A. Giới thiệu bài học
Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau đến với một trong những truyện ngắn xuất sắc nhất của văn học Việt Nam hiện đại - "Chữ người tử tù" của nhà văn Nguyễn Tuân. Tác phẩm này không chỉ là một câu chuyện cảm động về nghệ thuật và con người, mà còn là một bức tranh tuyệt đẹp về sự chiến thắng của cái Đẹp, cái Thiện trước hoàn cảnh tăm tối, khắc nghiệt. Thông qua việc phân tích tình huống truyện độc đáo và hai nhân vật đối lập nhưng lại là tri kỷ, Huấn Cao và viên quản ngục, chúng ta sẽ khám phá quan niệm nghệ thuật độc đáo của Nguyễn Tuân. Bài học này sẽ giúp các em nắm vững kiến thức trọng tâm, rèn luyện kỹ năng phân tích nhân vật và cảm thụ tác phẩm văn học một cách sâu sắc, chuẩn bị tốt nhất cho các kỳ thi quan trọng.
B. Nội dung chính
I. Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm
1. Tác giả Nguyễn Tuân (1910 - 1987)
Nguyễn Tuân được mệnh danh là "người nghệ sĩ suốt đời đi tìm cái Đẹp". Ông là một trong những cây bút tiêu biểu nhất của văn học Việt Nam hiện đại với phong cách nghệ thuật độc đáo, không thể trộn lẫn.
- Tiểu sử: Nguyễn Tuân sinh ra trong một gia đình nhà Nho khi Hán học đã tàn. Điều này ảnh hưởng sâu sắc đến văn chương của ông, luôn có một sự hoài niệm, trân trọng những giá trị văn hóa cổ truyền của dân tộc.
- Phong cách nghệ thuật: Trước Cách mạng tháng Tám, phong cách của Nguyễn Tuân có thể gói gọn trong một chữ "ngông". Ông khám phá thế giới qua lăng kính của cái Đẹp, say mê những cá tính mạnh mẽ, những cảm giác mãnh liệt. Nhân vật của ông thường là những con người tài hoa, nghệ sĩ, có khí phách phi thường. Vốn từ vựng phong phú, câu văn góc cạnh, giàu hình ảnh và nhạc điệu là đặc trưng nổi bật trong văn của Nguyễn Tuân.
2. Tác phẩm "Chữ người tử tù"
- Xuất xứ: "Chữ người tử tù" ban đầu có tên là "Dòng chữ cuối cùng", được in trên tạp chí Tao Đàn năm 1938. Sau đó, tác phẩm được đưa vào tập truyện ngắn nổi tiếng "Vang bóng một thời" (1940). Tập truyện này là sự hoài niệm và tiếc nuối của Nguyễn Tuân về một thời đã qua với những vẻ đẹp văn hóa, những con người tài hoa đang dần bị lãng quên.
- Tóm tắt: Câu chuyện xoay quanh cuộc gặp gỡ kỳ lạ giữa Huấn Cao - một người tử tù tài hoa, nghệ sĩ thư pháp và viên quản ngục - người đại diện cho bộ máy cai trị nhưng lại có tâm hồn yêu cái Đẹp. Viên quản ngục, dù biết Huấn Cao là kẻ thù của triều đình, vẫn hết lòng biệt đãi ông vì ngưỡng mộ tài viết chữ và khí phách của ông. Cuối cùng, trước khi bị giải ra pháp trường, Huấn Cao đã đồng ý cho chữ viên quản ngục trong một cảnh tượng "xưa nay chưa từng có" ngay tại buồng giam.
- Tình huống truyện độc đáo: Điểm đặc sắc nhất của truyện là tình huống éo le, kịch tính. Đó là cuộc gặp gỡ giữa hai con người ở hai vị thế hoàn toàn đối lập: một người là tử tù, kẻ nổi loạn chống lại triều đình; một người là quản ngục, đại diện cho trật tự xã hội. Nhưng họ lại là tri kỷ trong nghệ thuật. Chính tình huống này đã làm nổi bật vẻ đẹp của các nhân vật và chủ đề của tác phẩm: trong môi trường tăm tối, hôi hám của nhà tù, cái Đẹp và cái Thiện vẫn có thể nảy nở và tỏa sáng.
II. Phân tích chi tiết văn bản
1. Nhân vật Huấn Cao - Biểu tượng của cái Đẹp và khí phách hiên ngang
Huấn Cao là nhân vật trung tâm, hội tụ những vẻ đẹp lý tưởng mà Nguyễn Tuân theo đuổi. Ở ông có sự thống nhất giữa một nghệ sĩ tài hoa và một anh hùng có khí phách lẫm liệt.
a. Vẻ đẹp tài hoa, nghệ sĩ
Tài năng của Huấn Cao được thể hiện qua nghệ thuật thư pháp. Chữ của ông không chỉ là những con chữ thông thường mà đã đạt đến đỉnh cao của nghệ thuật, trở thành một vật báu.
"Chữ ông Huấn Cao đẹp lắm, vuông lắm... Có được chữ ông Huấn mà treo là có một vật báu trên đời."
Lời đồn đại này cho thấy tài năng của Huấn Cao đã vượt ra khỏi phạm vi một vùng, trở thành niềm khao khát của những người am hiểu nghệ thuật như viên quản ngục. Chữ của ông chứa đựng cả tài năng, nhân cách và hoài bão của người viết. Việc coi trọng nghệ thuật thư pháp cho thấy Nguyễn Tuân đề cao những giá trị văn hóa truyền thống đang dần mai một.
b. Vẻ đẹp khí phách hiên ngang, bất khuất
Huấn Cao không chỉ là nghệ sĩ, ông còn là một anh hùng, một người dám "chọc trời khuấy nước", chống lại trật tự xã hội đương thời. Khí phách ấy không hề suy giảm ngay cả khi ông trở thành một người tử tù, chân tay bị xiềng xích.
- Thái độ với cường quyền: Khi mới vào tù, ông thể hiện sự khinh bạc đến tột độ. Ông "lạnh lùng, chúc mũi gông", không thèm để ý đến sự săn sóc đặc biệt của viên quản ngục. Ông coi đó là một trò "tiểu nhân thị oai" của kẻ cầm quyền.
- Hành động dỗ gông: Hành động "dỗ cái gông xuống thềm đá tảng" là một hành động đầy thách thức, thể hiện sự tự do và ngang tàng trong tâm hồn, bất chấp gông cùm về thể xác.
Khí phách này cho thấy Huấn Cao là một con người có lý tưởng, dám sống và dám chết cho lý tưởng của mình. Ông không cúi đầu trước cường quyền, chỉ khuất phục trước cái Đẹp và sự Thiện lương.
c. Vẻ đẹp của một "thiên lương" trong sáng
"Thiên lương" là bản tính tốt đẹp, trong sáng của con người. Dù mang vẻ ngoài lạnh lùng, bên trong Huấn Cao là một con người có tấm lòng cao cả, biết trân trọng những tâm hồn đồng điệu.
- Nguyên tắc cho chữ: Ông tuyên bố: "Ta nhất sinh không vì vàng ngọc hay quyền thế mà ép mình viết câu đối bao giờ. Đời ta cũng mới viết có hai bộ tứ bình và một bức trung đường cho ba người bạn thân của ta thôi." Điều này cho thấy ông không bán nghệ thuật của mình. Ông chỉ cho chữ những người ông quý trọng, những người là tri kỷ.
- Sự thay đổi thái độ với viên quản ngục: Ban đầu, ông khinh miệt viên quản ngục. Nhưng khi hiểu được "sở thích cao quý" và tấm lòng "biệt nhỡn liên tài" của viên quản ngục, ông đã xúc động. Ông nói: "Thiếu chút nữa, ta đã phụ mất một tấm lòng trong thiên hạ." Câu nói này cho thấy sự trân trọng của ông đối với những con người biết yêu cái Đẹp, bất kể họ là ai. Việc ông quyết định cho chữ chính là sự gặp gỡ của những tâm hồn lớn.
2. Nhân vật viên quản ngục - "Một thanh âm trong trẻo" giữa chốn bùn nhơ
Nếu Huấn Cao là hiện thân của cái Đẹp được sáng tạo, thì viên quản ngục là hiện thân của một tâm hồn biết thưởng thức và trân trọng cái Đẹp.
a. Sự đối lập giữa hoàn cảnh và tâm hồn
Viên quản ngục sống và làm việc trong một môi trường tàn bạo, lừa lọc. Ông tự nhận thấy mình đang sống giữa "một đống cặn bã". Nhưng tâm hồn ông lại không bị vấy bẩn. Nguyễn Tuân đã ví ông như "một thanh âm trong trẻo chen vào giữa một bản đàn mà nhạc luật đều hỗn loạn, xô bồ." Đây là một hình ảnh so sánh đặc sắc, cho thấy bản chất trong sáng, cao quý của nhân vật này giữa một xã hội mục nát.
b. Tấm lòng "biệt nhỡn liên tài"
"Biệt nhỡn liên tài" nghĩa là có con mắt xanh biết nhìn ra và yêu mến tài năng. Viên quản ngục ngưỡng mộ Huấn Cao không chỉ vì tài viết chữ mà còn vì khí phách của ông. Sự ngưỡng mộ này được thể hiện qua hành động:
- Săn sóc đặc biệt cho tử tù: Ông bí mật dặn dò thầy thơ lại đối xử tử tế với Huấn Cao, một hành động đi ngược lại luật lệ nhà tù và có thể gây nguy hiểm cho chính ông.
- Cam chịu và khiêm nhường: Dù bị Huấn Cao khinh miệt, ông vẫn không hề tức giận mà chỉ "chắp tay vái người tù một cái" rồi lặng lẽ lui ra. Sự khiêm nhường này không phải là sự hèn nhát, mà là sự kính trọng tuyệt đối dành cho một tài năng và một nhân cách lớn.
c. Khát khao mãnh liệt với cái Đẹp
Mong muốn xin được chữ Huấn Cao của viên quản ngục không phải là một thú chơi xa xỉ, mà là một khát vọng tinh thần cao cả. Ông muốn lưu giữ lại tinh hoa, cái đẹp của một con người sắp phải từ giã cõi đời. Khi Huấn Cao đồng ý cho chữ, ông đã "vội vã cúi đầu", "run run bưng chậu mực". Những chi tiết này cho thấy sự xúc động và hạnh phúc tột cùng của một người đã đạt được ước nguyện cao đẹp nhất đời mình.
3. Cảnh cho chữ - "Một cảnh tượng xưa nay chưa từng có"
Đây là đỉnh cao của truyện ngắn, nơi tất cả các giá trị và vẻ đẹp đều thăng hoa. Sự độc đáo của nó thể hiện ở mọi phương diện.
a. Không gian, thời gian, ánh sáng dị thường
- Không gian: Không phải là thư phòng sạch sẽ, mà là một buồng giam chật hẹp, ẩm ướt, đầy mạng nhện, phân chuột, phân gián. Đây là không gian của sự tăm tối, cái xấu, cái ác.
- Thời gian: Vào lúc đêm khuya, khi mọi hoạt động của nhà tù đã chìm vào yên lặng.
- Ánh sáng: Ánh sáng duy nhất đến từ "một bó đuốc tẩm dầu" rực cháy. Ngọn lửa này xua tan bóng tối, làm nổi bật những con người và sự việc phi thường đang diễn ra. Nó là biểu tượng cho ánh sáng của cái Đẹp, của tài năng, của thiên lương đang chiến thắng bóng tối của thực tại.
Sự tương phản gay gắt giữa không gian, ánh sáng và hành động cho chữ đã tạo nên một vẻ đẹp vừa bi tráng, vừa thiêng liêng.
b. Sự đảo ngược vị thế nhân vật
Trong cảnh cho chữ, trật tự thông thường của xã hội hoàn toàn bị đảo lộn:
- Người tù làm chủ: Huấn Cao, người tử tù chân vướng xiềng, lại trở thành người duy nhất có quyền uy. Ông ung dung, đĩnh đạc thảo từng nét chữ trên tấm lụa trắng.
- Kẻ cai trị trở nên nhỏ bé: Viên quản ngục và thầy thơ lại, những người đại diện cho quyền lực, lại "khúm núm", "run run". Họ trở thành những học trò đang thành kính lĩnh hội bài học về nghệ thuật và nhân cách.
Sự đảo ngược này khẳng định một chân lý: trong thế giới của cái Đẹp, quyền lực thuộc về người sáng tạo ra nó, chứ không thuộc về kẻ nắm giữ gông xiềng. Cái Đẹp có sức mạnh cảm hóa và khuất phục cả cường quyền.
c. Ý nghĩa của cảnh cho chữ
Cảnh cho chữ không chỉ là một cuộc trao tặng nghệ thuật, mà còn là một cuộc truyền thừa về nhân cách. Lời khuyên của Huấn Cao dành cho viên quản ngục chính là thông điệp cốt lõi của tác phẩm:
"Ở đây lẫn lộn. Ta khuyên thầy Quản nên thay chốn ở đi... tìm về nhà quê mà ở, thầy hãy thoát khỏi cái nghề này đi đã rồi hãy nghĩ đến chuyện chơi chữ. Ở đây, khó giữ thiên lương cho lành vững và rồi cũng đến nhem nhuốc mất cái đời lương thiện đi."
Lời khuyên này cho thấy, theo Nguyễn Tuân, cái Đẹp không thể chung sống với cái Xấu, cái Ác. Muốn chơi chữ, muốn thưởng thức cái Đẹp, con người phải giữ được "thiên lương" trong sạch. Đây chính là sự thống nhất giữa cái Đẹp và cái Thiện, là quan niệm nghệ thuật vị nhân sinh tiến bộ của Nguyễn Tuân.
III. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật
1. Giá trị nội dung và tư tưởng
- Tôn vinh cái Đẹp: Tác phẩm là một bài ca ca ngợi sức mạnh của cái Đẹp. Cái Đẹp có thể chiến thắng sự tàn bạo, cảm hóa con người và trở nên bất tử.
- Khẳng định khí phách hiên ngang: Ca ngợi tinh thần bất khuất của con người, dù trong hoàn cảnh bi đát nhất vẫn giữ được phẩm giá và sự tự do trong tâm hồn.
- Trân trọng thiên lương: Tác phẩm thể hiện niềm tin vào bản chất tốt đẹp của con người. Ngay cả trong môi trường xấu xa, "thiên lương" vẫn có thể tồn tại và tỏa sáng.
2. Đặc sắc nghệ thuật
- Xây dựng tình huống truyện độc đáo: Cuộc gặp gỡ éo le giữa tử tù và quản ngục tạo nên kịch tính và làm nổi bật chủ đề.
- Nghệ thuật tương phản, đối lập: Được sử dụng xuyên suốt tác phẩm (ánh sáng - bóng tối, cái đẹp - cái xấu, cao cả - thấp hèn, tự do - tù đày...).
- Xây dựng nhân vật lý tưởng hóa: Nhân vật Huấn Cao và viên quản ngục được khắc họa với những phẩm chất điển hình, mang tính biểu tượng cao.
- Ngôn ngữ và bút pháp: Nguyễn Tuân sử dụng ngôn ngữ cổ kính, trang trọng, giàu tính tạo hình. Bút pháp lãng mạn kết hợp với những chi tiết hiện thực tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt cho tác phẩm.
C. Câu hỏi ôn tập
Câu 1: Phân tích vẻ đẹp của nhân vật Huấn Cao trong truyện ngắn "Chữ người tử tù". Theo em, vẻ đẹp nào là nổi bật nhất?
Gợi ý trả lời: - Phân tích 3 vẻ đẹp chính: tài hoa (nghệ sĩ thư pháp), khí phách hiên ngang (anh hùng), thiên lương trong sáng (nhân cách cao cả). - Nêu dẫn chứng cụ thể cho từng vẻ đẹp. - Khẳng định sự hòa quyện của ba vẻ đẹp này tạo nên một hình tượng lý tưởng. Vẻ đẹp nổi bật nhất có thể là sự thống nhất giữa tài và tâm, giữa nghệ sĩ và anh hùng, vì đây là điểm độc đáo nhất mà Nguyễn Tuân xây dựng.
Câu 2: Vì sao có thể nói viên quản ngục là "một thanh âm trong trẻo chen vào giữa một bản đàn mà nhạc luật đều hỗn loạn, xô bồ"?
Gợi ý trả lời: - Giải thích hình ảnh "bản đàn hỗn loạn, xô bồ": là môi trường nhà tù tàn bạo, nơi cái xấu, cái ác ngự trị. - Phân tích những phẩm chất "trong trẻo" của viên quản ngục: có sở thích cao quý (chơi chữ), biết trân trọng người tài (biệt nhỡn liên tài), dám hành động để bảo vệ cái đẹp. - Chứng minh rằng tâm hồn ông không bị môi trường sống làm cho vấy bẩn, mà ngược lại, còn khao khát vươn tới ánh sáng của cái Đẹp và cái Thiện.
Câu 3: Phân tích ý nghĩa của "cảnh tượng xưa nay chưa từng có" trong tác phẩm.
Gợi ý trả lời: - Phân tích sự độc đáo của cảnh cho chữ trên các phương diện: không gian, thời gian, con người, ánh sáng. - Nêu bật sự đảo ngược vị thế nhân vật và ý nghĩa của nó. - Chỉ ra ý nghĩa tư tưởng của cảnh tượng này: sự chiến thắng của cái Đẹp trước cái Xấu, của khí phách hiên ngang trước sự tàn bạo, và sự thăng hoa của tình tri kỷ. - Phân tích lời khuyên của Huấn Cao để thấy được quan niệm về mối quan hệ giữa Đẹp - Thiện của nhà văn.
D. Kết luận và tóm tắt
"Chữ người tử tù" là một kiệt tác của Nguyễn Tuân, kết tinh cho phong cách nghệ thuật độc đáo và quan niệm thẩm mỹ tiến bộ của ông trước Cách mạng. Qua câu chuyện về cuộc gặp gỡ định mệnh giữa Huấn Cao và viên quản ngục, đỉnh cao là cảnh cho chữ bi tráng, tác phẩm đã khẳng định một chân lý vĩnh hằng: cái Đẹp đích thực luôn gắn liền với cái Thiện, và nó có sức mạnh cảm hóa, vượt lên trên mọi sự dung tục, tàn bạo của hoàn cảnh. Tác phẩm không chỉ để lại ấn tượng sâu sắc về những con người "vang bóng một thời" mà còn gieo vào lòng người đọc niềm tin vào sự bất diệt của tài năng, nhân cách và những giá trị tinh thần cao quý.