Soạn bài Cuộc tu bổ lại các giống vật - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm ngụ ngôn đặc sắc của văn học Pháp, đó là "Cuộc tu bổ lại các giống vật" của nhà thơ Jean de La Fontaine. Thông qua câu chuyện hài hước về các loài vật soi gương và tự đánh giá bản thân, tác giả đã khéo léo gửi gắm những bài học triết lí sâu sắc về thói tự phụ, kiêu căng và sự thiếu tự nhận thức của con người. Bài soạn này sẽ giúp các em nắm vững kiến thức nền về tác giả, tác phẩm, phân tích chi tiết nội dung và nghệ thuật, đồng thời hướng dẫn giải đáp các câu hỏi trong sách giáo khoa. Qua đó, các em không chỉ hiểu sâu hơn về văn bản mà còn học được cách nhìn nhận bản thân và người khác một cách khách quan, trung thực hơn trong cuộc sống.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Tìm hiểu chung về tác giả, tác phẩm

a. Tác giả Jean de La Fontaine (1621 - 1695)

• Tiểu sử: Jean de La Fontaine là một trong những nhà thơ ngụ ngôn vĩ đại nhất của văn học Pháp thế kỉ XVII. Ông sinh ra trong một gia đình tư sản ở Château-Thierry, Pháp. Cuộc đời ông trải qua nhiều thăng trầm nhưng ông luôn giữ được tinh thần lạc quan và một ngòi bút sắc sảo.
• Sự nghiệp văn học: Ông nổi tiếng nhất với tập thơ "Ngụ ngôn" (Fables), gồm 12 quyển, được xuất bản trong nhiều năm. Những tác phẩm của ông không chỉ dành cho thiếu nhi mà còn chứa đựng những bài học triết lí sâu sắc dành cho người lớn.
• Phong cách nghệ thuật: Thơ ngụ ngôn của La Fontaine có đặc điểm nổi bật là mượn chuyện loài vật để nói chuyện con người. Ông sử dụng ngôn ngữ giản dị, trong sáng, giàu hình ảnh và nhịp điệu, kết hợp với giọng điệu châm biếm, hài hước mà sâu cay. Các nhân vật loài vật của ông được nhân cách hóa, mang những tính cách, thói hư tật xấu điển hình của xã hội loài người.

b. Tác phẩm "Cuộc tu bổ lại các giống vật"

• Xuất xứ: Văn bản được trích từ tập "Ngụ ngôn" của La Fontaine.
• Thể loại: Thơ ngụ ngôn. Đây là thể loại văn học dùng hình tượng loài vật, đồ vật để ẩn dụ, bóng gió về các vấn đề của con người, qua đó nêu lên những bài học luân lí, triết lí.
• Tóm tắt: Thượng đế muốn các loài vật trở nên hoàn thiện hơn nên đã mở một cuộc tu bổ, cho phép chúng đến soi gương và nêu ra những khuyết điểm cần sửa chữa. Tuy nhiên, không một loài vật nào tự nhận thấy mình có khiếm khuyết. Con Khỉ tự cho mình là đẹp nhất, chê Gấu quá thô kệch. Con Gấu lại tự hào về hình thể của mình và chê Voi quá khổ. Cứ thế, từ Voi, Kiến cho đến Rận, loài nào cũng tự hài lòng về bản thân và chỉ nhìn thấy lỗi lầm ở kẻ khác. Cuối cùng, tác giả tự thú nhận rằng con người cũng giống như các loài vật ấy, luôn khắt khe với người khác nhưng lại dễ dãi với chính mình.
• Bố cục: Có thể chia văn bản thành 3 phần:
  • Phần 1 (Từ đầu đến "...đã thấy ngay nhan sắc tuyệt vời"): Bối cảnh cuộc tu bổ và thái độ của các loài vật.
  • Phần 2 (Tiếp theo đến "...mọi vật trong trời đất"): Quá trình các loài vật soi gương, tự đánh giá bản thân và nhận xét về loài khác.
  • Phần 3 (Còn lại): Lời tự thú của tác giả và bài học triết lí rút ra từ câu chuyện.

2. Đọc hiểu chi tiết văn bản

a. Bối cảnh và mệnh lệnh của Thượng đế

Câu chuyện mở đầu bằng một bối cảnh giả tưởng đầy ý nghĩa. Thượng đế, đấng Sáng tạo, muốn "tu bổ lại các giống vật" để chúng trở nên hoàn mỹ hơn. Đây là một cơ hội quý giá để mỗi loài được hoàn thiện bản thân.

• Mục đích của Thượng đế: Ngài muốn mỗi loài tự soi xét, nhận ra khiếm khuyết của mình để được "sửa sang" lại. Mục đích này thể hiện một ý định tốt đẹp, hướng đến sự hoàn thiện.
• Thái độ của muôn loài: Khi nghe tin, muôn loài đều "náo nức đua chen", "hăm hở" kéo đến. Thái độ này cho thấy ban đầu chúng cũng có ý thức về việc làm đẹp, hoàn thiện mình. Chúng tò mò, hi vọng và mong chờ sự thay đổi. Tuy nhiên, sự hăm hở này lại ẩn chứa một sự ngộ nhận sâu sắc về bản thân mà chúng ta sẽ thấy rõ ở phần sau.

Thượng đế tạo ra một "phép thử" thông qua chiếc gương. Chiếc gương ở đây không chỉ là vật phản chiếu hình ảnh vật lí mà còn là biểu tượng cho sự tự soi chiếu, tự nhận thức. Phản ứng của các loài vật trước chiếc gương sẽ bộc lộ bản chất thật của chúng.

b. Quá trình "soi gương" và tấn bi hài kịch của sự tự phụ

Đây là phần trọng tâm của tác phẩm, nơi La Fontaine phơi bày một cách hài hước và sâu cay thói tự mãn, ảo tưởng về bản thân của các loài vật, mà thực chất là của con người.

Nhân vật con Khỉ - Biểu tượng của sự tự mãn hời hợt

Con Khỉ, một loài vật thường được cho là nhanh nhẹn nhưng hay bắt chước và thiếu chiều sâu, được tác giả chọn làm nhân vật mở màn. Khi soi gương, nó không hề thấy mình xấu xí mà ngược lại:

• Tự đánh giá: Nó "lấy làm thỏa mãn", tự cho mình là "một trong những con vật đẹp nhất", có "nhan sắc tuyệt vời". Nó hoàn toàn mù quáng trước những đặc điểm không mấy đẹp đẽ của mình.
• Đánh giá người khác: Ngay lập tức, nó quay sang chê bai con Gấu: "Bác Gấu kia sao mà có bộ mặt buồn rầu thế nhỉ?", "chẳng được tạc theo một hình mẫu nào cả". Con Khỉ dùng tiêu chuẩn méo mó của mình để áp đặt lên người khác, tự cho mình quyền phán xét.

=> Qua hình ảnh con Khỉ, tác giả châm biếm những kẻ chỉ biết nhìn thấy vẻ đẹp của mình, tự phụ một cách lố bịch và luôn tìm cách dìm hàng người khác để nâng mình lên.

Các nhân vật khác - Một dàn đồng ca của thói tự kiêu

Không chỉ riêng Khỉ, các con vật khác cũng rơi vào tình trạng tương tự, tạo nên một chuỗi bi hài kịch nối tiếp nhau.

• Con Gấu: Nghe Khỉ chê, Gấu lập tức phản pháo. Nó tự hào về "thân hình chắc chắn", cho rằng đó mới là vẻ đẹp thực sự. Rồi nó lại chê con Voi "có tai và đuôi trông thật kì cục", cho rằng "cái thân hình kềnh càng kia là một khối thịt thừa".
• Con Voi: Cũng như Gấu, Voi tự tin vào vóc dáng to lớn của mình, cho rằng "muốn làm con vật có giá trị thì phải to lớn". Nó lại chê bà Cá Voi "thật là bé nhỏ".
• Con Kiến: Bị chê là nhỏ bé, Kiến liền phản bác, cho rằng mình là "một gã khổng lồ" so với con Rận.

=> Một vòng luẩn quẩn của sự phán xét được tạo ra. Loài nào cũng lấy mình làm chuẩn mực của cái đẹp, cái đúng và dùng chuẩn mực đó để chỉ trích, miệt thị kẻ khác. Chúng hoàn toàn không có khả năng tự phê bình. Chúng chỉ nhìn thấy "cái xà trong mắt người khác" mà không thấy "cái rác trong mắt mình".

c. Lời tự thú của con người và bài học triết lí sâu sắc

Sau khi trình bày màn kịch của các loài vật, tác giả đột ngột chuyển hướng, đưa ra lời thú nhận trực tiếp, biến câu chuyện ngụ ngôn thành một bài học triết lí sâu sắc về con người.

"Ta cũng thế, ta là giống lăng xăng,
Đối với mình thì xiên xẹo, đối với người thì thẳng băng,
Ta tự tha thứ cho ta mọi lỗi,
Còn đối với người thì không một lỗi nào ta bỏ qua cho cả.
Ta là con mắt của thần A-gút đối với người,
Còn đối với mình thì ta là kẻ mù loà."

• Sự đồng nhất: Tác giả dùng đại từ "Ta" để tự nhận mình và cả loài người cũng giống hệt như các con vật trong câu chuyện. "Giống lăng xăng" chỉ sự tự phụ, hay phán xét.
• Thói đạo đức giả: Hai câu thơ "Đối với mình thì xiên xẹo, đối với người thì thẳng băng" đã lột tả bản chất của thói đạo đức giả. Con người thường có hai hệ quy chiếu: một hệ quy chiếu dễ dãi, du di cho bản thân và một hệ quy chiếu khắt khe, nghiêm ngặt để phán xét người khác.
• Hình ảnh ẩn dụ đặc sắc:
  • Con mắt của thần A-gút (Argus): Trong thần thoại Hy Lạp, Argus là người khổng lồ có một trăm con mắt, không bao giờ ngủ hết tất cả các mắt nên có thể nhìn thấy mọi thứ. Ví con người là "mắt của thần A-gút đối với người" ý nói chúng ta có khả năng soi mói, nhìn ra từng lỗi nhỏ nhất của người khác.
  • Kẻ mù loà: Trái ngược hoàn toàn, khi nhìn lại bản thân, chúng ta lại trở nên "mù loà", không thấy hoặc cố tình không thấy những sai lầm, khuyết điểm của chính mình.

=> Phần cuối cùng chính là sự khái quát hóa, nâng tầm ý nghĩa của câu chuyện. Nó không còn là chuyện của loài vật mà là chuyện của con người, một sự phê phán sâu sắc thói đạo đức giả, tự phụ, thiếu khách quan - những thói xấu cố hữu trong xã hội.

3. Phân tích đặc sắc nghệ thuật

a. Nghệ thuật ngụ ngôn đặc sắc

La Fontaine đã sử dụng rất thành công nghệ thuật ngụ ngôn để truyền tải thông điệp. Việc mượn chuyện loài vật giúp câu chuyện trở nên nhẹ nhàng, hài hước, dễ tiếp nhận nhưng vẫn giữ được sức nặng phê phán. Các con vật với những đặc điểm tự nhiên của chúng (Khỉ láu lỉnh, Gấu thô kệch, Voi to lớn...) được nhân cách hóa, gán cho những tính cách của con người, khiến bài học trở nên sinh động và thấm thía.

b. Xây dựng hình tượng nhân vật độc đáo

Mỗi nhân vật trong truyện, dù xuất hiện ít hay nhiều, đều là một bức chân dung biếm họa cho một kiểu người trong xã hội. Không có nhân vật nào là hoàn hảo, tất cả đều bị che mắt bởi sự tự mãn. Cách xây dựng nhân vật theo một chuỗi phản ứng dây chuyền (Khỉ chê Gấu, Gấu chê Voi, Voi chê Cá Voi...) tạo ra hiệu quả châm biếm mạnh mẽ, cho thấy thói xấu này mang tính phổ biến.

c. Giọng điệu châm biếm, hài hước và triết lí

Tác giả sử dụng giọng điệu kể chuyện vừa khách quan, vừa hóm hỉnh. Tiếng cười được bật ra từ chính sự ngây ngô, tự mãn đến lố bịch của các nhân vật. Tuy nhiên, đằng sau tiếng cười ấy là một sự suy ngẫm sâu sắc. Sự chuyển đổi từ giọng kể chuyện sang giọng tự thú, triết lí ở cuối bài thơ làm cho bài học trở nên trực tiếp và có sức nặng hơn.

4. Hướng dẫn trả lời câu hỏi trong Sách giáo khoa

Dưới đây là gợi ý trả lời các câu hỏi trong SGK Ngữ văn 9 - Chân trời sáng tạo. Các em cần đọc kĩ văn bản và kết hợp với phần phân tích ở trên để có câu trả lời hoàn chỉnh nhất.

Câu 1 (Trang...): Thượng đế tổ chức cuộc "tu bổ lại các giống vật" nhằm mục đích gì? Thái độ của các con vật khi đó ra sao?

Gợi ý trả lời:

• Mục đích của Thượng đế: Thượng đế muốn tạo cơ hội cho các giống vật tự nhận ra khuyết điểm của mình để Ngài "sửa sang" lại, giúp chúng trở nên hoàn thiện và tốt đẹp hơn. Đây là một ý định tốt đẹp, xuất phát từ lòng nhân từ.
• Thái độ của các con vật: Khi nghe tin, các con vật đều rất "náo nức đua chen", "hăm hở" kéo đến. Thái độ này cho thấy ban đầu chúng cũng có mong muốn được trở nên đẹp hơn, hoàn thiện hơn. Tuy nhiên, sự hăm hở này cũng cho thấy chúng chưa thực sự hiểu được bản chất của việc "tu bổ" là phải bắt đầu từ việc nhận ra khiếm khuyết của chính mình.

Câu 2 (Trang...): Phân tích cách các con vật (Khỉ, Gấu, Voi...) tự nhận xét về bản thân và đánh giá các loài khác. Điều đó cho thấy đặc điểm chung nào trong tính cách của chúng?

Gợi ý trả lời:

• Cách tự nhận xét và đánh giá:
  • Con Khỉ: Tự thấy mình "đẹp nhất", "nhan sắc tuyệt vời". Nó chê Gấu có "bộ mặt buồn rầu", thân hình "chẳng được tạc theo một hình mẫu nào cả".
  • Con Gấu: Tự hào về "thân hình chắc chắn". Nó chê Voi có "tai và đuôi trông thật kì cục", thân hình là "một khối thịt thừa".
  • Con Voi: Tự cho rằng "muốn làm con vật có giá trị thì phải to lớn". Nó chê Cá Voi "thật là bé nhỏ".
  • Con Kiến: Tự coi mình là "gã khổng lồ" khi so với con Rận.
• Đặc điểm chung trong tính cách:
  • Tự phụ, tự mãn: Loài nào cũng tự cho mình là chuẩn mực của cái đẹp, là hoàn hảo và không có gì cần sửa chữa.
  • Thiếu khả năng tự nhận thức: Chúng hoàn toàn mù quáng trước những khuyết điểm của bản thân.
  • Thích phán xét, chỉ trích người khác: Chúng luôn nhìn thấy lỗi lầm, sự xấu xí ở các loài khác và dùng những lời lẽ chê bai, miệt thị.
  • Phiến diện, chủ quan: Chúng lấy tiêu chuẩn của riêng mình để áp đặt và đánh giá tất cả mọi người.

Câu 3 (Trang...): Em hiểu như thế nào về lời thú nhận của tác giả ở cuối bài thơ? Hình ảnh "con mắt của thần A-gút" và "kẻ mù loà" có ý nghĩa gì?

Gợi ý trả lời:

• Ý nghĩa lời thú nhận: Lời thú nhận "Ta cũng thế..." là sự khái quát hóa, khẳng định rằng những thói xấu của các loài vật trong câu chuyện (tự phụ, thích phán xét, mù quáng về bản thân) cũng chính là những thói xấu cố hữu của con người. Tác giả không đứng ngoài để phê phán mà tự đặt mình vào trong đó ("Ta"), khiến cho lời phê phán trở nên chân thành và sâu sắc hơn. Đây là lời tự phê bình và cũng là lời cảnh tỉnh cho tất cả mọi người.
• Ý nghĩa hình ảnh ẩn dụ:
  • "Con mắt của thần A-gút": Dùng để chỉ khả năng soi mói, quan sát tinh tường, nhìn ra mọi lỗi lầm dù là nhỏ nhất của người khác.
  • "Kẻ mù loà": Dùng để chỉ sự thiếu sáng suốt, không có khả năng hoặc không muốn nhìn nhận những sai sót, khuyết điểm của chính bản thân mình.
  => Hai hình ảnh đối lập này khắc họa một cách cô đọng và ấn tượng thói "nhìn người thì rõ, nhìn mình thì mờ" của con người.

Câu 4 (Trang...): Chỉ ra và phân tích tác dụng của một số biện pháp nghệ thuật đặc sắc được sử dụng trong văn bản.

Gợi ý trả lời:

Một số biện pháp nghệ thuật đặc sắc bao gồm:

• Ẩn dụ (ngụ ngôn): Mượn chuyện loài vật để nói chuyện con người. Tác dụng: Giúp bài học về thói tự phụ, đạo đức giả được thể hiện một cách kín đáo, nhẹ nhàng, hài hước nhưng không kém phần sâu cay. Người đọc dễ tiếp thu bài học mà không cảm thấy bị giáo huấn nặng nề.
• Nhân hóa: Các con vật có suy nghĩ, lời nói, hành động, tính cách như con người (biết soi gương, tự mãn, chê bai, phán xét...). Tác dụng: Làm cho thế giới loài vật trở nên sinh động, gần gũi, giúp tác giả dễ dàng bộc lộ tính cách biếm họa của chúng, qua đó thể hiện rõ hơn các tính cách của con người.
• Liệt kê và đối thoại: Tác giả liệt kê một chuỗi các con vật từ Khỉ, Gấu, Voi, Kiến... và để chúng đối thoại, nhận xét lẫn nhau. Tác dụng: Tạo ra một màn kịch sống động, hài hước, cho thấy thói xấu này là phổ biến, lặp đi lặp lại ở mọi đối tượng, từ đó tăng sức phê phán.
• Sử dụng điển tích thần thoại: Hình ảnh "con mắt của thần A-gút". Tác dụng: Làm cho lời thơ hàm súc, giàu hình ảnh, tăng tính triết lí và học thuật cho bài học ở cuối tác phẩm.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Câu 1: Bài học sâu sắc nhất mà em rút ra được sau khi học văn bản "Cuộc tu bổ lại các giống vật" là gì?

Hướng dẫn trả lời: Học sinh cần nêu được bài học về sự tự nhận thức. Đó là bài học về việc cần phải trung thực, khách quan khi nhìn nhận bản thân, dũng cảm thừa nhận khuyết điểm để sửa chữa và hoàn thiện. Đồng thời, cần có cái nhìn bao dung, độ lượng hơn với người khác, tránh thói phán xét, chỉ trích phiến diện.

Câu 2: Theo em, vì sao La Fontaine lại chọn kết thúc tác phẩm bằng một lời tự thú ("Ta cũng thế...") thay vì một lời khuyên trực tiếp?

Hướng dẫn trả lời: Cách kết thúc này mang lại hiệu quả nghệ thuật cao hơn. Nó cho thấy sự trung thực, khiêm tốn của tác giả, không tự đặt mình lên trên để phán xét. Điều này làm cho lời phê phán trở nên gần gũi, chân thành và có sức thuyết phục mạnh mẽ hơn. Người đọc sẽ cảm thấy được đồng cảm và dễ dàng chấp nhận bài học hơn là nghe một lời giáo huấn khô khan.

Câu 3: Viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của em về câu nói: "Người nghiêm khắc với bản thân thường độ lượng với người khác". Liên hệ với bài học từ văn bản.

Hướng dẫn trả lời:

• Giải thích: Câu nói khẳng định mối quan hệ tỉ lệ nghịch giữa thái độ với bản thân và với người khác. Người biết soi xét mình một cách khắt khe sẽ hiểu được sự phức tạp của bản tính con người, hiểu rằng ai cũng có thể mắc sai lầm, từ đó họ sẽ trở nên bao dung hơn.
• Liên hệ văn bản: Các con vật trong truyện thì ngược lại. Chúng quá dễ dãi, nuông chiều bản thân ("đối với mình thì xiên xẹo") nên trở nên cực kì khắt khe, soi mói với người khác ("đối với người thì thẳng băng").
• Bài học: Cần rèn luyện khả năng tự phê bình, tự soi xét bản thân một cách nghiêm túc. Đó là nền tảng để xây dựng một nhân cách tốt đẹp và một thái độ sống tích cực, vị tha.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

"Cuộc tu bổ lại các giống vật" là một tác phẩm ngụ ngôn kinh điển, thể hiện tài năng bậc thầy của La Fontaine. Bằng việc dựng lên một màn kịch hài hước về các loài vật tự soi gương, tác giả đã giáng một đòn chí mạng vào thói tự phụ, kiêu căng và sự mù quáng trong tự nhận thức của con người. Bài học về việc cần có cái nhìn khách quan với chính mình và bao dung với người khác vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày nay. Hy vọng rằng, sau khi học xong văn bản này, mỗi chúng ta sẽ học được cách soi "chiếc gương tâm hồn" của mình một cách trung thực hơn, để không ngừng hoàn thiện bản thân và xây dựng những mối quan hệ tốt đẹp hơn trong cuộc sống.