A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những đỉnh cao của văn học dân gian Việt Nam qua đoạn trích “Đăm Săn đi bắt Nữ Thần Mặt Trời” trích từ sử thi Đăm Săn. Đây là một tác phẩm tiêu biểu cho thể loại sử thi anh hùng của dân tộc Ê-đê ở Tây Nguyên. Đoạn trích này không chỉ kể về một cuộc phiêu lưu kì vĩ mà còn thể hiện khát vọng chinh phục tự nhiên, khẳng định sức mạnh và tầm vóc của cộng đồng. Qua bài học này, các em sẽ nắm vững kiến thức về thể loại sử thi, phân tích được vẻ đẹp bi tráng của nhân vật anh hùng Đăm Săn, hiểu được những quan niệm của người Ê-đê xưa về vũ trụ và con người, đồng thời cảm nhận được vẻ đẹp độc đáo của nghệ thuật sử thi Tây Nguyên. Hãy cùng nhau bước vào hành trình đầy tham vọng của chàng Đăm Săn nhé!
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Tìm hiểu chung về tác phẩm
1. Giới thiệu về sử thi Đăm Săn
Sử thi, hay còn gọi là anh hùng ca, là một thể loại tự sự dân gian có quy mô lớn, thường được thể hiện dưới dạng văn vần hoặc văn xuôi vần. Nội dung của sử thi kể về những sự kiện trọng đại của cộng đồng, ca ngợi chiến công và phẩm chất của những người anh hùng có sức mạnh phi thường, đại diện cho lý tưởng và sức mạnh của cả bộ tộc. Sử thi Đăm Săn (hay còn có tên gọi khác là Bài ca chàng Đăm Săn) là một trong những sử thi nổi tiếng nhất của dân tộc Ê-đê.
Tác phẩm kể về cuộc đời và những chiến công của tù trưởng Đăm Săn, từ việc đi bắt vợ (Hơ Nhí và Hơ Bhí), đánh thắng các tù trưởng thù địch (Mtao Grư, Mtao Mxây) để thống nhất cộng đồng, làm rẫy, săn bắt, và cuối cùng là khát vọng chinh phục Nữ Thần Mặt Trời.
2. Vị trí và tóm tắt đoạn trích
Đoạn trích “Đăm Săn đi bắt Nữ Thần Mặt Trời” nằm ở phần cuối của tác phẩm, sau khi Đăm Săn đã đạt đến đỉnh cao danh vọng, chiến thắng mọi kẻ thù, trở thành một tù trưởng hùng mạnh và giàu có. Đoạn trích thể hiện khát vọng lớn lao nhất, táo bạo nhất và cũng là giới hạn cuối cùng trong hành trình của người anh hùng.
Tóm tắt đoạn trích: Sau khi đã chiến thắng tất cả các tù trưởng, Đăm Săn vẫn chưa thỏa mãn. Chàng quyết định thực hiện một hành trình không tưởng: đi bắt Nữ Thần Mặt Trời (con gái của Trời) về làm vợ lẽ. Chàng chuẩn bị kỹ lưỡng và lên đường, vượt qua bao gian nan, thử thách. Khi đến nhà Nữ Thần, chàng ngỏ lời cầu hôn nhưng bị nàng từ chối vì nàng là một thực thể của vũ trụ, không thể rời vị trí của mình. Bất chấp lời khuyên can và cảnh báo của Nữ Thần, Đăm Săn vẫn quyết định ra về vào lúc mặt trời lên cao. Sức nóng khủng khiếp đã làm chàng tan chảy trên đường về, chìm xuống bùn đen. Chàng hóa thành con ruồi bay vào miệng chị gái là Hơ Âng, rồi đầu thai thành Đăm Săn cháu, tiếp tục sự nghiệp của cộng đồng.
3. Bố cục đoạn trích
Văn bản có thể được chia thành 3 phần chính:
- Phần 1: Từ đầu đến “...rồi đi thẳng một mạch”: Cuộc hành trình của Đăm Săn đến nhà Nữ Thần Mặt Trời.
- Phần 2: Tiếp theo đến “...chàng cứ đi”: Cuộc đối thoại giữa Đăm Săn và Nữ Thần Mặt Trời.
- Phần 3: Còn lại: Đăm Săn ra về và cái chết bi tráng.
II. Phân tích chi tiết văn bản
1. Hình tượng nhân vật Đăm Săn: Khát vọng chinh phục và bi kịch
Đăm Săn là hình mẫu người anh hùng sử thi tiêu biểu, hội tụ đầy đủ vẻ đẹp, sức mạnh và khát vọng của cộng đồng. Trong đoạn trích này, hình tượng ấy được đẩy lên đến đỉnh điểm và cuối cùng khép lại bằng một bi kịch đầy ý nghĩa.
a. Khát vọng chinh phục tự nhiên và tình yêu
Động cơ của Đăm Săn không đơn thuần là tình yêu mà là một khát vọng lớn lao hơn: chinh phục cái đẹp tuyệt đối, cái mạnh mẽ nhất của tự nhiên là Nữ Thần Mặt Trời. Chàng muốn đưa nguồn sáng về cho buôn làng, khẳng định vị thế và sức mạnh của mình trước vũ trụ.
- Hành động quyết liệt: Chàng không nghe lời can ngăn của dân làng, quyết tâm thực hiện ý định “đi bắt Nữ Thần Mặt Trời về làm vợ”. Sự quyết tâm này thể hiện một ý chí phi thường, một khát vọng không có giới hạn.
- Hành trình kì vĩ: Con đường đến nhà Nữ Thần được miêu tả bằng những hình ảnh mang tầm vóc vũ trụ: “đi hết rừng rậm đến núi xanh”, “qua bao nhiêu quả đồi, bao nhiêu khu rừng”. Hành trình gian khổ càng tô đậm thêm quyết tâm và sức mạnh của người anh hùng.
- Tư thế hiên ngang: Khi đến nơi, Đăm Săn không hề tỏ ra sợ hãi trước sự uy nghi của thế giới thần linh. Chàng tự tin, đĩnh đạc, thể hiện mình là một tù trưởng xứng tầm với Nữ Thần.
b. Cuộc đối thoại với Nữ Thần Mặt Trời
Cuộc đối thoại này là trung tâm của đoạn trích, thể hiện sự đối lập giữa khát vọng của con người và trật tự của vũ trụ.
- Lời của Đăm Săn: Chàng bày tỏ mục đích của mình một cách thẳng thắn, mạnh mẽ: muốn cưới Nữ Thần, muốn “bắt nàng xuống”. Lời lẽ của chàng vừa là lời cầu hôn, vừa là một lời thách thức, thể hiện sự tự tin vào sức mạnh và vị thế của mình. Chàng tin rằng mình có thể thay đổi được trật tự tự nhiên.
- Lời của Nữ Thần Mặt Trời: Nàng từ chối một cách nhẹ nhàng nhưng kiên quyết. Lời từ chối của nàng không phải vì chê bai Đăm Săn mà vì một lý do khách quan, một quy luật của vũ trụ: “Ta không đi được đâu, [...] Ta đi, ai sẽ làm ra lúa, ra gạo cho người, ai sẽ làm ra gà, ra heo cho người cúng thần?”. Nàng là biểu tượng của trật tự vũ trụ, của sự sống, sự tồn tại của nàng gắn liền với quy luật sinh tồn của vạn vật.
Cuộc đối thoại cho thấy sự xung đột giữa ý chí chủ quan của người anh hùng và quy luật khách quan của tự nhiên. Đăm Săn vĩ đại trong khát vọng, nhưng chàng đã vượt quá giới hạn cho phép của một con người.
c. Bi kịch của người anh hùng
Cái chết của Đăm Săn là một bi kịch, nhưng là bi kịch của người anh hùng, mang vẻ đẹp bi tráng.
- Nguyên nhân bi kịch: Bắt nguồn từ chính khát vọng quá lớn, từ sự kiêu hãnh (hubris) của người anh hùng. Chàng phớt lờ lời cảnh báo của Nữ Thần (“chàng đừng đi về lúc mặt trời lên”), cố tình đi ngược lại quy luật tự nhiên. Đây là bi kịch của việc vượt ngưỡng, thách thức số phận.
- Cái chết kì vĩ: Đăm Săn không chết một cách tầm thường. Chàng bị sức nóng của mặt trời làm tan chảy, “ngập trong bùn đen”. Cái chết của chàng gắn liền với yếu tố tự nhiên hùng vĩ nhất, tương xứng với tầm vóc của chàng.
- Ý nghĩa của bi kịch: Cái chết của Đăm Săn không phải là sự thất bại hoàn toàn. Nó khẳng định một chân lý: con người dù mạnh mẽ đến đâu cũng có giới hạn trước sức mạnh của tự nhiên và các quy luật vũ trụ. Đồng thời, nó ca ngợi khát vọng chinh phục, dám ước mơ, dám hành động của con người. Sự hóa thân của chàng thành Đăm Săn cháu cho thấy sức sống mãnh liệt, sự tiếp nối không ngừng của cộng đồng.
2. Hình tượng Nữ Thần Mặt Trời
a. Vẻ đẹp và sức mạnh siêu nhiên
Nữ Thần Mặt Trời được miêu tả với vẻ đẹp rực rỡ, gắn liền với ánh sáng và sức nóng. Nàng không chỉ là một người phụ nữ xinh đẹp mà còn là một vị thần quyền năng, là trung tâm của vũ trụ.
“Nàng mặc một cái váy tốt như sét đánh, một cái áo đẹp như ánh chớp. Nàng đi ra, hiên nhà sáng rực lên. Nàng đi vào, trong nhà sáng bừng như có lửa”.
Những hình ảnh so sánh độc đáo (“tốt như sét đánh”, “đẹp như ánh chớp”) đã thể hiện một vẻ đẹp siêu phàm, đầy quyền uy, không thể chiếm đoạt.
b. Biểu tượng của trật tự vũ trụ
Nữ Thần Mặt Trời không phải là một nhân vật cá nhân mà là biểu tượng cho những quy luật vĩnh hằng, bất biến của tự nhiên. Nàng là nguồn sống, là trật tự. Việc nàng từ chối Đăm Săn chính là sự khẳng định trật tự đó không thể bị phá vỡ bởi ý chí của bất kỳ cá nhân nào, dù đó là người anh hùng vĩ đại nhất. Nàng đại diện cho cái khách quan, cái vô hạn, đối lập với cái chủ quan, cái hữu hạn của Đăm Săn.
3. Đặc sắc nghệ thuật của sử thi
Đoạn trích “Đăm Săn đi bắt Nữ Thần Mặt Trời” mang đậm những đặc trưng nghệ thuật của thể loại sử thi.
a. Ngôn ngữ trang trọng, giàu hình ảnh và nhịp điệu
Ngôn ngữ sử thi có sự kết hợp giữa lời kể và lời hát, giàu nhạc điệu. Các câu văn thường dài, có cấu trúc song hành, trùng điệp, tạo nên âm hưởng hùng tráng, trang nghiêm. Hình ảnh trong sử thi luôn mang tầm vóc lớn lao, kì vĩ, tương xứng với nội dung tác phẩm.
b. Thủ pháp so sánh, phóng đại
Đây là thủ pháp nghệ thuật chủ đạo của sử thi. Nó được dùng để:
- Tô đậm tầm vóc người anh hùng: Hành trình của Đăm Săn được phóng đại để thể hiện ý chí và sức mạnh phi thường.
- Miêu tả thế giới thần linh: Vẻ đẹp và sức mạnh của Nữ Thần Mặt Trời được miêu tả qua những so sánh độc đáo, kì ảo (váy như sét đánh, áo như ánh chớp), nhấn mạnh sự khác biệt giữa thế giới con người và thế giới thần linh.
- Tạo không khí kì vĩ, hoành tráng: Các chi tiết, sự kiện đều được khuếch đại lên một quy mô lớn, vượt ra khỏi giới hạn của thực tế, tạo nên một thế giới sử thi đầy màu sắc.
c. Yếu tố kì ảo, hoang đường
Các chi tiết như Nữ Thần Mặt Trời, việc Đăm Săn tan chảy rồi hóa thành ruồi và đầu thai... là những yếu tố kì ảo. Chúng không chỉ làm câu chuyện thêm hấp dẫn mà còn phản ánh thế giới quan của người Ê-đê xưa. Trong quan niệm của họ, thế giới tự nhiên và siêu nhiên hòa quyện làm một, con người có thể giao tiếp với thần linh, và cái chết không phải là kết thúc mà là một sự khởi đầu mới, một sự hóa thân để tiếp nối.
III. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật
1. Giá trị nội dung
Đoạn trích ca ngợi vẻ đẹp và sức mạnh của người anh hùng Đăm Săn với khát vọng chinh phục tự nhiên, mở rộng giới hạn của con người. Đồng thời, tác phẩm cũng đặt ra vấn đề về mối quan hệ giữa con người và vũ trụ, khẳng định rằng con người dù vĩ đại đến đâu cũng cần tôn trọng và tuân theo những quy luật khách quan của tự nhiên. Cái chết bi tráng của Đăm Săn thể hiện quan niệm về sự nối tiếp, về sự bất tử của cộng đồng trong hình ảnh Đăm Săn cháu.
2. Giá trị nghệ thuật
Tác phẩm là một minh chứng tiêu biểu cho những đặc sắc nghệ thuật của thể loại sử thi: xây dựng thành công hình tượng người anh hùng sử thi; sử dụng bút pháp miêu tả hoành tráng, kì vĩ; vận dụng hiệu quả các biện pháp nghệ thuật so sánh, phóng đại và các yếu tố thần kì, hoang đường; ngôn ngữ trang trọng, giàu hình ảnh và nhạc điệu.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
-
Câu hỏi 1: Phân tích khát vọng và bi kịch của nhân vật Đăm Săn trong đoạn trích “Đăm Săn đi bắt Nữ Thần Mặt Trời”.
Gợi ý trả lời: - Khát vọng: Phân tích động cơ (chinh phục cái đẹp tuyệt đối, khẳng định sức mạnh), hành động (quyết tâm lên đường, vượt gian khó), tư thế (hiên ngang, tự tin) của Đăm Săn. - Bi kịch: Nêu nguyên nhân (khát vọng vượt ngưỡng, thách thức quy luật tự nhiên), diễn biến (phớt lờ cảnh báo, bị tan chảy), và ý nghĩa của cái chết bi tráng (khẳng định giới hạn con người, ca ngợi khát vọng lớn lao, sự bất tử của cộng đồng).
-
Câu hỏi 2: Theo em, ý nghĩa của việc Đăm Săn thất bại trong việc chinh phục Nữ Thần Mặt Trời là gì? Cái chết của chàng có làm giảm đi vẻ đẹp của hình tượng người anh hùng không? Vì sao?
Gợi ý trả lời: - Ý nghĩa thất bại: Khẳng định sự tồn tại của những quy luật tự nhiên, vũ trụ mà con người không thể thay đổi. Là bài học về việc nhận thức giới hạn của bản thân. Con người cần hòa hợp, tôn trọng tự nhiên. - Vẻ đẹp hình tượng: Cái chết không làm giảm đi vẻ đẹp mà ngược lại, tô đậm thêm tính chất bi tráng. Đăm Săn vĩ đại vì dám mơ ước và hành động cho những khát vọng phi thường. Sự thất bại trong danh dự còn cao cả hơn thành công tầm thường.
-
Câu hỏi 3: Chỉ ra và phân tích tác dụng của một số biện pháp nghệ thuật đặc sắc (so sánh, phóng đại, yếu tố kì ảo) được sử dụng trong đoạn trích.
Gợi ý trả lời: - Chỉ ra: Dẫn ra các câu văn cụ thể sử dụng các biện pháp nghệ thuật này (ví dụ: miêu tả Nữ Thần Mặt Trời, miêu tả hành trình, cái chết của Đăm Săn). - Phân tích tác dụng: Làm rõ hiệu quả của từng biện pháp trong việc xây dựng hình tượng nhân vật (Đăm Săn, Nữ Thần), tạo không khí sử thi hoành tráng, kì vĩ và thể hiện thế giới quan của người Ê-đê.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Đoạn trích “Đăm Săn đi bắt Nữ Thần Mặt Trời” đã khép lại cuộc đời của người anh hùng Đăm Săn bằng một nốt nhạc bi tráng và hào hùng. Qua hành trình cuối cùng này, chúng ta không chỉ thấy được khát vọng chinh phục mãnh liệt, vượt ra ngoài giới hạn thông thường của con người mà còn cảm nhận sâu sắc bài học về mối quan hệ giữa con người và tự nhiên. Đăm Săn thất bại nhưng khát vọng của chàng là bất tử, hình tượng của chàng sống mãi cùng cộng đồng. Bằng nghệ thuật sử thi đặc sắc, tác phẩm đã để lại dấu ấn sâu đậm về một thời đại lịch sử hào hùng và một thế giới quan độc đáo của đồng bào Ê-đê. Hy vọng bài soạn này sẽ giúp các em hiểu sâu hơn về một kiệt tác của văn học dân gian Việt Nam.