Soạn bài Đêm trăng và cây sồi - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Xin chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một văn bản vô cùng đặc biệt, giàu chất thơ và ý nghĩa triết lí: "Đêm trăng và cây sồi" của nhà văn Nga G. Troepolsky. Đoạn trích này không chỉ là một bức tranh thiên nhiên tuyệt đẹp mà còn là một bài học sâu sắc về mối liên kết thiêng liêng giữa con người và tự nhiên, về cách chúng ta lắng nghe quá khứ để trưởng thành hơn trong hiện tại. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kiến thức nền về tác giả, tác phẩm, phân tích được vẻ đẹp của hình tượng cây sồi và nhân vật "tôi", từ đó thấu hiểu thông điệp nhân văn mà tác giả gửi gắm. Hãy cùng nhau bước vào khu rừng đêm huyền ảo và lắng nghe câu chuyện của cây sồi nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả Ga-vơ-rin Tro-e-pon-xki (1905-1995)

Ga-vơ-rin Tro-e-pon-xki (G. Troepolsky) là một nhà văn nổi tiếng của nền văn học Nga Xô viết. Ông sinh ra trong một gia đình có cha là linh mục.

Cuộc đời: Trước khi trở thành nhà văn, ông từng làm nghề nông học trong nhiều năm. Chính quãng thời gian gắn bó với đồng ruộng, thiên nhiên đã nuôi dưỡng trong ông một tình yêu sâu sắc với mảnh đất quê hương và vạn vật. Vốn kiến thức và trải nghiệm thực tế này đã trở thành chất liệu quý giá cho các sáng tác của ông sau này.
Sự nghiệp văn học: Ông bắt đầu viết văn khá muộn nhưng nhanh chóng khẳng định được tài năng. Tác phẩm nổi tiếng nhất của ông là truyện vừa "Bim trắng tai đen" (1971), đã được dịch ra nhiều thứ tiếng và dựng thành phim, lay động trái tim hàng triệu độc giả trên khắp thế giới.
Phong cách sáng tác: Văn của Troepolsky thấm đẫm tình yêu thiên nhiên, lòng nhân ái và sự trân trọng đối với những giá trị tinh thần trong cuộc sống. Ông có biệt tài miêu tả thiên nhiên một cách tinh tế, sống động và thổi hồn vào cảnh vật, biến chúng thành những nhân vật có tâm hồn, có số phận.

2. Tác phẩm "Đêm trăng và cây sồi"

Xuất xứ: Đoạn trích "Đêm trăng và cây sồi" được trích từ chương 5 của truyện vừa "Bim trắng tai đen". Đây là một trong những tác phẩm văn học thiếu nhi kinh điển của Nga, kể về tình bạn cảm động giữa chú chó Bim và người chủ của mình.
Bối cảnh đoạn trích: Nhân vật "tôi" trong đoạn trích là một cậu bé, có thể xem là hình ảnh của chính tác giả thời thơ ấu. Cậu bé sống giữa thiên nhiên, có một tâm hồn nhạy cảm và một trí tưởng tượng bay bổng. Đoạn trích ghi lại một đêm trăng đặc biệt, khi cậu bé một mình vào rừng và có cuộc "trò chuyện" kì diệu với cây sồi cổ thụ.
Tóm tắt nội dung: Dưới ánh trăng huyền ảo, cậu bé vào rừng, cảm nhận vẻ đẹp của đêm và tìm đến cây sồi già quen thuộc. Bằng trí tưởng tượng và tâm hồn nhạy cảm, cậu bé đã "lắng nghe" được câu chuyện hàng thế kỉ của cây sồi - một nhân chứng lịch sử đã trải qua biết bao biến cố, từ chiến tranh đến hòa bình. Qua cuộc đối thoại thầm lặng ấy, cậu bé thêm yêu quý, kính phục cây sồi và nhận ra những bài học sâu sắc về sự sống, thời gian và lịch sử.

3. Bố cục văn bản

Văn bản có thể chia làm 3 phần chính:

Phần 1 (Từ đầu đến "...lấp lánh như bạc"): Cảm nhận của nhân vật "tôi" về khung cảnh đêm trăng trong rừng.
Phần 2 (Tiếp theo đến "...trong đêm tối mênh mông"): Cuộc "trò chuyện" giữa nhân vật "tôi" và cây sồi già, qua đó câu chuyện lịch sử của cây sồi được tái hiện.
Phần 3 (Còn lại): Suy ngẫm và sự trưởng thành trong nhận thức của nhân vật "tôi" sau cuộc gặp gỡ.

II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN

1. Nhân vật "tôi" - Cậu bé với tâm hồn nhạy cảm và tình yêu thiên nhiên

Nhân vật "tôi" là trung tâm của câu chuyện, là lăng kính để người đọc cảm nhận vẻ đẹp của thiên nhiên và thông điệp của tác phẩm. Ở cậu bé hội tụ những phẩm chất đáng quý.

a. Tình yêu thiên nhiên sâu sắc, mãnh liệt

Tình yêu thiên nhiên của cậu bé không phải là sự ngắm nhìn hời hợt mà là một sự gắn bó, thấu hiểu sâu sắc.

Hành động: Cậu bé một mình vào rừng đêm, một hành động cho thấy sự dạn dĩ, gần gũi và xem khu rừng như nhà mình. Cậu "đi trong rừng như đi trong một căn phòng lớn", "chạm tay vào những thân cây bạch dương", "lắng nghe".
Cảm nhận tinh tế: Cậu bé cảm nhận được vẻ đẹp của đêm trăng bằng tất cả các giác quan. Đó là "ánh trăng xanh huyền ảo", là "những vệt sáng lấp lánh như bạc" trên lá cây, là sự im lặng đặc biệt của khu rừng mà ở đó cậu có thể "nghe thấy cả tiếng con sơn ca bay vút lên".
Mối quan hệ đặc biệt với cây sồi: Cậu xem cây sồi không phải là một cái cây vô tri mà là một "người quen biết", một người bạn già thông thái. Cậu tìm đến cây sồi để trò chuyện, để lắng nghe, để sẻ chia.

b. Trí tưởng tượng phong phú và tâm hồn nhạy cảm

Đây chính là phẩm chất nổi bật nhất, tạo nên sự kì diệu cho đoạn trích. Trí tưởng tượng đã giúp cậu bé vượt qua ranh giới giữa con người và tự nhiên, giữa hiện tại và quá khứ.

"Tôi áp tai vào thân cây thô ráp, ram ráp và lắng nghe... Và cây sồi bắt đầu kể cho tôi nghe câu chuyện của nó."

Hành động "áp tai vào thân cây" vừa thực vừa ảo. Thực là hành động vật lý, nhưng ảo là ở chỗ cậu bé tin rằng mình đang lắng nghe một câu chuyện. Chính trí tưởng tượng đã biến những âm thanh của rừng đêm, tiếng lá xào xạc, tiếng gió thổi qua kẽ lá thành lời kể của cây sồi.

Cậu bé "hình dung" ra quá khứ của cây sồi: những cơn bão, những trận chiến, hình ảnh những người lính nghỉ chân dưới gốc cây.
Cậu bé "nhân cách hóa" cây sồi một cách hoàn hảo: cây sồi có "câu chuyện", có ký ức, có nỗi buồn ("tiếng rìu khua lên chan chát làm cây sồi đau đớn"), có niềm vui và sự kiên cường.

Tâm hồn nhạy cảm giúp cậu đồng cảm với "nỗi đau", "niềm vui" của cây sồi, biến cuộc gặp gỡ thành một cuộc đối thoại tâm giao sâu sắc.

c. Sự trưởng thành trong nhận thức

Cuộc "trò chuyện" với cây sồi không chỉ là một trải nghiệm thú vị mà còn là một bước ngoặt trong nhận thức của cậu bé.

Từ yêu mến đến kính phục: Ban đầu, cậu bé đến với cây sồi như một người bạn. Sau khi "nghe" câu chuyện của nó, tình cảm ấy đã nâng lên thành sự kính phục. Cậu gọi cây sồi là "cây sồi của tôi", "cây sồi dũng cảm", "cây sồi của sự sống".
Hiểu về giá trị của lịch sử: Cậu nhận ra rằng cây sồi không chỉ là một phần của thiên nhiên mà còn là một phần của lịch sử. Nó là nhân chứng sống, lưu giữ ký ức của cả một vùng đất, của nhiều thế hệ.
Hiểu về sự sống: Cậu bé nhận ra sự sống thật kì diệu và kiên cường. Dù trải qua bom đạn, bão tố, cây sồi vẫn vươn lên, vẫn đâm chồi nảy lộc. Nó trở thành biểu tượng cho sức sống bất diệt. Cậu bé kết luận: "Con người không thể sống thiếu quê hương, cũng như cây sồi không thể sống thiếu mảnh đất này".

2. Hình tượng cây sồi - Biểu tượng của sự sống và lịch sử

Cây sồi không chỉ là một cái cây cụ thể mà đã được nâng lên thành một hình tượng nghệ thuật đa tầng ý nghĩa, là linh hồn của đoạn trích.

a. Vẻ đẹp hùng vĩ và sức sống mãnh liệt

Tác giả đã dùng những nét bút tài hoa để khắc họa vẻ đẹp của cây sồi cổ thụ.

Ngoại hình: Cây sồi hiện lên với vẻ đẹp cổ kính, vững chãi. Nó "già lắm rồi", thân cây "thô ráp, ram ráp", cành lá xum xuê tạo thành "một vòm lá rộng lớn". Dưới ánh trăng, vẻ đẹp ấy càng thêm phần kì vĩ, huyền bí.
Sức sống kiên cường: Vẻ đẹp của cây sồi không chỉ ở sự cổ kính mà còn ở sức sống mãnh liệt. Trên thân cây hằn lên dấu vết của thời gian và chiến tranh - "những vết sẹo lớn", "những mảnh gang còn găm lại". Nhưng vượt lên tất cả, nó vẫn sống, vẫn "kể chuyện", vẫn dang rộng vòng tay che chở.

b. "Câu chuyện" của cây sồi - Nhân chứng của lịch sử

Đây là phần đặc sắc nhất khi phân tích hình tượng cây sồi. Câu chuyện của cây sồi chính là câu chuyện của đất nước, của dân tộc Nga qua nhiều thăng trầm.

Chứng kiến những năm tháng hòa bình: Cây sồi đã thấy "những người nông dân vui vẻ hát vang", thấy những đôi tình nhân hẹn hò dưới gốc cây. Đó là hình ảnh của cuộc sống yên ả, thanh bình.
Chứng kiến những năm tháng chiến tranh tàn khốc: Cây sồi đã "nghe thấy tiếng gầm của đại bác", đã "run rẩy" khi bom đạn cày xới mảnh đất xung quanh. Nó đã chứng kiến sự hi sinh của những người lính, đã cảm nhận nỗi đau của chiến tranh khi chính nó cũng mang trên mình những vết thương.
Chứng kiến sự hồi sinh sau chiến tranh: Cây sồi lại thấy cuộc sống trở lại. Nó lại được nghe "tiếng rìu lanh lảnh của những người thợ xây dựng lại làng mạc", lại che chở cho những mầm sống mới.

Bằng cách để cây sồi "kể chuyện", tác giả đã biến một vật vô tri thành một cuốn biên niên sử sống động, giàu cảm xúc. Lịch sử không còn là những dòng chữ khô khan trong sách vở mà hiện lên gần gũi, thấm thía qua lời kể của một nhân chứng đặc biệt.

c. Cây sồi là "người thầy" của cậu bé

Qua câu chuyện của mình, cây sồi đã dạy cho cậu bé những bài học vô giá.

Bài học về lòng dũng cảm và sự kiên cường: Đối mặt với bão tố và bom đạn, cây sồi không gục ngã. Nó là biểu tượng của tinh thần bất khuất, của ý chí vươn lên trong mọi hoàn cảnh.
Bài học về sự gắn bó với quê hương, cội nguồn: Cây sồi không thể sống thiếu mảnh đất đã nuôi dưỡng nó. Con người cũng vậy, không thể sống thiếu quê hương, nguồn cội. Mối liên kết này là nền tảng tạo nên sức mạnh và giá trị của mỗi cá nhân.
Bài học về sự tiếp nối của sự sống: Cây sồi già nhưng vẫn tiếp tục sống, che chở cho những thế hệ sau. Nó là cầu nối giữa quá khứ, hiện tại và tương lai, là biểu tượng cho dòng chảy bất tận của sự sống.

3. Mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên - Thông điệp triết lí

Vượt lên trên câu chuyện của một cậu bé và một cái cây, tác phẩm nêu bật một triết lí sâu sắc về mối quan hệ giữa con người và thế giới tự nhiên.

a. Thiên nhiên là một phần tâm hồn con người

Trong tác phẩm, thiên nhiên không phải là đối tượng để chinh phục hay khai thác. Nó là một người bạn, một người thầy, một phần không thể tách rời của đời sống tinh thần con người. Khu rừng, vầng trăng, cây sồi... đều tham gia vào quá trình trưởng thành của cậu bé, bồi đắp cho cậu một tâm hồn phong phú, giàu tình yêu thương và lòng trắc ẩn. Con người chỉ thực sự trọn vẹn khi biết hòa mình và lắng nghe tự nhiên.

b. Lắng nghe thiên nhiên để thấu hiểu bản thân và lịch sử

Hành động "lắng nghe cây sồi" mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc. Đó không chỉ là nghe âm thanh của tự nhiên, mà còn là:

Lắng nghe quá khứ: Thiên nhiên, đặc biệt là những cây cổ thụ, là nơi lưu giữ ký ức của thời gian, của lịch sử. Lắng nghe thiên nhiên là một cách để kết nối với quá khứ, với cội nguồn dân tộc.
Lắng nghe chính mình: Trong sự tĩnh lặng của rừng đêm, khi đối diện với cây sồi, cậu bé cũng đang đối diện với chính tâm hồn mình. Sự tĩnh lặng bên ngoài giúp cậu nghe rõ hơn những rung động tinh vi bên trong, giúp cậu nhận thức sâu sắc hơn về cuộc sống.

c. Thông điệp về bảo vệ môi trường và trân trọng quá khứ

Từ tình yêu và sự kính phục dành cho cây sồi, tác phẩm gián tiếp gửi gắm một thông điệp mang tính thời đại: Hãy biết trân trọng và bảo vệ thiên nhiên. Bảo vệ một cây cổ thụ không chỉ là bảo vệ một cái cây, mà là bảo vệ một nhân chứng lịch sử, một phần ký ức của dân tộc. Phá hủy thiên nhiên cũng chính là phá hủy quá khứ và cắt đứt mối liên hệ với cội nguồn. Tình yêu thiên nhiên trong tác phẩm gắn liền với tình yêu quê hương, đất nước.

III. TỔNG KẾT

1. Giá trị nội dung

Tác phẩm ca ngợi vẻ đẹp của một tâm hồn trẻ thơ trong sáng, nhạy cảm, có trí tưởng tượng phong phú và tình yêu thiên nhiên sâu sắc.
Khẳng định và tôn vinh mối quan hệ hòa hợp, gắn bó mật thiết giữa con người và thiên nhiên. Thiên nhiên là người bạn lớn, người thầy vĩ đại của con người.
Gửi gắm bài học triết lí sâu sắc: Hãy biết lắng nghe tự nhiên để kết nối với quá khứ, thấu hiểu hiện tại và bồi đắp cho tâm hồn mình. Trân trọng thiên nhiên cũng chính là trân trọng lịch sử và cội nguồn.

2. Giá trị nghệ thuật

Nghệ thuật nhân hóa đặc sắc: Tác giả đã thổi hồn vào cây sồi, biến nó thành một sinh thể có suy nghĩ, có ký ức, có tâm trạng, có thể "kể chuyện", tạo nên sức hấp dẫn kì diệu cho câu chuyện.
Miêu tả tâm lí nhân vật tinh tế: Những rung động, suy tưởng của nhân vật "tôi" được khắc họa một cách chân thực, tự nhiên, giúp người đọc đồng cảm và dõi theo dòng cảm xúc của cậu bé.
Ngôn ngữ văn xuôi giàu chất thơ: Lời văn nhẹ nhàng, trong sáng, giàu hình ảnh và nhạc điệu, khiến mỗi câu chữ như một vần thơ, vẽ nên bức tranh thiên nhiên huyền ảo, thơ mộng.
Sự kết hợp hài hòa giữa yếu tố hiện thực và lãng mạn: Bối cảnh khu rừng, cây sồi là có thật, nhưng cuộc trò chuyện lại là sản phẩm của trí tưởng tượng lãng mạn. Sự kết hợp này tạo nên chiều sâu và sức lay động cho tác phẩm.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố và đào sâu kiến thức về tác phẩm.

Câu hỏi 1: Phân tích hình tượng nhân vật "tôi" trong đoạn trích "Đêm trăng và cây sồi". Qua nhân vật này, tác giả muốn gửi gắm điều gì?
Gợi ý trả lời:
- Làm rõ các phẩm chất của nhân vật "tôi": tình yêu thiên nhiên, tâm hồn nhạy cảm, trí tưởng tượng phong phú.
- Phân tích quá trình nhận thức và trưởng thành của cậu bé qua cuộc "trò chuyện" với cây sồi.
- Nêu ý nghĩa: nhân vật "tôi" là hình ảnh con người lí tưởng, sống hòa hợp và biết lắng nghe tự nhiên. Qua đó, tác giả ca ngợi vẻ đẹp tâm hồn và kêu gọi sự kết nối với thiên nhiên.
Câu hỏi 2: Phân tích ý nghĩa biểu tượng của hình tượng cây sồi trong tác phẩm.
Gợi ý trả lời:
- Tầng nghĩa thứ nhất: Biểu tượng cho sức sống mãnh liệt, kiên cường, bất khuất của tự nhiên trước thời gian và thử thách.
- Tầng nghĩa thứ hai: Biểu tượng cho lịch sử, là nhân chứng sống lưu giữ ký ức của quê hương, đất nước qua bao thăng trầm, biến cố.
- Tầng nghĩa thứ ba: Biểu tượng cho sự gắn bó sâu sắc với cội nguồn, là cầu nối giữa quá khứ - hiện tại - tương lai.
- Khẳng định vai trò của cây sồi như một "người thầy" vĩ đại.
Câu hỏi 3: Từ việc đọc hiểu văn bản "Đêm trăng và cây sồi", hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của em về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên trong cuộc sống hiện đại.
Gợi ý trả lời:
- Nêu thực trạng mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên hiện nay (cả mặt tích cực và tiêu cực: khai thác quá mức, ô nhiễm môi trường...).
- Khẳng định tầm quan trọng của việc sống hòa hợp với thiên nhiên, học hỏi từ thiên nhiên như thông điệp của tác phẩm.
- Đề xuất những hành động cụ thể của bản thân và cộng đồng để bảo vệ thiên nhiên (trồng cây, không xả rác, tiết kiệm tài nguyên...).

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau soạn bài "Đêm trăng và cây sồi" - một áng văn xuôi nhẹ nhàng mà sâu lắng. Tác phẩm không chỉ vẽ ra một bức tranh thiên nhiên đêm trăng huyền diệu mà còn là bài ca về sự giao cảm tuyệt vời giữa con người và tự nhiên. Qua hình tượng cậu bé có tâm hồn nhạy cảm và cây sồi - nhân chứng lịch sử, G. Troepolsky đã gửi gắm thông điệp đầy tính nhân văn: hãy biết yêu quý, trân trọng và lắng nghe tự nhiên, bởi đó là cách để ta kết nối với cội nguồn và làm giàu có thêm tâm hồn mình. Hy vọng rằng, sau bài học này, các em sẽ thêm yêu thiên nhiên quanh mình và biết cách lắng nghe những "câu chuyện" mà chúng kể.