Soạn bài Chuyện chức phán sự đền Tản Viên - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. Mở đầu: Giới thiệu chung

Chào các em học sinh lớp 12! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau soạn bài "Chuyện chức phán sự đền Tản Viên", một tác phẩm tiêu biểu trong tập Truyền kì mạn lục của Nguyễn Dữ. Đây không chỉ là một câu chuyện li kì về thế giới tâm linh mà còn là một bản anh hùng ca ca ngợi tinh thần khảng khái, chính trực của người trí thức Nho học. Thông qua việc phân tích hành động dũng cảm của nhân vật Ngô Tử Văn, chúng ta sẽ hiểu sâu sắc hơn về quan niệm "chính nghĩa thắng gian tà" và giá trị của người trí thức trong xã hội xưa. Bài học này sẽ giúp các em nắm vững nội dung, nghệ thuật của tác phẩm, rèn luyện kĩ năng phân tích nhân vật và liên hệ với các vấn đề xã hội, từ đó chuẩn bị tốt nhất cho các bài kiểm tra và kì thi sắp tới.

B. Nội dung chính: Đọc hiểu văn bản

I. Tìm hiểu chung về tác phẩm

1. Tác giả Nguyễn Dữ

• Cuộc đời: Nguyễn Dữ (chưa rõ năm sinh, năm mất), sống vào khoảng thế kỉ XVI. Ông là người xã Đỗ Tùng, huyện Trường Tân, nay thuộc huyện Thanh Miện, tỉnh Hải Dương. Ông xuất thân trong một gia đình khoa bảng, cha là Nguyễn Tường Phiêu, đỗ Tiến sĩ năm 1499.
• Sự nghiệp và con người: Ông từng đi thi và ra làm quan, nhưng chỉ làm quan được một năm rồi lui về ở ẩn tại vùng núi Thanh Hóa. Điều này cho thấy ông là người có khí tiết, không đồng tình với chốn quan trường nhiễu nhương, mục nát đương thời. Ông dành phần lớn cuộc đời còn lại để chăm sóc mẹ già và viết sách.
• Tác phẩm chính: Tác phẩm duy nhất còn lại của ông là Truyền kì mạn lục, được đánh giá là "thiên cổ kì bút" (áng văn kì lạ của ngàn đời).

2. Tác phẩm "Truyền kì mạn lục"

• Thể loại: Thuộc thể loại truyền kì, là những câu chuyện lạ, có yếu tố hoang đường, kì ảo được lưu truyền trong dân gian. Nguyễn Dữ đã ghi chép, sáng tạo và thổi vào đó những tư tưởng, cảm quan của mình.
• Nội dung: Gồm 20 truyện, viết bằng chữ Hán. Tác phẩm không chỉ đơn thuần ghi lại chuyện ma quỷ, thần tiên mà qua đó, tác giả vạch trần hiện thực xã hội phong kiến suy tàn, phê phán quan lại tham lam, tàn bạo, đồng thời ca ngợi những phẩm chất tốt đẹp của con người, đặc biệt là người phụ nữ và giới trí thức.
• Giá trị: Truyền kì mạn lục là một trong những tác phẩm văn xuôi chữ Hán xuất sắc nhất của văn học trung đại Việt Nam, đặt nền móng cho thể loại truyện ngắn.

3. "Chuyện chức phán sự đền Tản Viên"

a. Xuất xứ và tóm tắt

• Xuất xứ: Là truyện thứ 9 trong tổng số 20 truyện của Truyền kì mạn lục.
• Tóm tắt: Ngô Tử Văn, một kẻ sĩ tính tình khảng khái, nóng nảy, thấy việc gian tà không chịu được. Tức giận vì ngôi đền của một viên Bách hộ họ Thôi (tướng giặc tử trận) tác yêu tác quái trong làng, chàng đã tắm gội sạch sẽ, khấn trời rồi châm lửa đốt đền. Sau đó, Tử Văn bị bệnh nặng, trong cơn sốt, chàng gặp hồn ma tên tướng giặc đến đòi trả lại đền và dọa sẽ kiện chàng ở Minh ti. Tử Văn vẫn không hề sợ hãi. Sau đó, Thổ công của ngôi đền cũ hiện lên, kể cho Tử Văn sự thật về tên tướng giặc và bày cách đối phó. Tử Văn bị quỷ sứ bắt xuống âm phủ. Trước mặt Diêm Vương, tên tướng giặc xảo quyệt vu cáo cho Tử Văn. Tử Văn đã dũng cảm vạch trần mọi tội ác của hắn. Diêm Vương nhận ra sự thật, trừng trị tên tướng giặc và ban thưởng cho Tử Văn chức Phán sự ở đền Tản Viên, chuyên trông coi việc xử án.

b. Bố cục (4 phần)

1. Phần 1 (Từ đầu đến "...không cần gì cả"): Giới thiệu nhân vật Ngô Tử Văn và hành động đốt đền trừ hại cho dân.
2. Phần 2 (Tiếp theo đến "...khó lòng thoát nạn"): Cuộc đối mặt giữa Ngô Tử Văn và hồn ma tên tướng giặc.
3. Phần 3 (Tiếp theo đến "...không bệnh mà mất"): Ngô Tử Văn bị bắt xuống Minh ti và cuộc đấu tranh đòi công lý.
4. Phần 4 (Còn lại): Sự thắng lợi của Ngô Tử Văn và ý nghĩa của thắng lợi đó.

II. Đọc hiểu chi tiết văn bản

1. Hình tượng nhân vật Ngô Tử Văn - Người trí thức dũng cảm, chính trực

a. Lời giới thiệu trực tiếp và hành động đốt đền

"Chàng tên là Soạn, tự là Tử Văn, người huyện Yên Dũng, đất Lạng Giang. Chàng vốn khảng khái, nóng nảy, thấy sự gian tà thì không thể chịu được, vùng Bắc người ta vẫn khen là một người cương trực."

• Tính cách: Nguyễn Dữ giới thiệu trực tiếp, ngắn gọn nhưng đầy đủ về bản chất của Ngô Tử Văn: khảng khái, nóng nảy, cương trực, không dung thứ cho sự gian tà. Đây là những phẩm chất đáng quý của một người trí thức Nho học chân chính.
• Hành động đốt đền:
  • Nguyên nhân: Tức giận trước việc hồn ma tên tướng giặc họ Thôi "tác yêu tác quái", hãm hại dân lành. Hành động này xuất phát từ tinh thần vì dân trừ hại.
  • Sự chuẩn bị: "Tắm gội sạch sẽ, khấn trời rồi mới châm lửa đốt". Đây không phải là hành động bộc phát, nóng nảy mà là một việc làm có ý thức, trang trọng, thể hiện sự quyết tâm và niềm tin vào việc mình làm là chính nghĩa.
  • Kết quả: "Mọi người đều lắc đầu lè lưỡi, lo sợ thay cho Tử Văn". Điều này cho thấy hành động của chàng là phi thường, dũng cảm, đi ngược lại nỗi sợ hãi của số đông.

=> Hành động đốt đền đã khẳng định Ngô Tử Văn là một con người có bản lĩnh, dũng cảm, dám đứng ra chống lại cái ác, bảo vệ cộng đồng.

b. Cuộc đối mặt với hồn ma tên tướng giặc

• Thái độ của hồn ma: Tên tướng giặc xuất hiện với vẻ ngoài oai phong giả tạo ("đầu đội mũ trụ, giọng nói, quần áo rất giống người phương Bắc"), nhưng lời lẽ lại đầy hăm dọa, xảo trá. Hắn vừa kết tội Tử Văn, vừa dụ dỗ, vừa đe dọa sẽ kiện chàng ở Minh ti.
• Thái độ của Tử Văn: Chàng vẫn "mặc kệ, cứ ngồi ngất ngưởng, tự nhiên". Thái độ này thể hiện sự coi thường, không khuất phục trước uy quyền và sự đe dọa của kẻ ác. Chàng tin vào sự chính nghĩa của mình.

=> Cuộc đối chất đầu tiên này là một phép thử, cho thấy sự vững vàng, không run sợ của Ngô Tử Văn. Chàng đã chiến thắng trong cuộc đấu trí và đấu khí ngay tại dương gian.

c. Cuộc đấu tranh đòi công lý ở Minh ti (cõi âm)

Đây là phần kịch tính và gay cấn nhất, thể hiện rõ nhất bản lĩnh của Tử Văn.

• Khung cảnh âm phủ: Được miêu tả rùng rợn, đáng sợ: "nước sông tanh ngòm, gió thổi ào ào", "hai bên cầu có mấy vạn con quỷ Dạ Xoa mắt xanh tóc đỏ, hình thù nanh ác". Mục đích của việc miêu tả này là để tăng thử thách, tô đậm sự dũng cảm của Tử Văn.
• Diễn biến phiên tòa:
  • Tên tướng giặc: Tiếp tục đóng vai kẻ bị hại, "kêu gào rất là thảm thiết", vu cáo Tử Văn một cách xảo quyệt.
  • Ngô Tử Văn: Ban đầu bị các phán quan và Diêm Vương trách mắng. Tuy nhiên, chàng không hề nao núng mà "tâu trình đầu đuôi câu chuyện", lời lẽ "cứng cỏi, không chịu nhún nhường chút nào". Chàng vạch trần bản chất gian trá của tên tướng giặc, yêu cầu được đối chứng bằng cách đến đền Tản Viên để xác thực.
• Hành động quyết liệt: Khi đối mặt với một hệ thống quan liêu, có nguy cơ xử oan, Tử Văn đã đấu tranh đến cùng. Chàng không chỉ bảo vệ mình mà còn đấu tranh cho công lý, vạch mặt kẻ ác và cả những vị thần bao che cho cái ác.

=> Ở chốn Minh ti, Ngô Tử Văn không chỉ là một bị cáo mà còn là một công tố viên dũng cảm. Chàng đã chiến thắng không chỉ bằng sự thật mà còn bằng khí phách hiên ngang, bất khuất của một kẻ sĩ.

d. Sự thắng lợi của Ngô Tử Văn

• Phần thưởng: Tên tướng giặc bị trừng trị, Thổ công được trả lại vị trí, còn Tử Văn được phong làm Phán sự đền Tản Viên.
• Ý nghĩa của chức "Phán sự": Đây là chức quan trông coi việc xử án, thực thi công lý. Việc Tử Văn được nhận chức này có ý nghĩa:
  • Là sự thưởng công xứng đáng cho người dũng cảm bảo vệ chính nghĩa.
  • Khẳng định người trí thức có vai trò và trách nhiệm quan trọng trong việc duy trì công lý, không chỉ ở cõi trần mà cả ở cõi âm.
  • Thể hiện niềm tin của tác giả: người tốt, người chính trực xứng đáng nắm giữ cán cân công lý.

=> Thắng lợi của Ngô Tử Văn là thắng lợi của chính nghĩa đối với gian tà, là sự khẳng định giá trị của người trí thức Nho học chân chính.

2. Ý nghĩa của các yếu tố kì ảo

Yếu tố kì ảo là đặc trưng của thể loại truyền kì, đóng vai trò quan trọng trong việc thể hiện chủ đề của tác phẩm.

• Hồn ma, cõi âm, quỷ sứ, Diêm Vương: Những yếu tố này không chỉ làm cho câu chuyện thêm li kì, hấp dẫn mà còn là một phương tiện để phản ánh thế giới thực. Cõi âm với những tiêu cực (quan liêu, hối lộ, xử án bất công) chính là hình ảnh ẩn dụ cho xã hội phong kiến thối nát đương thời.
• Làm nổi bật tính cách nhân vật: Đặt nhân vật vào một thế giới siêu thực, đầy thử thách (đấu tranh với ma quỷ, đối diện Diêm Vương) càng làm nổi bật sự dũng cảm, chính trực phi thường của Ngô Tử Văn.
• Thể hiện quan niệm của tác giả: Thông qua thế giới tâm linh, Nguyễn Dữ khẳng định niềm tin vào luật nhân quả, vào sự tồn tại của công lý và sự chiến thắng tất yếu của cái thiện trước cái ác. Việc để người trần (Tử Văn) xuống cõi âm lập lại công bằng cho thấy vai trò và trách nhiệm của con người trong việc đấu tranh với cái ác.

III. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật

1. Giá trị nội dung và tư tưởng

• Giá trị hiện thực: Tác phẩm phơi bày một phần hiện thực của xã hội phong kiến Việt Nam thế kỉ XVI: đầy rẫy những thế lực gian tà, hung ác (tượng trưng là hồn ma tướng giặc), những kẻ cầm quyền quan liêu, vô trách nhiệm (tượng trưng là một số quan lại ở Minh ti).
• Giá trị nhân đạo:
  • Ca ngợi phẩm chất của người trí thức Nho học: chính trực, dũng cảm, có tinh thần dân tộc mạnh mẽ, dám đấu tranh chống lại cái ác để bảo vệ nhân dân.
  • Khẳng định niềm tin vào công lý: Chính nghĩa nhất định sẽ chiến thắng gian tà, dù phải trải qua một cuộc đấu tranh gian khổ.

2. Giá trị nghệ thuật

• Cốt truyện giàu kịch tính: Cấu trúc truyện chặt chẽ, các tình tiết được sắp xếp khéo léo, tạo ra sự hấp dẫn, lôi cuốn.
• Nghệ thuật xây dựng nhân vật: Nhân vật Ngô Tử Văn được khắc họa sắc nét qua lời giới thiệu trực tiếp, qua hành động, lời nói và thái độ, tạo nên một hình tượng điển hình cho người trí thức cương trực.
• Sử dụng thành công yếu tố kì ảo: Các yếu tố hoang đường, kì ảo được lồng ghép một cách tự nhiên với các yếu tố thực, vừa tạo sự hấp dẫn, vừa có tác dụng phản ánh hiện thực và thể hiện tư tưởng của tác giả.
• Lời văn súc tích, cô đọng: Lối kể chuyện ngắn gọn, hàm súc, giàu tính biểu cảm.

C. Câu hỏi ôn tập và vận dụng

Dưới đây là một số câu hỏi giúp các em củng cố kiến thức và tư duy sâu hơn về tác phẩm.

1. Câu hỏi 1: Phân tích hình tượng nhân vật Ngô Tử Văn. Theo em, phẩm chất nào của nhân vật là đáng quý nhất? Vì sao?

   Gợi ý trả lời: - Phân tích các luận điểm: lai lịch và hành động đốt đền, thái độ khi đối mặt với hồn ma, sự dũng cảm khi bị xét xử ở Minh ti. - Chỉ ra các phẩm chất: cương trực, dũng cảm, tin vào chính nghĩa, có tinh thần trách nhiệm với cộng đồng. - Tự chọn phẩm chất đáng quý nhất (ví dụ: lòng dũng cảm, tinh thần trách nhiệm) và lý giải vì sao nó quan trọng (ví dụ: lòng dũng cảm giúp con người dám đối đầu với cái ác, tinh thần trách nhiệm thúc đẩy hành động vì lợi ích chung...).

2. Câu hỏi 2: Phân tích ý nghĩa của các yếu tố kì ảo trong việc thể hiện nội dung và tư tưởng của tác phẩm.

   Gợi ý trả lời: - Liệt kê các yếu tố kì ảo: hồn ma, cõi âm, Diêm Vương, quỷ sứ... - Phân tích ý nghĩa trên 3 phương diện: làm câu chuyện hấp dẫn; phản ánh hiện thực xã hội đương thời (ẩn dụ cho quan trường thối nát); làm nổi bật tính cách nhân vật chính (thử thách bản lĩnh); thể hiện niềm tin vào công lý và luật nhân quả của tác giả.

3. Câu hỏi 3: Từ thắng lợi của Ngô Tử Văn, em rút ra bài học gì về cuộc đấu tranh giữa cái thiện và cái ác trong cuộc sống?

   Gợi ý trả lời: - Bài học: Cuộc đấu tranh giữa thiện và ác luôn cam go, phức tạp. Cái ác thường xảo quyệt, có thế lực. - Để chiến thắng, con người cần có: lòng dũng cảm, niềm tin vào chính nghĩa, sự kiên trì đấu tranh đến cùng, và cả trí tuệ, mưu lược (như việc Tử Văn nghe theo lời Thổ công). - Liên hệ với thực tế: Trong xã hội hiện nay, cuộc đấu tranh chống lại tham nhũng, tiêu cực cũng đòi hỏi những phẩm chất tương tự.

D. Kết luận & Tóm tắt

"Chuyện chức phán sự đền Tản Viên" là một áng văn xuôi đặc sắc, tiêu biểu cho ngòi bút của Nguyễn Dữ. Tác phẩm đã xây dựng thành công hình tượng người trí thức Ngô Tử Văn - một biểu tượng cho sự chính trực, dũng cảm, dám xả thân vì nghĩa lớn. Qua cuộc đấu tranh không khoan nhượng của Tử Văn với thế lực gian tà từ cõi trần đến cõi âm, tác giả đã gửi gắm niềm tin mãnh liệt vào sự chiến thắng của công lý. Với cốt truyện kịch tính và nghệ thuật sử dụng yếu tố kì ảo tài tình, tác phẩm không chỉ là bài học về lòng dũng cảm mà còn là lời nhắc nhở về trách nhiệm của mỗi cá nhân trong việc xây dựng một xã hội công bằng, tốt đẹp.