Soạn bài Cõi lá - Ngữ văn - Lớp 11 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em, chúng ta lại cùng nhau khám phá một tác phẩm văn học hiện đại đặc sắc trong chương trình Ngữ văn lớp 11. Hôm nay, chúng ta sẽ đến với tản văn "Cõi lá" của nhà văn, họa sĩ Đỗ Phấn. Đây không chỉ là một bài viết miêu tả về những chiếc lá của Hà Nội, mà còn là một không gian nghệ thuật đầy suy tư, hoài niệm và tình yêu sâu sắc với thiên nhiên, với mảnh đất kinh kỳ. Qua việc soạn bài "Cõi lá", các em sẽ không chỉ nắm vững kiến thức trong sách giáo khoa mà còn học được cách cảm nhận vẻ đẹp tinh tế từ những điều bình dị nhất, đồng thời hiểu thêm về thể loại tản văn và phong cách nghệ thuật độc đáo của tác giả. Bài học này sẽ giúp các em rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản trữ tình, phân tích hình tượng và cái tôi của người nghệ sĩ.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Tìm hiểu chung

a. Vài nét về tác giả Đỗ Phấn

Đỗ Phấn (sinh năm 1956) là một nghệ sĩ đa tài, ông vừa là họa sĩ nổi tiếng vừa là một nhà văn có phong cách riêng. Quê gốc của ông ở Hà Nội, chính vì vậy, những sáng tác của ông, dù là hội họa hay văn chương, đều thấm đẫm tình yêu và sự gắn bó sâu nặng với mảnh đất này.

Sự nghiệp hội họa: Đỗ Phấn được biết đến với những bức tranh phố cổ Hà Nội mang màu sắc hoài niệm, trầm mặc. Cái nhìn của một họa sĩ giúp ông có khả năng quan sát tinh tế, nắm bắt những đường nét, màu sắc, ánh sáng của sự vật một cách nhạy bén.
Sự nghiệp văn chương: Ông viết văn như một cách để "vẽ" bằng ngôn từ. Tác phẩm của Đỗ Phấn, đặc biệt là thể loại tản văn, thường có giọng điệu nhẹ nhàng, sâu lắng, giàu chất suy tư và triết lí. Ngôn ngữ của ông giàu hình ảnh, giàu chất thơ, khơi gợi nhiều liên tưởng cho người đọc.
Phong cách đặc trưng: Văn của Đỗ Phấn là sự hòa quyện giữa cái nhìn của một họa sĩ và tâm hồn của một người Hà Nội gốc. Ông viết về những điều rất đỗi bình dị (một góc phố, một cơn mưa, một vòm lá...) nhưng lại khám phá ra trong đó những vẻ đẹp và ý nghĩa sâu xa.

b. Giới thiệu tác phẩm "Cõi lá"

Xuất xứ: Văn bản "Cõi lá" được trích từ tập tản văn cùng tên của Đỗ Phấn, xuất bản năm 2011.
Thể loại: Tản văn. Đây là một thể loại văn xuôi tự do, phóng khoáng, thường dùng để ghi lại những suy nghĩ, cảm xúc, quan sát của tác giả về một đối tượng hay một hiện tượng nào đó trong cuộc sống. Tản văn có sự kết hợp linh hoạt giữa các phương thức biểu đạt như tự sự, miêu tả, biểu cảm và nghị luận.
Bố cục: Mạch văn của "Cõi lá" đi theo dòng cảm xúc và suy tưởng của tác giả, có thể chia làm 3 phần:
- Phần 1 (từ đầu đến "...trên mặt đất"): Cảm nhận chung về "cõi lá" Hà Nội - một thế giới lá phong phú, đa dạng và sự hiện diện của chúng trong đời sống con người.
- Phần 2 (tiếp theo đến "...trong veo của mình"): Đi sâu vào vẻ đẹp và linh hồn của một số loài lá cụ thể gắn với những mùa, những ký ức riêng (lá sấu, lá me, lá cơm nguội, lá bàng...).
- Phần 3 (còn lại): Từ "cõi lá", tác giả suy ngẫm về mối quan hệ giữa thiên nhiên và con người, về sự chảy trôi của thời gian và những giá trị vĩnh cửu.

2. Phân tích chi tiết văn bản

a. Nhan đề "Cõi lá" và mạch cảm xúc của tác giả

Nhan đề "Cõi lá" là một sáng tạo độc đáo, gợi mở nhiều tầng ý nghĩa. Từ "cõi" thường dùng để chỉ một thế giới, một không gian mang tính tâm linh, trừu tượng (như cõi Phật, cõi tiên, cõi trần). Khi kết hợp với "lá", Đỗ Phấn đã nâng những chiếc lá bình dị lên thành một thế giới riêng, một vương quốc của riêng chúng.

"Cõi lá" không chỉ là tập hợp vật chất của lá cây, mà là một không gian nghệ thuật, không gian tâm tưởng, nơi chứa đựng linh hồn của thiên nhiên, linh hồn của Hà Nội và cả những tâm sự, hoài niệm của tác giả.

Mạch cảm xúc của tác giả vận động từ quan sát bên ngoài đến suy ngẫm bên trong, từ cái chung đến cái riêng, từ hiện tại ngược về quá khứ rồi lại trở về với những chiêm nghiệm triết lí.

Bắt đầu bằng sự quan sát tổng quát: Tác giả nhìn bao quát thế giới lá cây Hà Nội, nhận ra sự phong phú và sự gắn bó của chúng với đời sống ("Trẻ con bây giờ chẳng mấy đứa biết chơi những trò chơi với lá cây").
Đi sâu vào từng loài lá cụ thể: Cảm xúc trở nên tinh tế hơn khi tác giả tập trung vào từng loài lá. Mỗi loài lá gợi một cảm xúc, một ký ức khác nhau. Đó là sự tinh nghịch với lá sấu, lá me; là sự ngỡ ngàng, nên thơ với lá cơm nguội; là sự bâng khuâng, tiếc nuối với lá bàng, lá phượng.
Thăng hoa thành những suy tư triết lí: Từ vẻ đẹp của lá, tác giả suy ngẫm về vòng đời, về sự chảy trôi của thời gian, về mối giao cảm giữa con người và thiên nhiên. Cảm xúc lúc này lắng đọng, trầm tư và sâu sắc.

b. Hình tượng "Cõi lá Hà Nội" - Một thế giới đầy sức sống và hoài niệm

Tác giả đã dùng ngòi bút của một họa sĩ để vẽ nên một "cõi lá" đa sắc, đa thanh và đầy cảm xúc. Mỗi loài cây, mỗi chiếc lá đều mang một linh hồn riêng.

Thế giới lá quen thuộc, bình dị:

Tác giả nhắc đến những loài cây vô cùng quen thuộc trên đường phố Hà Nội như sấu, me, xà cừ. Chúng hiện lên qua những chi tiết rất "đời":

Lá sấu, lá me: Gắn với trò chơi tuổi thơ, với vị chua dịu mà "bọn trẻ con chúng tôi ngày xưa đứa nào cũng biết". Nó không chỉ là chiếc lá mà là cả một bầu trời ký ức tuổi học trò.
Lá xà cừ: Được miêu tả rất tinh tế: "lá nhỏ như lá me nhưng dầy và xanh thẫm hơn". Tác giả không chỉ miêu tả hình dáng mà còn cảm nhận cả vòng đời của nó, từ lúc xanh non đến khi "vàng chanh lộng lẫy" rồi rụng xuống, tạo nên những tấm thảm lá trên vỉa hè.

Thế giới lá của những mùa thương nhớ:

Có những loài lá đã trở thành sứ giả của các mùa, trở thành biểu tượng cho những cảm xúc đặc trưng của Hà Nội.

Lá cơm nguội: Đây là hình ảnh đặc sắc nhất, được miêu tả với tất cả sự ngỡ ngàng, yêu mến. "Màu lá cơm nguội vàng ươm. Một màu vàng tăng dần độ sáng... đến mức gần như trong suốt". Cái nhìn của họa sĩ Đỗ Phấn đã nắm bắt được sự chuyển biến màu sắc tinh vi nhất. Lá cơm nguội báo hiệu một khoảnh khắc giao mùa mơ hồ, đẹp đến nao lòng.
Lá bàng, lá phượng: Đây là hai loài lá gắn liền với tuổi học trò. Lá bàng chuyển màu "từ xanh sang vàng rồi đỏ rực", báo hiệu mùa đông. Lá phượng xanh non báo hiệu mùa hè sắp tới. Chúng không chỉ là lá, mà là những "nhân chứng" cho bao buồn vui, bao kỷ niệm của tuổi hoa niên.

Ý nghĩa biểu tượng của "Cõi lá":

Qua việc miêu tả các loài lá, "cõi lá" của Đỗ Phấn hiện lên với nhiều ý nghĩa biểu tượng sâu sắc:

Là vẻ đẹp vĩnh cửu của thiên nhiên: Dù phố phường đổi thay, con người có thể lãng quên, thì thiên nhiên vẫn ở đó, vẫn tuần hoàn theo nhịp điệu riêng, vẫn ban tặng cho con người những vẻ đẹp bình dị mà quý giá.
Là không gian của ký ức và hoài niệm: Mỗi chiếc lá là một chiếc chìa khóa mở ra cánh cửa quá khứ. Nhìn lá rơi, tác giả nhớ về tuổi thơ, nhớ về những mùa đã qua, nhớ về một Hà Nội xưa cũ, trầm lắng.
Là nơi trú ngụ của tâm hồn: Giữa cuộc sống đô thị ồn ào, vội vã, "cõi lá" là nơi tác giả tìm về để được bình yên, được sống chậm lại, được giao cảm với thiên nhiên và với chính mình. Đó là một thế giới tinh thần, một "cõi riêng" để thanh lọc tâm hồn.

c. Cái tôi của tác giả - Một tâm hồn nghệ sĩ tinh tế và giàu suy tư

"Cõi lá" là một tác phẩm đậm dấu ấn cá nhân. Đằng sau những trang viết về lá là hình ảnh một cái tôi nhạy cảm, tinh tế và sâu sắc.

Một tình yêu thiên nhiên tha thiết, sâu nặng:

Tình yêu này thể hiện qua khả năng quan sát tỉ mỉ, chi tiết đến từng đường gân, thớ lá. Tác giả không chỉ nhìn bằng mắt mà còn cảm nhận bằng tất cả các giác quan. Ông thấy được "màu vàng ươm" của lá cơm nguội, nghe được tiếng lá xà cừ "xào xạc trên vỉa hè", cảm nhận được sự "mỏng manh" của lá khi rơi. Đó là sự giao cảm đặc biệt giữa con người và thiên nhiên.

Một tâm hồn nghệ sĩ với cái nhìn của họa sĩ:

Chất họa sĩ thể hiện rất rõ trong việc sử dụng màu sắc. Bảng màu của Đỗ Phấn vô cùng phong phú: màu "trắng bạc" của lá sấu non, "màu xanh thẫm" của lá xà cừ, "màu vàng ươm" của lá cơm nguội, "màu đỏ rực" của lá bàng. Ông không chỉ gọi tên màu sắc mà còn miêu tả được sắc độ, sự chuyển biến của nó ("vàng tăng dần độ sáng"). Văn của ông như một bức tranh sơn dầu được vẽ bằng ngôn từ.

Một trái tim nặng lòng hoài niệm về Hà Nội:

Cái tôi của tác giả là cái tôi của một người Hà Nội gốc, luôn hướng về quá khứ với một nỗi niềm bâng khuâng. Ông tiếc nuối những trò chơi dân gian với lá cây đã mất đi, ông nhớ về những con đường xưa, những mùa cũ. "Cõi lá" chính là "cõi hoài niệm" của tác giả về một Hà Nội thanh lịch, trầm lắng đang dần phai nhạt theo thời gian.

Một trí tuệ giàu suy tư, triết lí:

Từ chuyện lá cây, tác giả đã rút ra những chiêm nghiệm sâu sắc về cuộc đời. Ông nhận ra vòng tuần hoàn của sự sống: "Lá rụng về cội". Ông suy tư về mối quan hệ giữa con người và tự nhiên, rằng con người hiện đại dường như đang ngày càng xa rời thiên nhiên. Những suy ngẫm này làm cho tản văn có chiều sâu tư tưởng, vượt lên trên một bài văn tả cảnh thông thường.

d. Đặc sắc nghệ thuật của tản văn "Cõi lá"

Thành công của tác phẩm không chỉ nằm ở nội dung mà còn ở những đặc sắc nghệ thuật của thể loại tản văn được tác giả vận dụng một cách tài hoa.

Ngôn ngữ tinh tế, giàu hình ảnh, giàu chất thơ: Tác giả sử dụng hàng loạt các từ ngữ gợi hình, gợi cảm, các so sánh, ẩn dụ độc đáo. Ví dụ: "lá sấu non rắc phấn trắng bạc", "lá cơm nguội vàng ươm như màu nắng non", "thảm lá vàng chanh lộng lẫy". Ngôn ngữ ấy khiến cho những chiếc lá vô tri trở nên có hồn, có sức sống.
Giọng điệu nhẹ nhàng, sâu lắng: Toàn bộ tác phẩm được bao trùm bởi một giọng văn chậm rãi, trầm tư, như một lời tâm sự, thủ thỉ. Giọng điệu này rất phù hợp để thể hiện những cảm xúc hoài niệm, những suy tư sâu sắc của tác giả, tạo nên sự đồng cảm nơi người đọc.
Kết hợp nhuần nhuyễn các phương thức biểu đạt: Đỗ Phấn đã phát huy tối đa thế mạnh của thể loại tản văn. Ông khéo léo đan xen giữa miêu tả (tả màu sắc, hình dáng của lá), tự sự (kể lại kỷ niệm tuổi thơ), biểu cảm (bộc lộ trực tiếp cảm xúc yêu mến, ngỡ ngàng) và nghị luận (đưa ra những suy ngẫm, triết lí). Sự kết hợp này làm cho bài văn vừa sinh động, hấp dẫn, vừa có chiều sâu.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG

Câu 1: Phân tích ý nghĩa nhan đề "Cõi lá". Theo em, "cõi lá" mà tác giả Đỗ Phấn nói đến chỉ là thế giới của lá cây vật chất hay còn mang những tầng nghĩa nào khác?

Gợi ý trả lời: Cần làm rõ 2 tầng nghĩa: nghĩa thực (tập hợp các loài lá cây phong phú của Hà Nội) và nghĩa biểu tượng ("cõi" của tâm tưởng, của ký ức, của tâm hồn; là biểu tượng cho vẻ đẹp bình dị, vĩnh cửu của thiên nhiên và linh hồn của đất Hà thành).

Câu 2: Cái tôi của tác giả Đỗ Phấn đã được thể hiện như thế nào qua văn bản "Cõi lá"? Hãy chỉ ra và phân tích một vài chi tiết tiêu biểu cho thấy cái nhìn của một họa sĩ trong trang văn của ông.

Gợi ý trả lời: Cái tôi được thể hiện qua: tình yêu thiên nhiên, tâm hồn nghệ sĩ (cái nhìn của họa sĩ), trái tim hoài niệm, trí tuệ suy tư. Chi tiết cho thấy cái nhìn của họa sĩ: tập trung vào việc miêu tả màu sắc tinh tế của lá cơm nguội ("vàng ươm", "tăng dần độ sáng", "gần như trong suốt"), sự chuyển màu của lá bàng...

Câu 3: Tác giả viết về "cõi lá" Hà Nội bằng tất cả tình yêu và sự gắn bó. Em hãy viết một đoạn văn ngắn (khoảng 150 chữ) giới thiệu về một loài cây hoặc một vẻ đẹp thiên nhiên đặc trưng ở nơi em sống.

Gợi ý trả lời: Học sinh tự chọn một đối tượng (cây phượng, cây bàng ở sân trường; rặng tre ở làng; một dòng sông quê hương...). Cần vận dụng cách quan sát, miêu tả tinh tế và lồng ghép cảm xúc cá nhân giống như đã học từ tác giả Đỗ Phấn.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Tản văn "Cõi lá" của Đỗ Phấn là một áng văn xuôi nhẹ nhàng, tinh tế nhưng đầy sức gợi. Bằng cái nhìn của một họa sĩ và trái tim của một người con Hà Nội, tác giả đã đưa chúng ta vào một thế giới riêng - "cõi lá" - nơi vẻ đẹp của thiên nhiên hòa quyện với những ký ức, hoài niệm và suy tư sâu sắc về cuộc đời. Tác phẩm không chỉ bồi đắp cho chúng ta tình yêu thiên nhiên, tình yêu quê hương, đất nước mà còn dạy chúng ta biết trân trọng và khám phá vẻ đẹp tiềm ẩn trong những điều bình dị nhất xung quanh mình. Hãy thử một lần sống chậm lại, quan sát và cảm nhận, biết đâu các em cũng sẽ tìm thấy một "cõi riêng" cho tâm hồn mình.