Soạn bài Con người không thể bị đánh bại - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những đoạn trích kinh điển của văn học thế giới: "Con người không thể bị đánh bại", trích từ tiểu thuyết "Ông già và biển cả" của nhà văn vĩ đại người Mỹ Ơ-nít Hê-minh-uê. Đây không chỉ là một câu chuyện về cuộc chiến sinh tồn giữa con người và thiên nhiên, mà còn là một bản anh hùng ca về ý chí, nghị lực và phẩm giá con người. Thông qua việc phân tích hình tượng ông lão Xan-ti-a-gô, chúng ta sẽ rút ra những bài học triết lí sâu sắc về sự thành công, thất bại và ý nghĩa của cuộc sống. Bài soạn này sẽ giúp các em nắm vững kiến thức nền về tác giả, tác phẩm, phân tích chi tiết nội dung và nghệ thuật của đoạn trích, từ đó tự tin trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa và chuẩn bị tốt cho các kỳ thi quan trọng.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả Ơ-nít Hê-minh-uê (Ernest Hemingway, 1899 - 1961)

• Cuộc đời: Ơ-nít Hê-minh-uê là một trong những nhà văn lớn nhất của văn học Mỹ thế kỉ XX. Ông sinh ra tại bang Illinois, Mỹ. Cuộc đời ông là một chuỗi phiêu lưu đầy sóng gió, ông từng là nhà báo, tham gia nhiều cuộc chiến tranh (Chiến tranh thế giới thứ nhất, Nội chiến Tây Ban Nha, Chiến tranh thế giới thứ hai). Những trải nghiệm phong phú này đã trở thành nguồn tư liệu quý giá cho các sáng tác của ông.
• Sự nghiệp văn học: Các tác phẩm của ông thường viết về chiến tranh, tình yêu, sự sống và cái chết, về những con người phải đối mặt với thử thách khắc nghiệt của số phận. Một số tác phẩm tiêu biểu: "Giã từ vũ khí" (1929), "Chuông nguyện hồn ai" (1940), và đặc biệt là "Ông già và biển cả" (1952).
• Giải thưởng: Ông được trao giải Pulitzer về văn học năm 1953 và giải Nobel Văn học năm 1954 cho những đóng góp to lớn của mình.
• Phong cách nghệ thuật - Nguyên lí "tảng băng trôi": Hê-minh-uê là người khởi xướng và thực hành thành công nguyên lí "tảng băng trôi" (The Iceberg Theory). Theo nguyên lí này, tác phẩm văn học giống như một tảng băng, phần nổi trên mặt nước (câu chữ, hình ảnh, cốt truyện) chỉ chiếm một phần nhỏ, còn phần chìm (ý nghĩa, tư tưởng, triết lí) mới là phần cốt lõi, do người đọc tự khám phá. Ông sử dụng lối viết kiệm lời, khách quan, tập trung vào hành động và đối thoại để người đọc tự cảm nhận những tầng ý nghĩa sâu xa.

2. Tác phẩm "Ông già và biển cả" (The Old Man and the Sea)

• Hoàn cảnh sáng tác: Tác phẩm được viết năm 1951 tại Cuba và xuất bản lần đầu trên tạp chí Life năm 1952. Nó ngay lập tức tạo nên tiếng vang lớn, bán được 5 triệu bản chỉ trong 48 giờ. Đây được coi là đỉnh cao trong sự nghiệp sáng tác của Hê-minh-uê.
• Tóm tắt cốt truyện: Tác phẩm kể về ông lão đánh cá người Cuba tên là Xan-ti-a-gô. Suốt 84 ngày liền, ông không bắt được một con cá nào. Bị coi là "salao" (kẻ xui xẻo nhất), ông vẫn quyết tâm ra khơi. Đến ngày thứ 85, ông câu được một con cá kiếm khổng lồ, to hơn cả con thuyền của mình. Cuộc vật lộn gay cấn giữa ông lão và con cá kéo dài suốt ba ngày đêm. Cuối cùng, ông cũng khuất phục được con cá và buộc nó vào mạn thuyền để trở về. Nhưng trên đường về, đàn cá mập đánh hơi thấy mùi máu đã lao tới tấn công. Ông lão đã dũng cảm chiến đấu với chúng bằng tất cả những gì mình có: cây lao, con dao, và cả mái chèo. Khi về đến bờ, con cá kiếm chỉ còn lại bộ xương khổng lồ. Ông lão mệt lỏi trở về lều, chìm vào giấc ngủ và mơ về những con sư tử.

3. Đoạn trích "Con người không thể bị đánh bại"

• Vị trí: Đoạn trích nằm ở phần cuối của tác phẩm, kể lại cuộc chiến đấu không cân sức của ông lão Xan-ti-a-gô với đàn cá mập để bảo vệ thành quả của mình - con cá kiếm.
• Bố cục: Có thể chia đoạn trích thành 3 phần:
  • Phần 1 (từ đầu đến "...không nghĩ ngợi gì nữa"): Cuộc chiến đấu của ông lão với hai con cá mập đầu tiên.
  • Phần 2 (tiếp đến "...ăn nốt những gì còn lại"): Cuộc chiến đấu tiếp theo với đàn cá mập và sự kiên cường của ông lão.
  • Phần 3 (còn lại): Ông lão trở về bến cảng với bộ xương cá.

II. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN

1. Hình tượng ông lão Xan-ti-a-gô trong cuộc chiến với đàn cá mập

Trong đoạn trích, vẻ đẹp của hình tượng ông lão Xan-ti-a-gô được khắc họa rõ nét qua cuộc chiến sinh tử với đàn cá mập. Đây là cuộc chiến không cân sức, nhưng qua đó, phẩm giá và ý chí của con người được tôn vinh một cách rực rỡ.

a. Bối cảnh và tình thế của ông lão

Sau ba ngày đêm vật lộn để chinh phục con cá kiếm, ông lão đã kiệt sức. Ông đang trên đường trở về trong niềm vui và hy vọng. Tuy nhiên, thử thách mới, tàn khốc hơn lại ập đến.

• Đơn độc và kiệt sức: Ông lão một mình giữa biển cả bao la, cơ thể đau nhức, bàn tay rớm máu, sức lực đã cạn kiệt.
• Kẻ thù đông và hung hãn: Kẻ thù của ông không phải là một mà là cả một đàn cá mập – những kẻ săn mồi tàn bạo của đại dương. Chúng bị hấp dẫn bởi mùi máu của con cá kiếm.
• Vũ khí thô sơ và ít ỏi: Ông chỉ có cây lao, con dao buộc vào mái chèo, và cuối cùng là cái chày gỗ. Những vũ khí này nhanh chóng bị mất hoặc gãy trong cuộc chiến.

Tình thế của ông lão là vô cùng hiểm nghèo, gần như tuyệt vọng. Trong hoàn cảnh đó, người bình thường có thể sẽ buông xuôi. Nhưng Xan-ti-a-gô thì không.

b. Diễn biến cuộc chiến đấu

Cuộc chiến diễn ra theo từng đợt tấn công của lũ cá mập, và mỗi lần, ý chí của ông lão lại được đẩy lên một tầm cao mới.

Đợt tấn công thứ nhất: Con cá mập Mako

• Hành động: Khi con cá mập Mako đầu tiên xuất hiện, ông lão không hề hoảng sợ. Ông bình tĩnh chuẩn bị vũ khí duy nhất - cây lao. Với một cú đâm "chính xác và không hề trắc trở", ông đã tiêu diệt được nó.
• Suy nghĩ: Dù chiến thắng, ông lão mất đi cây lao và một phần quý giá của con cá. Ông cảm thấy tiếc nuối nhưng không tuyệt vọng. Ông nhận ra rằng niềm vui "chẳng thể kéo dài". Ông bắt đầu chuẩn bị cho những cuộc chiến tiếp theo bằng cách buộc con dao vào mái chèo.

Đợt tấn công thứ hai: Lũ cá mập Galiano

• Hành động: Hai con cá mập tiếp theo xuất hiện. Ông lão dũng cảm chiến đấu, "chém vào mắt một con", "đâm vào đỉnh đầu con kia". Ông chiến đấu như một chiến binh thực thụ, dùng hết sức lực để bảo vệ thành quả của mình. Kết quả là ông giết được chúng nhưng con dao bị gãy.
• Suy nghĩ: Mất đi vũ khí cuối cùng, ông lão nhìn con cá kiếm bị xé nát và cảm thấy tuyệt vọng thoáng qua. Ông nói: "Thế là hết rồi". Nhưng ngay lập tức, ông tự trấn an mình: "Đừng nghĩ những chuyện ngu ngốc, lão già ạ... Hãy giữ cho cái đầu tỉnh táo và học cách chịu đựng như một con người". Ông tìm kiếm vũ khí mới - cái chày gỗ.

Đợt tấn công cuối cùng: Cả đàn cá mập

• Hành động: Khi màn đêm buông xuống, đàn cá mập kéo đến như một cơn lũ. Ông lão biết rằng cuộc chiến này không có hy vọng. Nhưng ông vẫn chiến đấu. Ông dùng cái chày "bổ xuống đầu chúng", "đánh vào tiếng hàm đớp", chiến đấu trong bóng tối cho đến khi không còn gì để bảo vệ. Ông chiến đấu không phải để chiến thắng, mà để khẳng định phẩm giá của mình.
• Suy nghĩ: Khi con cá chỉ còn trơ lại bộ xương, ông lão không còn cảm thấy gì nữa. Ông chấp nhận thất bại về vật chất. Ông nói với chính mình: "Mi đã bị đánh bại rồi, mi đã bị đánh bại rồi". Nhưng đây là sự thừa nhận một thực tế khách quan, không phải là sự đầu hàng về tinh thần.

c. Vẻ đẹp của hình tượng Xan-ti-a-gô

Qua cuộc chiến, hình tượng ông lão Xan-ti-a-gô hiện lên với những vẻ đẹp đáng ngưỡng mộ:

• Ý chí và nghị lực phi thường: Dù ở trong tình thế tuyệt vọng nhất, ông lão không bao giờ bỏ cuộc. Ông chiến đấu đến hơi thở cuối cùng, với bất cứ thứ gì có trong tay.
• Lòng dũng cảm và sự kiên cường: Ông đối mặt với kẻ thù hung hãn một cách trực diện, không hề run sợ. Sự kiên cường của ông không chỉ thể hiện ở hành động mà còn ở tinh thần, ở khả năng tự vực dậy sau mỗi lần vấp ngã.
• Lòng tự trọng và niềm tin vào phẩm giá con người: Ông lão chiến đấu không chỉ để giữ con cá, mà còn để giữ gìn danh dự và lòng tự trọng. Câu nói bất hủ của ông:

  "Con người sinh ra không phải để thất bại... Con người có thể bị hủy diệt chứ không thể bị đánh bại."

  đã khái quát toàn bộ triết lí sống của ông. Thất bại về vật chất không có nghĩa là thất bại về tinh thần.
• Sự hòa hợp với thiên nhiên: Ngay cả khi chiến đấu, ông vẫn gọi con cá kiếm là "người anh em", gọi biển cả là "la mar" (giống cái, thể hiện sự trìu mến). Ông chiến đấu không phải vì căm thù, mà vì đó là quy luật của sự sinh tồn.

2. Ý nghĩa triết lí của đoạn trích

Đoạn trích không chỉ là một câu chuyện hấp dẫn mà còn chứa đựng nhiều tầng ý nghĩa triết lí sâu sắc, thể hiện qua các hình tượng biểu tượng.

a. Triết lí về con người và số phận

"Con người có thể bị hủy diệt chứ không thể bị đánh bại."

Đây là câu nói mang tính triết lí cốt lõi của tác phẩm. Nó khẳng định sự khác biệt giữa "bị hủy diệt" và "bị đánh bại".

• Bị hủy diệt (Destroyed): Là sự mất mát, tổn thất về mặt vật chất, thể xác. Ông lão đã mất con cá kiếm, thành quả lao động của ông đã bị hủy diệt. Đây là điều không thể tránh khỏi trong cuộc đối đầu với những thế lực mạnh hơn mình.
• Bị đánh bại (Defeated): Là sự đầu hàng, khuất phục về mặt tinh thần, ý chí. Xan-ti-a-gô đã chiến đấu đến cùng, không hề đầu hàng. Vì vậy, dù bị hủy diệt về thành quả, ông không hề bị đánh bại về tinh thần.

Triết lí này của Hê-minh-uê đề cao phẩm giá, ý chí và nỗ lực của con người. Giá trị của con người không nằm ở kết quả cuối cùng mà nằm ở quá trình theo đuổi ước mơ và chiến đấu không khoan nhượng. Thất bại không phải là dấu chấm hết, mà là một phần của hành trình khẳng định bản thân.

b. Các hình tượng biểu tượng

Tác phẩm được xây dựng trên một hệ thống các hình tượng mang tính biểu tượng sâu sắc.

Bảng tóm tắt các hình tượng biểu tượng:

3. Đặc sắc nghệ thuật

Thành công của đoạn trích nói riêng và tác phẩm nói chung đến từ những đặc sắc nghệ thuật độc đáo của Hê-minh-uê, đặc biệt là việc vận dụng thành công nguyên lí "tảng băng trôi".

a. Nghệ thuật kể chuyện độc đáo

Hê-minh-uê sử dụng ngôi kể thứ ba nhưng điểm nhìn lại thường được đặt vào nhân vật Xan-ti-a-gô. Điều này giúp nhà văn vừa có thể miêu tả khách quan những gì diễn ra, vừa có thể đi sâu vào thế giới nội tâm, những suy nghĩ, dằn vặt của ông lão. Sự kết hợp giữa lời kể của tác giả và lời độc thoại nội tâm của nhân vật tạo nên sự hấp dẫn cho câu chuyện.

b. Nguyên lí "tảng băng trôi"

Đây là đặc điểm nổi bật nhất trong phong cách của Hê-minh-uê. Ông không trực tiếp phát biểu triết lí, không miêu tả tâm lí nhân vật một cách dài dòng. Thay vào đó, ông để cho hành động, đối thoại và những chi tiết khách quan tự nói lên ý nghĩa.

• Phần nổi (1/8): Cốt truyện đơn giản về một ông lão đánh cá, chiến đấu với con cá kiếm và đàn cá mập. Ngôn ngữ giản dị, câu văn ngắn gọn, súc tích.
• Phần chìm (7/8): Những ý nghĩa triết lí sâu sắc về phẩm giá con người, về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên, về ý nghĩa của thành công và thất bại. Người đọc phải tự suy ngẫm, liên kết các chi tiết để khám phá ra phần chìm này.
  • Ví dụ: Hê-minh-uê không viết "Ông lão rất dũng cảm". Thay vào đó, ông miêu tả hành động ông lão "phóng ngọn lao", "chém con dao", "vung cái chày". Hành động tự nó đã nói lên lòng dũng cảm.
  • Ví dụ: Khi ông lão nói "Ước gì thằng bé ở đây", câu nói giản dị này không chỉ thể hiện nỗi cô đơn, mà còn cho thấy tình yêu thương ông dành cho cậu bé Ma-nô-lin và sự cần thiết phải có sự đồng hành, chia sẻ trong cuộc sống.

c. Xây dựng hình tượng mang tính biểu tượng

Như đã phân tích ở trên, Hê-minh-uê đã thành công trong việc xây dựng một hệ thống các hình tượng (ông lão, con cá, đàn cá mập, biển cả) vừa chân thực, sống động, vừa mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, góp phần thể hiện chủ đề tư tưởng của tác phẩm.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Câu 1: Phân tích vẻ đẹp hình tượng ông lão Xan-ti-a-gô trong cuộc chiến đấu với đàn cá mập qua đoạn trích "Con người không thể bị đánh bại".

Gợi ý trả lời: - Phân tích bối cảnh, tình thế hiểm nghèo của ông lão (đơn độc, kiệt sức, vũ khí thô sơ). - Phân tích diễn biến cuộc chiến qua từng đợt tấn công của đàn cá mập, làm nổi bật hành động dũng cảm, kiên cường và những suy nghĩ, độc thoại nội tâm của ông lão. - Khái quát những vẻ đẹp phẩm chất của ông lão: ý chí phi thường, lòng dũng cảm, lòng tự trọng, niềm tin vào phẩm giá con người. - Liên hệ với câu nói bất hủ: "Con người có thể bị hủy diệt chứ không thể bị đánh bại".

Câu 2: Anh/chị hiểu như thế nào về câu nói của Xan-ti-a-gô: "Con người sinh ra không phải để thất bại. Con người có thể bị hủy diệt chứ không thể bị đánh bại"?

Gợi ý trả lời: - Giải thích khái niệm: "hủy diệt" (mất mát về vật chất, thể xác) và "đánh bại" (đầu hàng về tinh thần, ý chí). - Phân tích ý nghĩa câu nói: khẳng định giá trị con người không nằm ở kết quả mà ở quá trình nỗ lực; đề cao phẩm giá, ý chí và tinh thần bất khuất của con người trước số phận. - Chứng minh qua hình tượng Xan-ti-a-gô: Ông lão bị "hủy diệt" (mất con cá) nhưng không bị "đánh bại" (chiến đấu đến cùng, giữ vững tinh thần). - Liên hệ với thực tế cuộc sống: Ý nghĩa của câu nói đối với thế hệ trẻ trong việc đối mặt với khó khăn, thử thách.

Câu 3: Phân tích những nét đặc sắc về nghệ thuật trong đoạn trích, đặc biệt là việc vận dụng nguyên lí "tảng băng trôi".

Gợi ý trả lời: - Nêu các đặc sắc nghệ thuật chính: nghệ thuật kể chuyện, xây dựng hình tượng biểu tượng, và nguyên lí "tảng băng trôi". - Tập trung phân tích nguyên lí "tảng băng trôi": + Giải thích nguyên lí: phần nổi (câu chữ, cốt truyện) và phần chìm (ý nghĩa, tư tưởng). + Chỉ ra biểu hiện của nguyên lí trong đoạn trích: ngôn ngữ kiệm lời, trần thuật khách quan, tập trung vào hành động, để độc giả tự suy ngẫm. + Lấy ví dụ cụ thể để minh họa: cách miêu tả hành động chiến đấu của ông lão, những câu độc thoại nội tâm ngắn gọn nhưng giàu sức gợi... - Đánh giá vai trò của nghệ thuật trong việc thể hiện chủ đề, tư tưởng tác phẩm.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Đoạn trích "Con người không thể bị đánh bại" là một khúc ca bi tráng về con người trong hành trình chinh phục ước mơ và khẳng định giá trị bản thân. Qua hình tượng ông lão Xan-ti-a-gô, nhà văn Hê-minh-uê đã gửi gắm một thông điệp triết lí sâu sắc: phẩm giá con người nằm ở ý chí và nỗ lực không ngừng nghỉ, ngay cả khi đối mặt với thất bại về vật chất. Bằng nghệ thuật bậc thầy, đặc biệt là nguyên lí "tảng băng trôi", tác phẩm đã vượt qua giới hạn của một câu chuyện về nghề chài lưới, trở thành một biểu tượng bất hủ về sức mạnh tinh thần và khát vọng của con người. Hy vọng qua bài học này, các em sẽ không chỉ hiểu thêm về một tác phẩm lớn mà còn có thêm niềm tin và sức mạnh để đối mặt với những thử thách trong cuộc sống.