A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau thực hiện một hành trình văn học vô cùng đặc biệt, một chuyến du ngoạn qua những trang viết của một trong những cây bút tài hoa nhất của văn học Việt Nam hiện đại - nhà văn Tô Hoài. Chúng ta sẽ không chỉ đọc một văn bản, mà sẽ cùng ông "ngắm phố phường Hà Nội", để cảm nhận từng góc phố, từng con người, và cả cái hồn cốt tinh túy của Thăng Long - Kẻ Chợ ngàn năm văn hiến. Văn bản "Cùng nhà văn Tô Hoài ngắm phố phường Hà Nội" không chỉ là một bài học về văn bản thông tin, mà còn là một bài học về tình yêu quê hương, đất nước, về khả năng quan sát tinh tế và nghệ thuật sử dụng ngôn từ bậc thầy. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kiến thức nền về tác giả, tác phẩm, phân tích được những nét đặc sắc về nội dung và nghệ thuật, đồng thời tự tin trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa. Hơn thế nữa, bài học sẽ khơi dậy trong các em niềm tự hào và tình yêu với vẻ đẹp văn hóa của Hà Nội nói riêng và Việt Nam nói chung.
B. NỘI DUNG CHÍNH
Phần 1: Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm
1.1. Tác giả Tô Hoài - Người con của Hà Nội
Trước khi khám phá phố phường Hà Nội qua lăng kính của Tô Hoài, chúng ta cần hiểu về chính người nghệ sĩ tài hoa này. Việc tìm hiểu tác giả sẽ giúp các em có cái nhìn sâu sắc hơn về "linh hồn" của tác phẩm.
a. Cuộc đời và sự nghiệp
Tô Hoài (1920-2014), tên khai sinh là Nguyễn Sen, sinh ra tại làng Nghĩa Đô, phủ Hoài Đức, tỉnh Hà Đông cũ (nay thuộc phường Nghĩa Đô, quận Cầu Giấy, Hà Nội). Chính mảnh đất quê hương này đã nuôi dưỡng tâm hồn và trở thành nguồn cảm hứng bất tận trong các sáng tác của ông. Ông là một nhà văn lớn, có số lượng tác phẩm đạt kỷ lục trong nền văn học hiện đại Việt Nam. Sự nghiệp của ông trải dài qua nhiều giai đoạn lịch sử của đất nước, với các tác phẩm đa dạng về thể loại: truyện ngắn, tiểu thuyết, ký, truyện cho thiếu nhi...
b. Phong cách nghệ thuật
Nhắc đến Tô Hoài là nhắc đến một phong cách nghệ thuật độc đáo:
- Vốn hiểu biết phong phú, sâu sắc: Ông có kiến thức uyên bác về phong tục, tập quán của nhiều vùng miền trên khắp đất nước, đặc biệt là Hà Nội và miền núi Tây Bắc.
- Lối trần thuật hóm hỉnh, sinh động: Văn của Tô Hoài có duyên, hấp dẫn người đọc bởi cách kể chuyện tự nhiên, gần gũi như đang trò chuyện.
- Ngôn ngữ đời thường mà tinh tế: Ông là bậc thầy trong việc sử dụng ngôn ngữ. Ông chắt lọc từ ngữ từ chính đời sống nhân dân, khiến cho trang văn của mình vừa giản dị, mộc mạc lại vừa giàu sức biểu cảm.
Tô Hoài được xem là "nhà văn của mọi lứa tuổi", "người thư ký cần mẫn của thời đại". Tác phẩm nổi tiếng nhất của ông mà các em đều biết là "Dế Mèn phiêu lưu ký".
1.2. Văn bản "Cùng nhà văn Tô Hoài ngắm phố phường Hà Nội"
a. Xuất xứ và thể loại
Đoạn trích này được lấy từ tác phẩm "Chuyện cũ Hà Nội", một tập ký sự đặc sắc viết về những nét văn hóa, những con người, những câu chuyện của Hà Nội xưa. Đây là kết tinh của một quá trình sống, quan sát, và suy ngẫm sâu sắc của một người con Hà Nội dành cả đời để yêu và viết về mảnh đất này.
Về thể loại, văn bản thuộc thể loại văn bản thông tin, cụ thể hơn là một bài ký sự, bút ký. Đặc điểm của thể loại này là ghi chép lại sự việc, con người có thật một cách chân thực, đồng thời thể hiện rõ cảm xúc, suy nghĩ, và cái "tôi" của người viết.
b. Bố cục văn bản
Để dễ dàng phân tích, chúng ta có thể chia văn bản thành 3 phần rõ rệt:
- Phần 1 (Từ đầu đến "...vẫn còn rành rành"): Cảm nhận chung về nét đặc trưng và tinh thần của phố phường Hà Nội xưa.
- Phần 2 (Tiếp theo đến "...cái tên phố cũng thay đi"): Miêu tả chi tiết, cụ thể về một số phố nghề tiêu biểu của Hà Nội 36 phố phường.
- Phần 3 (Còn lại): Suy ngẫm về sự biến đổi và những giá trị còn lại của phố cổ Hà Nội.
Việc nắm vững bố cục sẽ giúp các em theo dõi mạch văn của tác giả một cách logic và hệ thống.
Phần 2: Khám phá chi tiết văn bản
2.1. Cảm nhận chung về cái hồn của phố cổ Hà Nội
Ngay từ những dòng đầu tiên, Tô Hoài đã không đi vào miêu tả một con phố cụ thể nào, mà ông khái quát lên cái "thần", cái "hồn cốt" của cả khu phố cổ. Đó là một không gian mang "tinh thần thuần túy Việt Nam".
a. Những con phố "nhỏ và dài"
Tác giả dùng những từ ngữ rất đỗi bình dị nhưng đầy sức gợi: "nhỏ và dài, ngoằn ngoèo". Hình ảnh này không chỉ đơn thuần là miêu tả kiến trúc, mà còn gợi lên một không gian ấm cúng, gần gũi, một nhịp sống chậm rãi, sâu lắng. Nó đối lập hoàn toàn với những đại lộ thênh thang, thẳng tắp của các đô thị hiện đại. Những con phố ấy như những dòng chảy lịch sử, uốn lượn qua bao thăng trầm của thời gian.
b. Tên phố gắn liền với nghề nghiệp
Đây là một đặc trưng vô cùng độc đáo của Hà Nội. Tô Hoài liệt kê một loạt tên phố: Hàng Bạc, Hàng Bồ, Hàng Đào, Hàng Thiếc... Tên gọi không phải là những con số hay danh nhân vô hồn, mà nó chính là "thương hiệu", là "lý lịch" của con phố đó. Mỗi cái tên gợi lên cả một lịch sử làng nghề, một cộng đồng những người thợ thủ công tài hoa. Điều này cho thấy:
- Sự phân công lao động chuyên môn hóa từ rất sớm.
- Tinh thần cộng đồng, phường hội gắn kết.
- Văn hóa trọng nghề, lấy nghề làm danh.
Tô Hoài khẳng định, những cái tên ấy, những dấu vết nghề nghiệp ấy "vẫn còn rành rành", như một sự khẳng định sức sống bền bỉ của văn hóa truyền thống trước dòng chảy của thời gian.
2.2. Vẻ đẹp cụ thể của những phố nghề tiêu biểu
Từ cái nhìn bao quát, Tô Hoài dẫn dắt người đọc đi sâu vào từng con phố, như một hướng dẫn viên du lịch đặc biệt, người không chỉ giới thiệu cảnh quan mà còn kể câu chuyện văn hóa đằng sau nó.
a. Phố Hàng Bạc - Nơi âm thanh và ánh sáng hòa quyện
Tô Hoài không chỉ tả phố Hàng Bạc bằng thị giác mà còn bằng thính giác. Ông để người đọc "nghe" thấy tiếng búa của những người thợ kim hoàn. Âm thanh "lích kích, lách cách đều đều" không phải là tiếng ồn ào công nghiệp, mà là nhịp đập của sự sống, của lao động cần mẫn, tỉ mỉ. Nó gợi ra hình ảnh những người thợ thủ công kiên nhẫn, khéo léo, đang thổi hồn vào từng sản phẩm. Đó là âm thanh của sự sáng tạo, của nghề cha truyền con nối.
b. Phố Hàng Đào, Hàng Bồ - Sự tấp nập và chuyên môn hóa
Tô Hoài khắc họa sự khác biệt giữa các phố. Nếu Hàng Bạc có âm thanh đặc trưng của kim loại, thì Hàng Đào lại là sự im lặng của vải vóc, nhưng lại sầm uất bởi cảnh "người ở các tỉnh về mua bán tấp nập". Ông chỉ ra sự chuyên môn hóa rất rõ ràng:
- Phố Hàng Bồ: Chuyên bán các thứ "nan tre, nan nứa, dây đay, dây gai". Đây là những vật liệu thô, phục vụ cho sản xuất.
- Phố Hàng Hài: Chuyên bán "hài, guốc".
Qua cách miêu tả của Tô Hoài, khu phố cổ hiện lên như một "công xưởng" khổng lồ, một trung tâm thương mại sầm uất, nơi mỗi con phố là một mắt xích quan trọng, góp phần tạo nên một cơ thể kinh tế sống động và hiệu quả.
c. Phố Mã Mây - Dấu ấn của thời gian và giao thoa văn hóa
Phố Mã Mây được tác giả miêu tả với một chiều sâu lịch sử đặc biệt. Tên phố là sự ghép lại của hai phố cũ: Hàng Mây và Hàng Mã (sau này Hàng Mã chuyển đi). Điều này cho thấy sự biến đổi, dịch chuyển của lịch sử. Đặc biệt, chi tiết về ngôi nhà của người Minh Hương (người Hoa) cho thấy Hà Nội xưa còn là nơi giao thoa, hội tụ của nhiều nền văn hóa khác nhau, nhưng vẫn giữ được bản sắc riêng của mình.
2.3. Nghệ thuật miêu tả và cái tôi của nhà văn
Điều làm nên sức hấp dẫn của văn bản không chỉ nằm ở thông tin nó cung cấp, mà ở cách Tô Hoài truyền tải những thông tin đó.
a. Quan sát tinh tế, đa giác quan
Tô Hoài không chỉ nhìn (thị giác) mà còn nghe (thính giác). Ông không chỉ thấy những tấm biển hiệu, những mặt hàng, mà còn nghe được tiếng búa đập bạc, cảm nhận được không khí tấp nập. Sự kết hợp các giác quan giúp cho bức tranh phố cổ hiện lên sống động, chân thực và có hồn.
b. Lựa chọn chi tiết đắt giá
Nhà văn không sa đà vào liệt kê mọi thứ. Ông chỉ chọn những chi tiết tiêu biểu nhất, có sức khái quát cao nhất để làm nổi bật đặc trưng của từng con phố. Ví dụ, nhắc đến Hàng Bạc là nhắc đến âm thanh "lích kích", nhắc đến Hàng Đào là sự tấp nập của người mua bán. Những chi tiết này như những "nhãn tự", giúp người đọc hình dung và ghi nhớ sâu sắc.
c. Giọng văn đậm chất tự sự, trò chuyện
Tô Hoài viết như đang kể chuyện, đang dẫn dắt người đọc đi dạo cùng mình. Giọng văn tự nhiên, gần gũi, pha chút hoài niệm, suy tư. Ông sử dụng những câu văn ngắn, cấu trúc đơn giản, nhưng giàu hình ảnh và cảm xúc. Cái tôi của tác giả hiện lên rõ nét qua những bình luận, những nhận xét tinh tế. Đó là một cái tôi yêu Hà Nội tha thiết, trân trọng từng giá trị văn hóa, và có một sự am hiểu sâu sắc về mảnh đất này.
Phần 3: Hướng dẫn trả lời câu hỏi sách giáo khoa
Phần này sẽ gợi ý cho các em cách trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa Ngữ văn 9, bộ Cánh diều. Các em cần đọc kỹ lại văn bản và dựa vào những phân tích trên để tự hoàn thiện câu trả lời của mình.
Câu 1 (Trang...): Văn bản viết về đề tài gì? Chỉ ra những đặc điểm của văn bản thông tin được thể hiện trong bài viết này.
Gợi ý trả lời:
- Đề tài: Văn bản viết về vẻ đẹp đặc trưng của phố phường Hà Nội xưa, đặc biệt là khu vực 36 phố phường với những phố nghề thủ công truyền thống.
- Đặc điểm của văn bản thông tin:
- Tính xác thực: Cung cấp thông tin cụ thể, chính xác về tên các con phố (Hàng Bạc, Hàng Bồ, Mã Mây...), các ngành nghề, các sự kiện lịch sử có thật.
- Tính khách quan: Mặc dù có cảm xúc của tác giả, nhưng các thông tin đưa ra đều dựa trên sự quan sát và tìm hiểu thực tế.
- Cách trình bày mạch lạc: Bố cục rõ ràng, đi từ khái quát đến cụ thể, giúp người đọc dễ dàng nắm bắt thông tin. Tác giả sử dụng các câu văn tường thuật, miêu tả để làm rõ đối tượng.
- Yếu tố miêu tả, tự sự: Văn bản kết hợp nhuần nhuyễn giữa việc cung cấp thông tin với việc miêu tả sinh động và bộc lộ cảm xúc, suy nghĩ của người viết (đặc trưng của thể loại ký).
Câu 2 (Trang...): Tìm những chi tiết miêu tả nét đặc trưng của phố phường Hà Nội xưa. Những chi tiết đó cho em hiểu thêm điều gì về cuộc sống, con người nơi đây?
Gợi ý trả lời:
- Những chi tiết miêu tả nét đặc trưng:
- Kiến trúc: Phố "nhỏ và dài, ngoằn ngoèo".
- Tên gọi: Tên phố gắn liền với mặt hàng kinh doanh hoặc nghề nghiệp (Hàng Bạc, Hàng Đào, Hàng Thiếc...).
- Âm thanh: Tiếng búa đập bạc "lích kích, lách cách đều đều".
- Không khí: Cảnh mua bán "tấp nập" ở Hàng Đào.
- Sự chuyên môn hóa: Mỗi phố bán một mặt hàng riêng biệt.
- Hiểu thêm về cuộc sống, con người:
- Con người Hà Nội xưa sống thành phường, hội, có sự gắn kết cộng đồng cao.
- Họ là những người lao động cần cù, khéo léo, có tay nghề cao (thợ bạc, thợ may...).
- Cuộc sống kinh tế, thương mại rất phát triển, có tổ chức và chuyên môn hóa.
- Họ có ý thức giữ gìn nghề truyền thống của cha ông, tạo nên bản sắc văn hóa riêng cho từng con phố.
Câu 3 (Trang...): Tác giả đã sử dụng những giác quan nào để quan sát và tái hiện lại hình ảnh phố phường Hà Nội? Hãy chỉ ra biểu hiện cụ thể.
Gợi ý trả lời:
Tác giả đã sử dụng kết hợp nhiều giác quan, chủ yếu là:
- Thị giác (mắt nhìn): Đây là giác quan chủ đạo. Tác giả quan sát thấy những con phố "nhỏ và dài", thấy những mặt hàng được bày bán ở Hàng Bồ, Hàng Hài, thấy kiến trúc ngôi nhà ở Mã Mây.
- Thính giác (tai nghe): Giác quan này tạo nên cái hồn cho cảnh vật. Tác giả nghe thấy âm thanh đặc trưng của phố Hàng Bạc là tiếng búa "lích kích, lách cách đều đều". Âm thanh này gợi ra không khí lao động miệt mài, say sưa.
=> Việc kết hợp đa giác quan giúp cho bức tranh Hà Nội phố phường hiện lên không tĩnh tại, mà sống động, có chiều sâu, có cả hình ảnh và âm thanh, tác động mạnh mẽ đến cảm nhận của người đọc.
Câu 4 (Trang...): Qua cách miêu tả, em cảm nhận được tình cảm, thái độ gì của nhà văn Tô Hoài đối với Hà Nội?
Gợi ý trả lời:
Qua từng câu chữ, ta cảm nhận rõ tình cảm sâu nặng của nhà văn Tô Hoài dành cho Hà Nội:
- Tình yêu tha thiết, sâu sắc: Ông yêu từng con phố nhỏ, từng âm thanh quen thuộc, từng nét văn hóa đặc trưng. Tình yêu đó thể hiện qua cách ông miêu tả một cách tỉ mỉ, chi tiết và đầy trân trọng.
- Niềm tự hào: Ông tự hào về một Hà Nội có "tinh thần thuần túy Việt Nam", có lịch sử lâu đời, có những người thợ tài hoa và một đời sống văn hóa phong phú.
- Sự am hiểu tường tận: Để viết được như vậy, tác giả phải là người đã sống, đã gắn bó, và có sự tìm hiểu vô cùng kỹ lưỡng về Hà Nội. Ông như một "cuốn từ điển sống" về văn hóa Hà thành.
- Một chút nuối tiếc, hoài niệm: Giọng văn có chút man mác buồn khi nhắc đến những đổi thay, những cái cũ dần mất đi, thể hiện sự trân quý những giá trị của quá khứ.
Phần 4: Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật
4.1. Giá trị nội dung
Văn bản đã cung cấp những thông tin quý giá và khắc họa thành công vẻ đẹp độc đáo của khu phố cổ Hà Nội xưa. Qua đó, tác phẩm cho thấy chiều sâu văn hóa, lịch sử và tâm hồn của người Tràng An. Đồng thời, bài ký còn thể hiện tình yêu, niềm tự hào sâu sắc của nhà văn Tô Hoài đối với mảnh đất ngàn năm văn hiến.
4.2. Giá trị nghệ thuật
Thành công của văn bản được tạo nên bởi những yếu tố nghệ thuật đặc sắc:
- Nghệ thuật quan sát tinh tế, tỉ mỉ, kết hợp nhiều giác quan.
- Lựa chọn các chi tiết, hình ảnh tiêu biểu, giàu sức gợi.
- Ngôn ngữ giản dị, tự nhiên nhưng giàu chất tạo hình và biểu cảm.
- Giọng văn gần gũi, thân mật như đang trò chuyện, tâm tình, thể hiện rõ cái tôi uyên bác và tài hoa của tác giả.
- Kết hợp hài hòa giữa yếu tố cung cấp thông tin của ký sự và yếu tố biểu cảm, trữ tình của bút ký.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG
Để củng cố kiến thức, các em hãy thử suy nghĩ và trả lời các câu hỏi sau:
-
Câu 1: Phân tích "cái hồn" của phố cổ Hà Nội được nhà văn Tô Hoài thể hiện qua văn bản. Theo em, điều gì đã làm nên cái hồn đặc biệt ấy?
Gợi ý: Tập trung vào các yếu tố như tên phố, ngành nghề, kiến trúc, âm thanh, không khí... và cách chúng hòa quyện để tạo ra một bản sắc riêng, một "tinh thần thuần túy Việt Nam". -
Câu 2: Nét đặc sắc trong nghệ thuật viết ký của Tô Hoài qua đoạn trích "Cùng nhà văn Tô Hoài ngắm phố phường Hà Nội" là gì?
Gợi ý: Phân tích các khía cạnh: khả năng quan sát, cách chọn lọc chi tiết, sử dụng ngôn ngữ, giọng điệu, và sự kết hợp giữa thông tin và cảm xúc. -
Câu 3: Từ văn bản, em hãy viết một đoạn văn ngắn (khoảng 150 chữ) trình bày suy nghĩ của mình về vai trò của việc gìn giữ những giá trị văn hóa truyền thống (như các phố nghề) trong xã hội hiện đại ngày nay.
Gợi ý: Nêu lên ý nghĩa của các giá trị truyền thống (bản sắc dân tộc, tiềm năng du lịch, giá trị tinh thần...), thực trạng hiện nay và đề xuất những giải pháp để bảo tồn, phát huy.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Như vậy, chúng ta đã cùng nhà văn Tô Hoài thực hiện một chuyến đi dạo đầy thú vị qua những trang viết về phố phường Hà Nội. Văn bản không chỉ giúp chúng ta hiểu thêm về một Hà Nội cổ kính, tài hoa mà còn cảm nhận được tài năng và tình yêu lớn lao của một nhà văn dành cho quê hương. Bài học đã cho chúng ta thấy sức mạnh của ngôn từ trong việc tái hiện cuộc sống và lưu giữ những giá trị văn hóa. Hy vọng rằng, sau bài học này, các em sẽ thêm yêu những trang văn của Tô Hoài và thêm trân trọng những nét đẹp văn hóa của dân tộc. Hãy thử áp dụng cách quan sát tinh tế của ông để khám phá vẻ đẹp của chính nơi mình đang sống nhé!