Soạn bài Chữ người tử tù - Ngữ văn - Lớp 10 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những truyện ngắn xuất sắc nhất của văn học Việt Nam hiện đại – “Chữ người tử tù” của nhà văn Nguyễn Tuân. Tác phẩm không chỉ là một câu chuyện về nghệ thuật thư pháp mà còn là một bài ca bi tráng về vẻ đẹp của tài năng, khí phách và nhân cách con người. Qua việc phân tích tình huống truyện độc đáo, hai nhân vật đối lập nhưng lại có chung một tình yêu với cái Đẹp là Huấn Cao và viên quản ngục, chúng ta sẽ hiểu được quan niệm thẩm mỹ sâu sắc của Nguyễn Tuân: trong bất kỳ hoàn cảnh khắc nghiệt nào, cái Đẹp chân chính vẫn luôn tồn tại, có sức mạnh cảm hóa và chiến thắng cái xấu, cái ác. Bài soạn này sẽ giúp các em nắm vững kiến thức, phân tích sâu sắc tác phẩm và trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa một cách hiệu quả nhất.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả Nguyễn Tuân (1910-1987)

Nguyễn Tuân là một trong những cây bút lớn của văn xuôi Việt Nam hiện đại, một nghệ sĩ tài hoa và uyên bác. Ông được mệnh danh là "người thợ kim hoàn của chữ" với phong cách nghệ thuật độc đáo, tài hoa và duy mỹ.

• Trước Cách mạng tháng Tám: Phong cách của ông gói gọn trong chữ "ngông". Ông thường tìm đến vẻ đẹp của quá khứ, những giá trị văn hóa truyền thống đã mai một, gọi là "vang bóng một thời". Nhân vật của ông thường là những con người tài hoa, nghệ sĩ, có khí phách phi thường.
• Sau Cách mạng tháng Tám: Ông hòa mình vào cuộc sống mới, viết về những con người lao động, những người lính. Nhưng dù viết về đề tài nào, văn Nguyễn Tuân vẫn luôn toát lên sự tài hoa, uyên bác và một tình yêu tha thiết với quê hương, đất nước.

2. Tác phẩm "Chữ người tử tù"

• Xuất xứ: Truyện ngắn ban đầu có tên là "Dòng chữ cuối cùng", được đăng trên tạp chí Tao Đàn năm 1938. Sau đó, truyện được đổi tên thành "Chữ người tử tù" và in trong tập truyện ngắn nổi tiếng "Vang bóng một thời" (1940).
• Nguồn cảm hứng: Tác phẩm được lấy cảm hứng từ cuộc đời của Cao Bá Quát, một nhà thơ, một nhà thư pháp nổi tiếng và cũng là một người anh hùng chống lại triều đình nhà Nguyễn.
• Chủ đề: Tác phẩm ca ngợi sự chiến thắng của ánh sáng, cái đẹp, cái thiện trước bóng tối, cái xấu, cái ác; khẳng định giá trị bất diệt của tài năng và nhân cách con người.

II. PHÂN TÍCH CHI TIẾT TÁC PHẨM

1. Tình huống truyện độc đáo, éo le

Nguyễn Tuân đã tạo ra một tình huống truyện vô cùng đặc biệt, là cuộc gặp gỡ giữa hai con người ở hai vị thế hoàn toàn đối lập:

• Huấn Cao: Một tử tù, kẻ cầm đầu cuộc nổi loạn chống lại triều đình, đang chờ ngày ra pháp trường chịu án chém. Nhưng ông lại là một nghệ sĩ thư pháp tài hoa bậc nhất, người sáng tạo ra cái Đẹp.
• Viên quản ngục: Người đại diện cho pháp luật, cho bộ máy cai trị đương thời, có nhiệm vụ giam giữ và quản thúc Huấn Cao. Nhưng ông lại là một người có tâm hồn nghệ sĩ, say mê cái Đẹp, khao khát có được chữ của Huấn Cao.

Cuộc gặp gỡ này diễn ra trong một không gian trớ trêu: nhà tù – nơi của bóng tối, tội ác, sự tàn nhẫn. Chính trong hoàn cảnh éo le này, những vẻ đẹp tiềm ẩn của con người mới có cơ hội bộc lộ rực rỡ nhất. Tình huống truyện này chính là "đất" để Nguyễn Tuân gieo mầm và cho nở hoa những giá trị về cái Đẹp, cái Thiện và cái Hùng.

Tình huống truyện này có thể được xem là một cuộc kỳ ngộ. Nó tạo ra những xung đột kịch tính, làm nổi bật tính cách nhân vật và thể hiện sâu sắc chủ đề của tác phẩm.

2. Vẻ đẹp nhân vật Huấn Cao

Huấn Cao là nhân vật trung tâm, hiện thân cho quan niệm của Nguyễn Tuân về người nghệ sĩ tài hoa, anh hùng. Vẻ đẹp của ông được thể hiện ở nhiều phương diện:

a. Một nghệ sĩ tài hoa, bậc thầy về nghệ thuật thư pháp

• Tài năng vượt trội: Tài viết chữ của ông đã trở thành một huyền thoại, được cả vùng tỉnh Sơn ca ngợi: "chữ ông Huấn Cao đẹp lắm, vuông lắm". Có được chữ của ông là có được một báu vật để đời.
• Quan niệm về nghệ thuật: Ông không bán chữ, không cho chữ một cách tùy tiện. Ông chỉ cho chữ những người tri kỷ, hiểu được giá trị của nghệ thuật. Ông từng nói: "Tính ta vốn không vì vàng ngọc hay quyền thế mà ép mình viết câu đối bao giờ". Điều này cho thấy nhân cách cao quý, coi thường vật chất và quyền lực của một nghệ sĩ chân chính.

b. Một anh hùng có khí phách hiên ngang, bất khuất

• Hành động lẫy lừng: Huấn Cao là người dám đứng lên chống lại triều đình phong kiến thối nát, dù biết rằng việc đó có thể phải trả giá bằng cả tính mạng. Hành động "chọc trời khuấy nước" của ông thể hiện một khí phách ngang tàng, không chịu khuất phục.
• Thái độ trong tù: Dù thân bị giam cầm, nhưng tinh thần ông vẫn tự do. Ông tỏ ra khinh bạc, coi thường bọn lính áp giải và cả viên quản ngục. Ông "lạnh lùng chúc mũi gông nặng, khom mình thúc mạnh đầu thang gông xuống thềm đá tảng". Thái độ này không phải là sự kiêu ngạo vô lối, mà là khí phách của một người anh hùng không chịu cúi đầu trước cường quyền.

c. Vẻ đẹp của một "thiên lương" trong sáng

Ban đầu, Huấn Cao có thái độ miệt thị viên quản ngục vì cho rằng ông ta cũng như bao kẻ đại diện cho bộ máy cai trị khác. Nhưng khi hiểu được tấm lòng "biệt nhỡn liên tài" và sở thích cao quý của viên quản ngục, Huấn Cao đã thay đổi thái độ. Ông không chỉ đồng ý cho chữ mà còn cảm thấy "thiếu chút nữa, ta đã phụ mất một tấm lòng trong thiên hạ".

Hành động cho chữ không chỉ là việc sáng tạo nghệ thuật, mà còn là sự gặp gỡ của những tâm hồn tri kỷ, là sự đền đáp một tấm lòng. Điều này cho thấy, bên trong vẻ ngoài lạnh lùng, ngang tàng là một tâm hồn biết trân trọng cái Đẹp, cái Thiện – một thiên lương trong sáng.

3. Vẻ đẹp nhân vật viên quản ngục

Viên quản ngục là một nhân vật độc đáo, một con người có tâm hồn không tương xứng với hoàn cảnh sống của mình. Ông được Nguyễn Tuân miêu tả là "một thanh âm trong trẻo chen vào giữa một bản đàn mà nhạc luật đều hỗn loạn, xô bồ".

a. Một con người có hoàn cảnh sống trớ trêu

Ông phải sống và làm việc trong một môi trường đầy rẫy sự tàn nhẫn, lừa lọc của chốn ngục tù. Công việc hàng ngày của ông là cai quản những kẻ tội phạm. Thế nhưng, sâu thẳm trong con người ấy lại là một tâm hồn nghệ sĩ, một người yêu cái đẹp, đặc biệt là nghệ thuật thư pháp.

b. Một tấm lòng "biệt nhỡn liên tài" đáng quý

• Ngưỡng mộ tài năng: Viên quản ngục ngưỡng mộ Huấn Cao từ lâu, không phải vì ông là kẻ cầm đầu nổi loạn, mà vì ông là người có tài viết chữ đẹp. Ông coi việc có được chữ của Huấn Cao là "món quà quý trên đời".
• Hành động dũng cảm: Để có được chữ, ông đã bất chấp nguy hiểm, vi phạm luật lệ nhà tù để biệt đãi Huấn Cao. Ông không chỉ cho Huấn Cao rượu thịt mà còn đối xử với ông bằng một sự kính trọng đặc biệt. Hành động này xuất phát từ một tấm lòng trân trọng cái tài, cái đẹp, một tấm lòng biệt nhỡn liên tài.
• Sự khiêm nhường: Khi xin chữ, viên quản ngục tỏ ra vô cùng khúm núm, giống như một kẻ phạm tội đang xin ân huệ. Thái độ này càng làm tôn lên nhân cách cao đẹp của ông.

4. Cảnh cho chữ - "Một cảnh tượng xưa nay chưa từng có"

Đây là đỉnh cao của truyện ngắn, là nơi hội tụ và tỏa sáng rực rỡ nhất vẻ đẹp của tài năng, khí phách và nhân cách. Cảnh tượng này "xưa nay chưa từng có" bởi sự đối lập gay gắt giữa các yếu tố:

• Không gian và thời gian: Buồng giam chật hẹp, ẩm ướt, hôi hám của nhà tù vào lúc đêm khuya. Đây là không gian của bóng tối, của cái ác.
• Con người: Một người tù cổ đeo gông, chân vướng xiềng đang tô từng nét chữ trên tấm lụa trắng tinh. Bên cạnh, viên quản ngục và thầy thơ lại "khúm núm", "run run" cất những đồng tiền kẽm.
• Ánh sáng và mùi vị: Ánh sáng duy nhất là từ một ngọn đuốc "tẩm dầu rọi vào một đám khói bốc lên cay mắt". Mùi thơm của thoi mực tương phản với mùi phân chuột, mùi ẩm mốc của nhà giam.

Ý nghĩa của cảnh cho chữ:

1. Sự đảo ngược vị thế: Trong cảnh này, trật tự thông thường bị đảo lộn hoàn toàn. Tù nhân Huấn Cao trở thành người ban phát, giáo huấn, đầy uy quyền. Những người đại diện cho quyền lực là quản ngục và thơ lại trở thành những người học trò nhỏ bé, thành kính lĩnh nhận. Cái đẹp, cái tài đã lên ngôi, bất chấp hoàn cảnh tù đày.
2. Sự chiến thắng của cái Đẹp: Giữa chốn bùn lầy của nhà tù, cái Đẹp của nghệ thuật thư pháp vẫn được khai sinh. Nó không chỉ là vẻ đẹp của nét chữ mà còn là vẻ đẹp của nhân cách, khí phách. Ánh sáng của ngọn đuốc, của tấm lụa trắng, của nhân cách cao cả đã xua tan bóng tối của nhà tù.
3. Lời di huấn của người nghệ sĩ: Lời khuyên của Huấn Cao dành cho viên quản ngục: "Ở đây lẫn lộn. Ta khuyên thầy Quản nên thay chốn ở đi. Chỗ này không phải là nơi để treo một bức lụa trắng với những nét chữ vuông vắn, tươi tắn nó nói lên những cái hoài bão tung hoành của một đời con người". Đây không chỉ là lời khuyên về cách chơi chữ, mà còn là lời di huấn về cách sống: con người cần phải sống trong một môi trường trong sạch để giữ gìn "thiên lương".

III. ĐẶC SẮC NGHỆ THUẬT

• Xây dựng tình huống truyện độc đáo: Tạo ra những cuộc gặp gỡ éo le, kịch tính để làm nổi bật tính cách nhân vật và chủ đề tác phẩm.
• Nghệ thuật xây dựng nhân vật: Nhân vật được khắc họa sắc nét, có tính cách phi thường, được đặt trong mối quan hệ đối lập để cùng làm nổi bật vẻ đẹp của nhau.
• Ngôn ngữ giàu hình ảnh, góc cạnh: Nguyễn Tuân sử dụng một kho từ vựng phong phú, tạo ra những câu văn có nhịp điệu, hình ảnh, mang đậm màu sắc cổ kính, trang trọng.
• Sử dụng thành công thủ pháp đối lập, tương phản: Sự đối lập giữa ánh sáng và bóng tối, cái cao cả và cái phàm tục, nghệ thuật và nhà tù... đã tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt cho tác phẩm.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

1. Câu 1: Phân tích tình huống truyện độc đáo trong "Chữ người tử tù" và cho biết ý nghĩa của tình huống đó trong việc thể hiện chủ đề tác phẩm.

   Gợi ý: Nêu rõ sự éo le, trớ trêu trong cuộc gặp gỡ giữa Huấn Cao và viên quản ngục (địa vị xã hội, không gian gặp gỡ). Phân tích ý nghĩa: làm nổi bật vẻ đẹp nhân vật, thể hiện sự chiến thắng của cái Đẹp và làm sâu sắc chủ đề tư tưởng của truyện.

2. Câu 2: Phân tích vẻ đẹp của nhân vật Huấn Cao. Qua nhân vật này, em hiểu gì về quan niệm của nhà văn Nguyễn Tuân về người nghệ sĩ chân chính?

   Gợi ý: Phân tích các vẻ đẹp: tài hoa nghệ sĩ, khí phách anh hùng, thiên lương trong sáng. Nêu quan niệm của Nguyễn Tuân: người nghệ sĩ chân chính phải là người có sự thống nhất giữa tài năng, nhân cách và khí phách.

3. Câu 3: Phân tích ý nghĩa của "cảnh tượng xưa nay chưa từng có" trong đoạn kết của tác phẩm.

   Gợi ý: Phân tích các yếu tố đối lập (không gian, ánh sáng, con người). Làm rõ ý nghĩa của sự đảo ngược vị thế và sự chiến thắng của cái Đẹp, cái Thiện trước hoàn cảnh tăm tối. Nêu bật giá trị nhân văn và tư tưởng thẩm mỹ của nhà văn.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

"Chữ người tử tù" là một tác phẩm nghệ thuật đặc sắc, kết tinh tài năng và phong cách của nhà văn Nguyễn Tuân. Qua câu chuyện về cuộc gặp gỡ kỳ lạ giữa một người tử tù tài hoa và một viên quản ngục có tấm lòng yêu cái đẹp, tác phẩm đã khẳng định một chân lý vĩnh hằng: cái Đẹp có sức mạnh cảm hóa mãnh liệt, có thể chiến thắng và tồn tại ngay trong những hoàn cảnh tăm tối, khắc nghiệt nhất. Tác phẩm không chỉ ca ngợi nghệ thuật thư pháp truyền thống mà còn là bài ca về vẻ đẹp của nhân cách, khí phách con người. Đây là một áng văn bất hủ, mãi mãi tỏa sáng trong nền văn học Việt Nam.