bảo tồn nếp sống, phong tục, tập quán của người dân vùng sông nước.
  • Du lịch: Là một sản phẩm du lịch độc đáo, hấp dẫn, thu hút du khách trong và ngoài nước, góp phần phát triển kinh tế địa phương và quảng bá văn hóa Việt Nam.
• Trách nhiệm của chúng ta:
  • Học sinh: Cần tìm hiểu, học hỏi để biết và trân trọng giá trị văn hóa độc đáo này. Có ý thức giới thiệu, quảng bá vẻ đẹp của chợ nổi đến bạn bè.
  • Cộng đồng: Cần chung tay bảo vệ môi trường sông nước, giữ gìn sự trong sạch của các dòng sông. Phát triển du lịch gắn với bảo tồn, tránh làm mai một, thương mại hóa quá mức bản sắc văn hóa gốc của chợ nổi.
  • Nhà nước: Cần có những chính sách quy hoạch, hỗ trợ để bảo tồn và phát huy bền vững giá trị của chợ nổi như một di sản văn hóa.

III. TỔNG KẾT GIÁ TRỊ NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT

1. Giá trị nội dung

Văn bản đã cung cấp những thông tin đầy đủ, cô đọng và hữu ích về chợ nổi – một nét văn hóa đặc trưng của vùng sông nước miền Tây. Qua đó, người đọc không chỉ hiểu biết thêm về một hình thức chợ độc đáo mà còn cảm nhận được vẻ đẹp của thiên nhiên, sự trù phú của sản vật và đặc biệt là tâm hồn phóng khoáng, chân thành, mến khách của con người Nam Bộ. Văn bản khơi gợi tình yêu, niềm tự hào về những giá trị văn hóa đa dạng của đất nước.

2. Đặc sắc về hình thức

• Cấu trúc chặt chẽ: Các thông tin được sắp xếp theo một trật tự logic, khoa học, giúp người đọc dễ dàng tiếp nhận.
• Kết hợp đa phương thức: Văn bản kết hợp hài hòa giữa phương thức thuyết minh (cung cấp thông tin) và các yếu tố miêu tả, biểu cảm, giúp bài viết vừa chính xác vừa sinh động.
• Ngôn ngữ sáng rõ: Sử dụng ngôn ngữ chuẩn xác, dễ hiểu, giàu hình ảnh.
• Sử dụng hiệu quả phương tiện phi ngôn ngữ: Các hình ảnh minh họa đóng vai trò quan trọng, làm tăng tính trực quan và sức hấp dẫn cho văn bản.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố và mở rộng kiến thức từ bài học:

1. Câu 1: Dựa vào nội dung văn bản, hãy trình bày những nét độc đáo trong cách thức mua bán, quảng cáo hàng hóa ở chợ nổi miền Tây.

   Gợi ý trả lời: Tập trung phân tích chi tiết về “cây bẹo” (định nghĩa, công dụng, các quy ước ngầm liên quan) và không khí mua bán tấp nập, thân tình trên sông nước.

2. Câu 2: Theo em, vì sao chợ nổi lại hình thành và phát triển mạnh mẽ ở miền Tây Nam Bộ mà không phải ở các vùng miền khác của Việt Nam?

   Gợi ý trả lời: Phân tích mối quan hệ chặt chẽ giữa sự ra đời của chợ nổi với các yếu tố: điều kiện tự nhiên (hệ thống sông ngòi, kênh rạch chằng chịt), điều kiện kinh tế (vựa nông sản, trái cây lớn), và đặc điểm tính cách, nếp sống của con người nơi đây (thích ứng, sáng tạo, phóng khoáng).

3. Câu 3: Viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) phát biểu cảm nghĩ của em về vẻ đẹp của con người và cuộc sống ở miền sông nước được thể hiện qua văn bản “Chợ nổi – Nét văn hóa sông nước miền Tây”.

   Gợi ý trả lời: Bày tỏ sự ngưỡng mộ, yêu mến đối với vẻ đẹp của con người (chân chất, phóng khoáng, cần cù, sáng tạo) và cuộc sống (sôi động, tấp nập nhưng vẫn hài hòa với thiên nhiên). Nêu lên mong muốn được một lần trải nghiệm không khí của chợ nổi.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài soạn “Chợ nổi – Nét văn hóa sông nước miền Tây”, chúng ta đã cùng nhau khám phá một không gian văn hóa vô cùng đặc sắc. Văn bản không chỉ là một nguồn tri thức quý giá mà còn là một lời mời gọi chúng ta hãy tìm về, trải nghiệm và thêm yêu quý những giá trị văn hóa độc đáo của dân tộc. Chợ nổi không chỉ là nơi buôn bán, mà còn là linh hồn, là nhịp đập cuộc sống của người dân miền sông nước. Hy vọng rằng, sau bài học này, các em sẽ có thêm niềm tự hào và ý thức trách nhiệm trong việc gìn giữ, phát huy những di sản văn hóa tốt đẹp của quê hương, đất nước. Hãy thử tìm xem thêm các video, phim tài liệu về chợ nổi để có những cảm nhận chân thực và sống động hơn nhé!