I. Tìm hiểu chung về tác giả, tác phẩm
1. Tác giả Nguyễn Dữ
Nguyễn Dữ (chưa rõ năm sinh, năm mất), sống vào khoảng thế kỷ XVI, là người huyện Trường Tân, nay thuộc huyện Thanh Miện, tỉnh Hải Dương. Ông xuất thân trong một gia đình khoa bảng, cha đỗ Tiến sĩ đời vua Lê Thánh Tông. Bản thân Nguyễn Dữ cũng là người học rộng, tài cao nhưng chỉ làm quan một năm rồi lui về ở ẩn, viết sách để lại cho đời. Ông là một trong những tác gia tiêu biểu của văn học trung đại Việt Nam.
2. Tác phẩm Truyền kì mạn lục
Truyền kì mạn lục (Ghi chép tản mạn những chuyện lạ được lưu truyền) là tác phẩm chữ Hán duy nhất của Nguyễn Dữ còn lại đến ngày nay. Tác phẩm gồm 20 truyện, viết theo thể loại truyền kì, phản ánh sâu sắc hiện thực xã hội đương thời với nhiều bất công, thối nát và thể hiện tinh thần nhân đạo cao cả.
- Nội dung: Phản ánh hiện thực xã hội phong kiến Việt Nam thế kỷ XVI đầy biến động, số phận con người (đặc biệt là người phụ nữ) và ca ngợi những giá trị đạo đức, phẩm chất tốt đẹp.
- Nghệ thuật: Kết hợp tài tình yếu tố hiện thực và yếu tố kì ảo, hoang đường. Cốt truyện giàu kịch tính, xây dựng nhân vật sắc nét, lời văn trau chuốt, giàu hình ảnh.
3. Vị trí và tóm tắt "Chuyện chức phán sự đền Tản Viên"
Đây là truyện thứ 16 trong tổng số 20 truyện của Truyền kì mạn lục. Tác phẩm kể về Ngô Tử Văn, một kẻ sĩ cương trực, vì căm ghét sự lộng hành của tên tướng giặc bại trận họ Thôi nên đã đốt đền của hắn. Sau đó, Tử Văn bị bệnh nặng, gặp hồn ma tên tướng giặc đe dọa. Chàng được Thổ công mách bảo sự thật và quyết tâm đấu tranh đến cùng. Tử Văn bị quỷ sứ bắt xuống âm phủ. Tại đây, chàng đã dũng cảm vạch trần tội ác của tên họ Thôi trước Diêm Vương, đòi lại công lý. Cuối cùng, công lý được thực thi, tên họ Thôi bị trừng trị, Thổ công được phục chức, còn Ngô Tử Văn được tiến cử làm phán sự ở đền Tản Viên.
II. Đọc hiểu văn bản
1. Nhân vật Ngô Tử Văn
a. Lai lịch và tính cách
Nguyễn Dữ giới thiệu trực tiếp về nhân vật ngay từ đầu tác phẩm:
Ngô Tử Văn tên là Soạn, người huyện Yên Dũng, đất Lạng Giang. Chàng vốn khảng khái, nóng nảy, thấy sự gian tà thì không thể chịu được, vùng Bắc người ta vẫn khen là một người cương trực.
Cách giới thiệu ngắn gọn, trực tiếp này đã khắc họa đậm nét tính cách của Ngô Tử Văn, là cơ sở cho mọi hành động sau này của nhân vật. Chàng là một kẻ sĩ, một trí thức mang trong mình đầy đủ phẩm chất của một con người chính trực, dũng cảm, ghét ác như thù.
b. Hành động đốt đền
- Nguyên nhân: Tử Văn căm ghét việc hồn ma tên tướng giặc họ Thôi – kẻ đã gieo rắc đau thương cho nhân dân ta lúc sống – chết đi lại chiếm đền, tác yêu tác quái, hãm hại dân lành. Hành động này xuất phát từ tinh thần dân tộc mạnh mẽ và ý thức trừ hại cho dân.
- Hành động: "Tắm gội sạch sẽ, khấn trời rồi châm lửa đốt đền". Đây là một hành động dứt khoát, công khai, thể hiện thái độ tôn trọng thần linh chân chính (khấn trời) và sự quyết liệt với thế lực tà ma. Chàng không hành động lén lút mà quang minh chính đại.
- Phản ứng của mọi người: "Mọi người đều lắc đầu lè lưỡi, lo sợ thay cho Tử Văn". Điều này cho thấy sự ngang ngược, đáng sợ của hồn ma họ Thôi, đồng thời tô đậm thêm sự dũng cảm phi thường của Tử Văn khi dám một mình đối đầu với cái ác.
c. Cuộc đối đầu với hồn ma tướng giặc
Sau khi đốt đền, Tử Văn bị bệnh nặng. Đây là lúc cuộc chiến giữa chàng và hồn ma họ Thôi bắt đầu.
- Lần gặp đầu tiên: Hồn ma hiện về trong hình dạng một tên khôi ngô, cao lớn, tự xưng là cư sĩ, đòi Tử Văn dựng trả lại đền và buông lời đe dọa. Thái độ của Tử Văn: "vẫn cứ ngồi ngất ngưởng, tự nhiên". Sự điềm tĩnh, không hề run sợ của chàng cho thấy bản lĩnh vững vàng, tin vào việc làm chính nghĩa của mình.
- Được Thổ công giúp đỡ: Thổ công, vị thần bị tên họ Thôi cướp mất đền, đã đến báo mộng, kể rõ sự gian trá của hắn và chỉ cho Tử Văn cách đối phó. Chi tiết này cho thấy trong cuộc chiến chống cái ác, người chính nghĩa không hề đơn độc.
- Thái độ trước lời đe dọa kiện xuống âm phủ: Khi hồn ma đe dọa sẽ kiện chàng xuống Minh ti, Tử Văn không hề nao núng mà còn thách thức lại: "Ngô Soạn này là một kẻ sĩ ngay thẳng ở trần gian, có tội lỗi gì xin chỉ bảo cho, không nên bắt phải chết một cách oan uổng...". Chàng sẵn sàng đối chất, tin tưởng vào công lý.
d. Cuộc đấu tranh ở Minh ti
Đây là đỉnh điểm của câu chuyện, nơi phẩm chất của Ngô Tử Văn được bộc lộ rực rỡ nhất.
- Cảnh tượng âm phủ: Được miêu tả rùng rợn với "sông lớn... gió tanh sóng xám, hơi lạnh thấu xương", "hai bên cầu có mấy vạn quỷ Dạ Xoa mắt xanh tóc đỏ...". Khung cảnh này nhằm thử thách ý chí của Tử Văn.
- Trước Diêm Vương: Bị quỷ sứ vu cáo, bị tên họ Thôi gian xảo lật lọng, Tử Văn lúc đầu có phần yếu thế. Nhưng chàng không hề run sợ, mà "tâu trình đầu đuôi, không chịu nhún nhường chút nào". Chàng một mực kêu oan, lời lẽ cứng cỏi, đanh thép, đòi Diêm Vương cho người đến đền Tản Viên để xác thực.
- Kết quả: Sự thật được phơi bày. Diêm Vương nhận ra sai lầm, trừng trị tên họ Thôi và bè lũ gian thần. Công lý được thực thi. Ngô Tử Văn được minh oan và thắng lợi trở về.
e. Nhận chức phán sự đền Tản Viên
Sau khi thắng lợi, Tử Văn được Thổ công tiến cử nhận chức phán sự ở đền Tản Viên. Chức phán sự là chức quan chuyên xét xử, thực thi công lý. Việc Tử Văn nhận chức này mang nhiều ý nghĩa:
- Phần thưởng xứng đáng: Đây là sự đền đáp cho lòng dũng cảm, tinh thần chính nghĩa của chàng.
- Sự bất tử hóa của người anh hùng: Tử Văn từ một người trần đã trở thành một vị thần, tiếp tục sự nghiệp bảo vệ công lý.
- Niềm tin của tác giả: Nguyễn Dữ tin rằng những người chính trực, dũng cảm như Tử Văn xứng đáng được tôn vinh và có vị trí quan trọng trong xã hội, dù là cõi trần hay cõi âm.
Bảng tóm tắt phẩm chất nhân vật Ngô Tử Văn
| Hành động/Sự việc | Phẩm chất nổi bật |
| Đốt đền của hồn ma tướng giặc | Cương trực, dũng cảm, có tinh thần dân tộc, ghét gian tà, vì dân trừ hại. |
| Đối mặt với hồn ma họ Thôi | Bản lĩnh, điềm tĩnh, không khuất phục trước uy quyền, ma quỷ. |
| Đấu tranh ở Minh ti | Kiên quyết bảo vệ lẽ phải, thông minh, mưu trí, không run sợ trước cường quyền. |
| Nhận chức phán sự | Sự công nhận và vinh danh người anh hùng chính nghĩa. |
2. Ý nghĩa của chiến thắng của Ngô Tử Văn
Chiến thắng của Ngô Tử Văn không chỉ là chiến thắng của một cá nhân mà còn mang ý nghĩa xã hội sâu sắc.
a. Sự chiến thắng của cái thiện trước cái ác
Câu chuyện là một cuộc đối đầu quyết liệt giữa hai phe: phe chính nghĩa (Ngô Tử Văn, Thổ công) và phe gian tà (hồn ma tướng giặc họ Thôi, bọn phán quan ở Minh ti). Cuối cùng, cái thiện đã chiến thắng. Tên họ Thôi bị đày xuống ngục Cửu U, Thổ công được phục chức, Tử Văn được làm phán sự. Đây là sự khẳng định niềm tin muôn đời của nhân dân: chính nghĩa nhất định sẽ thắng gian tà.
b. Phê phán hiện thực xã hội
Thông qua thế giới cõi âm, Nguyễn Dữ đã ngầm phê phán hiện thực xã hội đương thời. Cảnh tượng ở Minh ti, nơi có những tên quan tham lam, nhận hối lộ, bao che cho kẻ ác, chính là hình ảnh phản chiếu của xã hội phong kiến thối nát, nơi công lý bị đảo lộn. Việc Diêm Vương bị lừa dối cho thấy tình trạng quan trên bị che mắt, không sát sao dân tình. Cuộc đấu tranh của Tử Văn ở Minh ti cũng chính là cuộc đấu tranh của những con người lương thiện chống lại bất công trong xã hội thực tại.
c. Đề cao vai trò của người trí thức
Ngô Tử Văn là hình ảnh tiêu biểu cho người trí thức phong kiến chân chính. Chàng không chỉ có học vấn mà còn có dũng khí, có tinh thần "hành đạo", sẵn sàng xả thân vì nghĩa lớn. Nguyễn Dữ đã gửi gắm vào nhân vật này niềm tin và lí tưởng về một mẫu người trí thức có trách nhiệm với xã hội, dám đứng lên đấu tranh chống lại cái ác, bảo vệ nhân dân.
3. Đặc sắc nghệ thuật
a. Nghệ thuật kể chuyện hấp dẫn
Tác giả đã xây dựng một cốt truyện giàu kịch tính, với các tình tiết gay cấn, bất ngờ. Các sự kiện được sắp xếp logic, dẫn dắt người đọc đi từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiên khác: từ hành động đốt đền táo bạo, đến cuộc gặp gỡ với hồn ma, cuộc đấu trí ở Minh ti và kết thúc có hậu. Lời kể cô đọng, súc tích nhưng vẫn khắc họa rõ nét diễn biến câu chuyện và tâm lý nhân vật.
b. Yếu tố kì ảo, hoang đường
Yếu tố kì ảo là đặc trưng của thể loại truyền kì. Trong tác phẩm, thế giới cõi âm với ma quỷ, thần linh, Diêm Vương, quỷ sứ... được miêu tả sinh động. Tuy nhiên, những yếu tố này không chỉ để gây tò mò, hứng thú mà còn có tác dụng sâu sắc:
- Tô đậm tính cách nhân vật: Đối mặt với thế giới ma quỷ rùng rợn, sự dũng cảm, cương trực của Ngô Tử Văn càng được thể hiện rõ nét.
- Phản ánh hiện thực: Mượn chuyện cõi âm để nói chuyện cõi trần. Những bất công ở Minh ti chính là sự phản ánh sâu cay hiện thực xã hội đương thời.
- Tăng tính hấp dẫn cho câu chuyện: Làm cho câu chuyện trở nên ly kỳ, cuốn hút người đọc.
c. Xây dựng nhân vật sắc nét
Các nhân vật trong truyện, dù là chính diện hay phản diện, đều được khắc họa với những nét tính cách riêng. Ngô Tử Văn cương trực, dũng cảm. Hồn ma họ Thôi gian xảo, hống hách. Thổ công hiền lành, có phần nhút nhát. Diêm Vương uy nghiêm nhưng có lúc quan liêu. Cách xây dựng nhân vật qua hành động, lời nói làm cho họ trở nên sống động, chân thực.
III. Câu hỏi ôn tập
Câu hỏi 1: Phân tích tính cách cương trực, khảng khái của nhân vật Ngô Tử Văn qua hành động đốt đền và cuộc đối đầu với hồn ma tướng giặc họ Thôi.
Gợi ý trả lời:
- Phân tích nguyên nhân, mục đích của hành động đốt đền (vì dân trừ hại, ghét gian tà).
- Phân tích thái độ của Tử Văn khi đốt đền (công khai, đàng hoàng) và khi đối mặt với hồn ma (điềm tĩnh, không sợ hãi).
- Khẳng định đó là biểu hiện của một kẻ sĩ chính trực, có tinh thần dân tộc và dũng khí hơn người.
Câu hỏi 2: Cuộc đấu tranh của Ngô Tử Văn dưới âm phủ có ý nghĩa gì? Qua đó, tác giả Nguyễn Dữ muốn gửi gắm thông điệp gì?
Gợi ý trả lời:
- Ý nghĩa: Là đỉnh cao của cuộc chiến giữa chính và tà, khẳng định sức mạnh của công lý và lẽ phải.
- Thông điệp: Niềm tin vào công lý (cái thiện sẽ thắng cái ác); Phê phán hiện thực xã hội thối nát, quan lại tham ô; Đề cao vai trò và trách nhiệm của người trí thức dám đấu tranh cho lẽ phải.
Câu hỏi 3: Phân tích giá trị của các yếu tố kì ảo trong việc thể hiện nội dung và nghệ thuật của tác phẩm.
Gợi ý trả lời:
- Liệt kê các yếu tố kì ảo: hồn ma, Thổ công, quỷ sứ, cảnh Minh ti, Diêm Vương...
- Phân tích tác dụng: Làm nổi bật tính cách nhân vật (sự dũng cảm của Tử Văn); Phản ánh hiện thực (mượn chuyện cõi âm nói chuyện cõi trần); Tạo sự hấp dẫn, ly kỳ cho cốt truyện.
- Khẳng định sự thành công của Nguyễn Dữ trong việc kết hợp yếu tố hiện thực và kì ảo.
IV. Kết luận & Tóm tắt
"Chuyện chức phán sự đền Tản Viên" là một tác phẩm xuất sắc trong Truyền kì mạn lục, ngợi ca phẩm chất của người trí thức chân chính, giàu tinh thần dân tộc, dũng cảm đấu tranh chống lại cái ác. Qua câu chuyện về Ngô Tử Văn, Nguyễn Dữ đã thể hiện niềm tin mãnh liệt vào công lý, vào sự chiến thắng tất yếu của cái thiện. Với nghệ thuật kể chuyện lôi cuốn và sự kết hợp tài tình giữa yếu tố hiện thực và kì ảo, tác phẩm không chỉ có giá trị văn học sâu sắc mà còn mang ý nghĩa xã hội to lớn, thôi thúc người đọc suy ngẫm về trách nhiệm của bản thân trước những bất công trong cuộc sống.