Soạn bài Chữ bầu lên nhà thơ - Ngữ văn - Lớp 10 - Kết nối tri thức

A. Mở đầu: Giới thiệu chung

Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một văn bản lí luận văn học vô cùng đặc sắc và sâu sắc: "Chữ bầu lên nhà thơ" của tác giả Lê Đạt. Đây không chỉ là một bài tiểu luận khô khan mà là những chiêm nghiệm, trăn trở của một nhà thơ lớn về bản chất của thi ca và sứ mệnh của người nghệ sĩ. Qua văn bản này, các em sẽ hiểu được rằng thơ ca không chỉ đến từ cảm hứng bộc phát mà còn là kết quả của một quá trình lao động nghệ thuật nghiêm túc, một cuộc "vật lộn" với ngôn từ. Bài học sẽ giúp chúng ta giải mã quan niệm độc đáo của Lê Đạt về mối quan hệ giữa "chữ" và "nhà thơ", từ đó có cái nhìn sâu sắc hơn về quá trình sáng tạo và biết trân trọng hơn giá trị của từng con chữ trong tác phẩm văn học.

B. Nội dung chính: Phân tích văn bản

1. Tìm hiểu chung về tác giả Lê Đạt và tác phẩm

1.1. Tác giả Lê Đạt (1929 - 2008)

Cuộc đời và sự nghiệp:

Lê Đạt, tên thật là Đào Công Đạt, là một trong những gương mặt tiêu biểu của thơ ca Việt Nam hiện đại.
Ông nổi tiếng với những cách tân táo bạo về ngôn ngữ thơ, luôn tìm tòi, khám phá những khả năng biểu đạt mới của tiếng Việt.
Cuộc đời ông trải qua nhiều thăng trầm, đặc biệt là liên quan đến vụ án Nhân văn - Giai phẩm, khiến sự nghiệp của ông có một thời gian dài gián đoạn. Tuy nhiên, với tình yêu và niềm đam mê mãnh liệt dành cho văn chương, ông vẫn không ngừng sáng tác.
Năm 2007, ông được trao tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật, một sự ghi nhận xứng đáng cho những đóng góp của ông.

Phong cách nghệ thuật:

Phong cách của Lê Đạt được định danh bởi sự lao động miệt mài, công phu với ngôn từ. Ông tự nhận mình là một "phu chữ", tức là người làm lụng vất vả trên cánh đồng ngôn ngữ để gieo trồng nên những vần thơ độc đáo. Thơ ông giàu tính triết lí, cô đọng, hàm súc và luôn mang đến những bất ngờ cho người đọc bởi cách kết hợp từ ngữ, hình ảnh mới lạ.

1.2. Tác phẩm "Chữ bầu lên nhà thơ"

Xuất xứ:

Văn bản "Chữ bầu lên nhà thơ" được trích từ tập tiểu luận "Đối thoại với đời và thơ", xuất bản năm 2001. Đây là tập sách tập hợp những bài viết, phỏng vấn, đối thoại của Lê Đạt về các vấn đề văn học, nghệ thuật, thể hiện rõ nét những quan niệm sâu sắc của ông.

Thể loại và bố cục:

Thể loại: Tiểu luận phê bình văn học. Đây là thể loại văn nghị luận, trình bày những quan điểm, kiến giải của tác giả về một vấn đề văn học một cách tự do, giàu cảm xúc và mang đậm dấu ấn cá nhân.
Bố cục: Mạch lập luận của văn bản rất chặt chẽ, có thể chia thành 3 phần chính:
1. Phần 1 (Từ đầu đến "...ý tại ngôn ngoại"): Quan niệm về "chữ" và yêu cầu đối với nhà thơ trong quá trình sáng tạo.
2. Phần 2 (Tiếp theo đến "...một câu thơ hay"): Hình ảnh nhà thơ là "phu chữ" và quá trình lao động sáng tạo gian khổ.
3. Phần 3 (Còn lại): Khẳng định lại mối quan hệ giữa "chữ" và nhà thơ, cũng như giá trị của thơ ca đích thực.

2. Phân tích chi tiết văn bản

2.1. Nhan đề "Chữ bầu lên nhà thơ" - Một tuyên ngôn nghệ thuật

Ngay từ nhan đề, Lê Đạt đã đưa ra một quan niệm đầy tính khiêu khích và mới mẻ. Thông thường, chúng ta nghĩ rằng nhà thơ là người chủ động lựa chọn, sắp xếp con chữ để tạo nên tác phẩm. Nhưng ở đây, Lê Đạt đã đảo ngược vị thế: "Chữ" trở thành chủ thể, là người "bầu" lên, lựa chọn và công nhận nhà thơ.

"Chữ": Không phải là con chữ vô tri, mà là ngôn ngữ nghệ thuật, là đơn vị cơ bản của văn chương, mang trong mình cả một lịch sử, một nền văn hóa, một năng lượng tiềm tàng.
"Bầu": Là hành động lựa chọn, tín nhiệm, công nhận. Hành động này đòi hỏi một sự xứng đáng từ đối tượng được bầu.

Như vậy, nhan đề này hàm chứa một thông điệp sâu sắc:

Nhà thơ không phải là người đứng trên ngôn ngữ mà là người phục vụ ngôn ngữ. Anh ta phải lao động cật lực, phải thấu hiểu linh hồn của từng con chữ, phải đổ mồ hôi, công sức để đánh thức những tiềm năng vô tận của chúng. Chỉ khi nào nhà thơ làm được điều đó, khi anh ta thực sự xứng đáng, thì "chữ" mới chấp nhận anh ta, mới "bầu" anh ta lên vị trí nhà thơ đích thực. Đây là một tuyên ngôn về sự khiêm tốn và tinh thần lao động nghiêm túc của người nghệ sĩ.

2.2. Quan niệm của Lê Đạt về "Chữ" trong thơ ca

Trong văn bản, Lê Đạt không coi "chữ" đơn thuần là ký hiệu ngôn ngữ. Ông đã赋予 cho nó một đời sống, một linh hồn riêng.

"Chữ" có đời sống và số phận riêng:

Lê Đạt cho rằng mỗi chữ có một "cái phận", một "số phận" riêng. Có những chữ "sung sướng" và có những chữ "bất hạnh".
Người làm thơ phải nhận ra "cái phận" đó của chữ, phải biết "chăm sóc", "nuôi dưỡng" để chúng có thể tỏa sáng trong câu thơ. Ông viết: "Tôi có cái thú đi tìm những chữ bất hạnh, những chữ có một giá trị sử dụng thấp, bị đẩy ra rìa...".
Hành động này cho thấy nhà thơ không chỉ sử dụng chữ mà còn là người cứu rỗi, mang lại cho chữ một đời sống mới, một giá trị mới.

"Chữ" là một sinh thể có năng lượng:

Tác giả dùng những hình ảnh đầy ấn tượng để miêu tả sức mạnh của chữ: "Chữ như những con số trong một tài khoản vô hình", "Chữ có ma lực của nó", "Câu thơ hay là câu thơ có khả năng tự hủy... để làm sống dậy một cái gì đó".

Chữ không tĩnh tại mà luôn vận động, chứa đựng năng lượng. Khi được đặt đúng chỗ, chúng có thể tạo ra những "vụ nổ" về nghĩa, gợi ra những liên tưởng sâu xa, đánh thức cảm xúc của người đọc.
Quan niệm này đòi hỏi nhà thơ phải có sự nhạy cảm đặc biệt để nắm bắt và điều khiển được nguồn năng lượng ấy.

2.3. Quan niệm về nhà thơ và quá trình lao động sáng tạo

Từ quan niệm về "chữ", Lê Đạt xây dựng hình ảnh nhà thơ với những yêu cầu khắt khe và một tinh thần lao động đáng trân trọng.

Nhà thơ là một "phu chữ":

Đây là một hình ảnh ẩn dụ độc đáo và cốt lõi trong tư tưởng của Lê Đạt. "Phu" là người lao động chân tay, vất vả. "Phu chữ" gợi lên hình ảnh người làm thơ phải đổ mồ hôi, công sức, phải lao động cật lực, kiên nhẫn như một người nông dân trên cánh đồng ngôn ngữ.

Hình ảnh này đối lập hoàn toàn với quan niệm lãng mạn về nhà thơ như một tài tử, một kẻ mộng mơ chỉ chờ cảm hứng đến.
Nó nhấn mạnh yếu tố lao động, kỹ thuật và sự khổ luyện trong sáng tạo nghệ thuật. Để có một câu thơ hay, nhà thơ phải "vật lộn", phải "đãi cát tìm vàng", phải chắt lọc, gọt giũa từng chữ.

Quá trình sáng tạo là một cuộc "vật lộn" gian khổ:

Lê Đạt miêu tả quá trình này không hề thơ mộng. Đó là một quá trình đầy gian nan:

Sự tinh lọc và cô đọng: Nhà thơ phải biết "ném đi", "vứt bỏ" những gì thừa thãi, chỉ giữ lại cái cốt lõi, tinh túy nhất. Ông ví von: "Thơ là một loại quặng, phải qua nhiều lần tinh luyện mới thành kim loại quý".
Sự sáng tạo dấu ấn cá nhân: Một nhà thơ thực thụ không đi theo lối mòn, không lặp lại người khác và không lặp lại chính mình. Anh ta phải tạo ra một "vân chữ" riêng, một phong cách không thể trộn lẫn. Điều này đòi hỏi sự dũng cảm, sự bứt phá và một cá tính mạnh mẽ.
Đạt đến "ý tại ngôn ngoại": Mục đích cuối cùng của lao động chữ là vượt qua chính con chữ. Một câu thơ hay không phải là câu thơ phô diễn kỹ thuật, mà là câu thơ dùng ngôn từ hữu hạn để gợi ra những ý nghĩa vô hạn, làm cho người đọc phải suy ngẫm, trăn trở. Đó chính là cảnh giới cao nhất của thơ ca.

3. Đặc sắc nghệ thuật của văn bản

Sức hấp dẫn của "Chữ bầu lên nhà thơ" không chỉ đến từ những tư tưởng sâu sắc mà còn từ chính nghệ thuật lập luận và ngôn ngữ của tác giả.

3.1. Lập luận chặt chẽ, logic

Tuy là một bài tiểu luận mang tính cá nhân, nhưng mạch lập luận của Lê Đạt rất khoa học và thuyết phục. Ông đi từ những định nghĩa, những quan niệm nền tảng (về chữ) đến việc xây dựng hình ảnh người nghệ sĩ (phu chữ) và cuối cùng là khẳng định giá trị của lao động sáng tạo. Các luận điểm được kết nối với nhau một cách tự nhiên, tạo thành một hệ thống tư tưởng thống nhất.

3.2. Ngôn ngữ độc đáo, giàu hình ảnh và tính tạo hình

Lê Đạt đã dùng chính thực hành nghệ thuật của mình để viết về nghệ thuật. Ngôn ngữ của ông trong bài tiểu luận này cũng chính là minh chứng cho quan niệm "phu chữ" của ông:

Sử dụng nhiều ẩn dụ, so sánh độc đáo: "phu chữ", "vân chữ", "ma chữ", "thơ là quặng"... Những hình ảnh này khiến cho các khái niệm lí luận trừu tượng trở nên cụ thể, sinh động và dễ hình dung.
Cách diễn đạt ngắn gọn, hàm súc: Câu văn của Lê Đạt thường cô đọng, giàu sức nặng. Ông không giải thích dài dòng mà thường đưa ra những đúc kết, những câu văn như những châm ngôn nghệ thuật.
Giàu nhạc điệu và nhịp điệu: Cách ngắt câu, dùng từ của ông tạo ra một nhịp điệu riêng, khiến cho văn nghị luận mà không hề khô khan, ngược lại còn rất lôi cuốn.

3.3. Giọng điệu tự tin, khẳng định

Toàn bộ văn bản toát lên một giọng điệu tự tin, quả quyết của một người đã dành cả đời để chiêm nghiệm và thực hành nghệ thuật. Ông không ngần ngại đưa ra những phát biểu mạnh mẽ, mang tính tuyên ngôn. Cái "tôi" của tác giả hiện lên rõ nét, một cái "tôi" đầy đam mê, trách nhiệm và cũng rất kiêu hãnh với con đường nghệ thuật mà mình đã chọn.

C. Câu hỏi ôn tập và củng cố

Câu 1: Phân tích ý nghĩa của nhan đề "Chữ bầu lên nhà thơ". Theo em, cách đặt vấn đề này của Lê Đạt có gì mới mẻ và sâu sắc so với những quan niệm thông thường về nhà thơ và thơ ca?

Gợi ý trả lời: Phân tích sự đảo ngược vai trò chủ thể (Chữ -> Nhà thơ). Nêu bật hàm ý về sự lao động nghiêm túc, sự khiêm tốn và vai trò quyết định của ngôn ngữ đối với sự thành công của nhà thơ. So sánh với quan niệm lãng mạn coi nhà thơ là thiên tài, chỉ dựa vào cảm hứng.
Câu 2: Hình ảnh "phu chữ" mà Lê Đạt dùng để nói về nhà thơ gợi cho em những suy nghĩ gì về lao động sáng tạo nghệ thuật?

Gợi ý trả lời: Phân tích các lớp nghĩa của từ "phu" (vất vả, cực nhọc, cần mẫn). Liên hệ đến quá trình làm thơ: không phải là cuộc dạo chơi mà là một công việc đòi hỏi sự kiên nhẫn, khổ luyện, sự tìm tòi, gọt giũa công phu. Nhấn mạnh giá trị của lao động trong nghệ thuật.
Câu 3: Em ấn tượng nhất với đặc điểm nghệ thuật nào trong lối viết của Lê Đạt qua văn bản này? Hãy chọn một vài câu văn, hình ảnh cụ thể để minh họa.

Gợi ý trả lời: Có thể chọn một trong các đặc điểm: lập luận, ngôn ngữ hình ảnh, giọng điệu. Ví dụ, nếu chọn ngôn ngữ hình ảnh, hãy phân tích các hình ảnh như "vân chữ", "chữ có phận", "thơ là quặng"... để thấy được sự độc đáo và sức gợi của chúng.
Câu 4: Từ những quan niệm của Lê Đạt trong văn bản, em rút ra được bài học gì cho bản thân trong việc đọc - hiểu một tác phẩm văn học và trong việc sử dụng tiếng Việt hàng ngày?

Gợi ý trả lời: Bài học về việc trân trọng từng con chữ khi đọc tác phẩm, cố gắng cảm nhận vẻ đẹp và sức nặng của ngôn từ. Bài học về việc cẩn trọng, chắt lọc khi nói và viết, ý thức được sức mạnh của ngôn ngữ để sử dụng nó một cách hiệu quả và có trách nhiệm.

D. Kết luận & Tóm tắt

Văn bản "Chữ bầu lên nhà thơ" của Lê Đạt là một bài tiểu luận đặc sắc, thể hiện những quan niệm sâu sắc và mới mẻ về nghệ thuật thi ca. Qua tác phẩm, chúng ta hiểu rằng, để trở thành một nhà thơ đích thực, tài năng và cảm hứng là chưa đủ. Điều quan trọng hơn cả là một quá trình lao động nghệ thuật nghiêm túc, một cuộc khổ luyện không ngừng với ngôn từ. Nhà thơ phải là một "phu chữ" cần mẫn, phải thấu hiểu linh hồn của từng con chữ để rồi được chính "chữ" lựa chọn và vinh danh. Bài học không chỉ giúp chúng ta thêm yêu quý, trân trọng thơ ca mà còn nhắc nhở mỗi người về giá trị của lao động và sự sáng tạo trong bất kỳ lĩnh vực nào của cuộc sống.