Soạn bài Đăm Săn đi chinh phục nữ thần Mặt Trời - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những đỉnh cao của văn học dân gian Việt Nam - sử thi Đăm Săn, qua đoạn trích đầy kịch tính và bi tráng: "Đăm Săn đi chinh phục nữ thần Mặt Trời". Đây là chặng đường cuối cùng trong cuộc đời phi thường của người anh hùng, nơi khát vọng và bi kịch hòa quyện, thể hiện rõ nét tư duy, văn hóa và quan niệm của người Ê-đê cổ đại. Việc tìm hiểu đoạn trích này không chỉ giúp các em nắm vững kiến thức về thể loại sử thi, mà còn bồi dưỡng khả năng phân tích nhân vật anh hùng, cảm nhận vẻ đẹp của ngôn từ và trân trọng những giá trị văn hóa dân tộc. Qua bài học này, các em sẽ giải mã được sức mạnh, khát vọng và cả giới hạn của người anh hùng Đăm Săn, đồng thời hiểu sâu sắc hơn về nghệ thuật đặc sắc của thể loại sử thi.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu chung về tác phẩm

1. Vị trí và bối cảnh đoạn trích

Đoạn trích “Đăm Săn đi chinh phục nữ thần Mặt Trời” nằm ở phần cuối của sử thi Đăm Săn, một tác phẩm anh hùng ca nổi tiếng của dân tộc Ê-đê ở Tây Nguyên. Đây là chặng đường phiêu lưu cuối cùng, cũng là đỉnh cao bi kịch trong cuộc đời người anh hùng.

Bối cảnh: Sau khi chiến thắng Mtao Grư và Mtao Mxây, cứu được hai người vợ là Hơ Nhí và Hơ Bhí, Đăm Săn đã thống nhất các buôn làng, trở thành một tù trưởng hùng mạnh, giàu có và uy danh lừng lẫy. Tưởng chừng đã đạt đến đỉnh cao danh vọng, nhưng khát vọng của Đăm Săn không dừng lại ở đó. Chàng quyết định thực hiện một hành trình không tưởng: đi chinh phục Nữ thần Mặt Trời (con gái của Trời) để bắt nàng về làm vợ, một hành động nhằm khẳng định sức mạnh và thách thức cả thần linh.

2. Tóm tắt đoạn trích

Dù được hai vợ và dân làng hết lời can ngăn, Đăm Săn vẫn quyết tâm lên đường đi bắt Nữ thần Mặt Trời. Chàng chuẩn bị kỹ lưỡng và dấn thân vào một cuộc hành trình đầy gian khổ, vượt qua những khu rừng, ngọn núi và vùng đất chết chóc. Cuối cùng, chàng cũng đến được nơi ở của Nữ thần. Tại đây, Đăm Săn ngỏ lời cầu hôn nhưng bị Nữ thần từ chối vì nàng là con gái của Trời, nếu lấy chồng trần gian thì vạn vật sẽ chết. Nữ thần khuyên Đăm Săn quay về trước khi trời tối và dặn chàng không được đi vào con đường có bùn lầy. Tuy nhiên, với tính cách kiêu hãnh và phớt lờ lời cảnh báo, Đăm Săn đã đi vào con đường đó khi mặt trời lặn. Chàng và ngựa bị lún sâu xuống bùn, vĩnh viễn không thể trở về. Chết đi, Đăm Săn biến thành con ruồi và bay vào miệng chị gái là Hơ Âng. Sau đó, Hơ Âng sinh ra một đứa con trai, chính là Đăm Săn cháu, người sẽ kế tục sự nghiệp của cậu mình.

3. Bố cục đoạn trích

Văn bản có thể được chia thành 3 phần chính:

• Phần 1: Từ đầu đến "chàng gõ vào một nhà". Cuộc đối thoại giữa Đăm Săn với hai người vợ và quyết tâm ra đi chinh phục Nữ thần Mặt Trời.
• Phần 2: Tiếp theo đến "rồi đi vào rừng". Cuộc gặp gỡ và đối thoại giữa Đăm Săn và Nữ thần Mặt Trời.
• Phần 3: Còn lại. Cái chết bi tráng của Đăm Săn và sự tái sinh trong hình hài Đăm Săn cháu.

II. Phân tích chi tiết văn bản

1. Hình tượng người anh hùng Đăm Săn trên hành trình chinh phục

a. Khát vọng và quyết tâm phi thường

Ở phần đầu đoạn trích, khát vọng của Đăm Săn được thể hiện qua quyết tâm sắt đá, bất chấp mọi lời can ngăn. Chàng không còn là người anh hùng chiến đấu vì danh dự bộ tộc hay cứu vợ, mà là người anh hùng mang trong mình khát vọng chinh phục tự nhiên, chinh phục thần linh.

"Ta đi bắt Nữ thần Mặt Trời. Dù Hơ Nhí, Hơ Bhí có cản, dân làng có níu, ta cũng sẽ đi!"

Lời nói của Đăm Săn cho thấy một ý chí không thể lay chuyển. Hành động "bắt Nữ thần Mặt Trời" mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc:

• Khẳng định sức mạnh tột đỉnh: Đăm Săn đã là người hùng mạnh nhất trần gian, và giờ chàng muốn vươn tới cả thế giới thần linh. Đây là biểu hiện của lòng kiêu hãnh và tham vọng vô biên của một người anh hùng sử thi.
• Chinh phục cái đẹp tuyệt đối: Nữ thần Mặt Trời là biểu tượng cho vẻ đẹp hoàn mỹ, vĩnh hằng. Khát vọng chiếm hữu vẻ đẹp này cũng là khát vọng vươn tới sự bất tử, sự hoàn hảo.
• Thách thức giới hạn: Hành động này là sự phá vỡ mọi trật tự, quy tắc thông thường, thách thức ranh giới giữa con người và thần linh, giữa cõi trần và cõi trời.

Quyết tâm của Đăm Săn vừa đáng ngưỡng mộ vì nó thể hiện chí khí và tầm vóc phi thường của người anh hùng, nhưng cũng vừa tiềm ẩn mầm mống của bi kịch. Đó là sự kiêu ngạo, hay còn gọi là hubris, một đặc điểm thường thấy ở các anh hùng bi kịch, khi họ tự tin thái quá vào sức mạnh của bản thân và dám thách thức số phận, thần linh.

b. Vẻ đẹp và sức mạnh trên đường đi

Hành trình của Đăm Săn được miêu tả bằng những hình ảnh kỳ vĩ, đậm chất sử thi, sử dụng triệt để biện pháp tu từ so sánh, phóng đại.

Sức mạnh của người anh hùng:

• Tốc độ phi thường: "Chàng đi hết rừng rậm đến núi xanh... Chàng đi, đi mãi, hết một mùa khô lại một mùa mưa... Ngựa chạy nhanh như gió thổi..." Thời gian và không gian dường như co lại trước bước chân của Đăm Săn.
• Sự bền bỉ, dẻo dai: Vượt qua bao nhiêu gian khổ, từ "rừng gai đâm rách áo" đến "đất nóng làm chân bỏng", Đăm Săn không hề nao núng. Điều này tô đậm ý chí sắt đá của chàng.

Không gian sử thi kỳ vĩ:

• Không gian được mở rộng đến vô tận, từ trần gian lên đến cõi trời. Con đường đi của Đăm Săn là con đường kết nối các thế giới, thể hiện tầm vóc vũ trụ của người anh hùng.
• Những chi tiết như "một đồi đất hói", "một vùng đất bằng", "một bãi cát trắng"... không chỉ là cảnh vật mà còn là những thử thách mà người anh hùng phải vượt qua.

Nghệ thuật miêu tả của sử thi đã thần thánh hóa, kỳ vĩ hóa hành trình của Đăm Săn, biến nó thành một cuộc chinh phục vũ trụ, xứng tầm với khát vọng của chàng.

c. Cuộc đối thoại với Nữ thần Mặt Trời

Đây là màn đối thoại trung tâm, nơi hai thế giới, hai hệ giá trị va chạm: khát vọng cá nhân của con người và trật tự của vũ trụ.

Đăm Săn:

• Tư thế: Đầy tự tin, kiêu hãnh, xem việc bắt Nữ thần về làm vợ là một điều hiển nhiên. Chàng không cầu xin mà ra lệnh, yêu cầu.
• Lời nói: Trực diện, mạnh mẽ, thể hiện rõ mục đích: "Tôi đến đây bắt cô về làm vợ tôi!"

Nữ thần Mặt Trời:

• Tư thế: Bình tĩnh, uy nghi nhưng cũng đầy cảm thông. Nàng không nổi giận trước sự ngông cuồng của Đăm Săn.
• Lời nói: Nàng đưa ra những lý lẽ không thể chối cãi, giải thích về quy luật của tự nhiên, của vũ trụ: "Tôi là con gái của Trời... tôi không thể lấy chồng người trần... Nếu tôi đi, cây cối sẽ chết, người sẽ chết, lợn gà sẽ chết..."

Cuộc đối thoại này cho thấy sự đối lập rõ rệt:

Sự từ chối của Nữ thần không phải vì nàng chê bai Đăm Săn, mà vì sự kết hợp đó sẽ phá vỡ trật tự vũ trụ. Điều này cho thấy, dù người anh hùng có phi thường đến đâu, vẫn có những giới hạn, những quy luật tự nhiên mà họ không thể vượt qua. Khát vọng của Đăm Săn, dù vĩ đại, nhưng đã đi ngược lại với lợi ích của vạn vật, của cộng đồng.

2. Cái chết bi tráng của người anh hùng Đăm Săn

a. Nguyên nhân cái chết

Cái chết của Đăm Săn là kết quả tất yếu từ chính hành động và tính cách của chàng.

• Nguyên nhân trực tiếp: Chàng phớt lờ lời cảnh báo của Nữ thần Mặt Trời ("Về đi, đừng đi vào vũng bùn lầy kia!") và bị nhấn chìm. Hành động này là biểu hiện cuối cùng của sự kiêu hãnh, không tin vào lời khuyên của thần linh, chỉ tin vào sức mạnh của bản thân.
• Nguyên nhân sâu xa: Cái chết của Đăm Săn bắt nguồn từ chính khát vọng vượt ngưỡng, từ sự ngông cuồng (hubris) của chàng. Chàng đã đi quá xa trong hành trình khẳng định bản thân, thách thức những điều không thể. Bi kịch của Đăm Săn là bi kịch của người anh hùng muốn phá vỡ giới hạn nhưng cuối cùng lại bị chính giới hạn đó hủy diệt.

Đây là một bài học sâu sắc mà người xưa muốn gửi gắm: con người, dù tài giỏi đến đâu, cũng cần sống hài hòa với tự nhiên, tôn trọng những quy luật của vũ trụ.

b. Ý nghĩa cái chết và sự bất tử

Cái chết của Đăm Săn không phải là một sự thất bại thảm hại, mà là một cái chết bi tráng, mang nhiều tầng ý nghĩa.

• Bi: Là sự tiếc thương cho một người anh hùng tài năng, dũng cảm phải kết thúc cuộc đời mình. Là sự nhận thức về giới hạn của con người trước sức mạnh của tự nhiên và thần linh.
• Tráng: Là sự ngưỡng mộ, ca ngợi khát vọng phi thường, dám nghĩ dám làm, dám chinh phục những đỉnh cao không tưởng. Đăm Săn chết khi đang theo đuổi lý tưởng cao nhất của mình. Cái chết của chàng khẳng định vẻ đẹp của khát vọng và lòng dũng cảm.

Sự bất tử của người anh hùng:

Cái chết của Đăm Săn không phải là dấu chấm hết. Sử thi đã mang lại cho chàng sự bất tử qua chi tiết hóa thân và tái sinh:

1. Hóa thành con ruồi: Linh hồn chàng không tan biến mà biến thành một sinh vật nhỏ bé, tìm về với cội nguồn, với người thân (chị gái Hơ Âng).
2. Tái sinh thành Đăm Săn cháu: Chàng được tái sinh trong một hình hài mới, kế tục và tiếp nối dòng dõi anh hùng. Điều này thể hiện quan niệm về sự sống luân hồi và sức sống mãnh liệt, bất diệt của cộng đồng. Người anh hùng có thể chết, nhưng lý tưởng và sức mạnh của cộng đồng mà người đó đại diện thì mãi mãi trường tồn.

Như vậy, cái chết của Đăm Săn vừa là đỉnh cao bi kịch, vừa là sự khẳng định cho sức sống vĩnh cửu của cả một cộng đồng.

3. Đặc sắc nghệ thuật của sử thi

a. Nghệ thuật xây dựng nhân vật

Nhân vật Đăm Săn được xây dựng theo đúng mô-típ của người anh hùng sử thi. Chàng là hiện thân cho những phẩm chất, khát vọng cao đẹp nhất của cộng đồng Ê-đê.

• Ngoại hình, sức mạnh phi thường: Được miêu tả qua những so sánh, phóng đại kỳ vĩ.
• Hành động phi thường: Dám thực hiện những việc mà người thường không thể, như đánh bại các tù trưởng thù địch, và đỉnh cao là đi chinh phục thần linh.
• Đời sống gắn liền với cộng đồng: Mọi hành động của Đăm Săn, từ chiến công đến bi kịch, đều có ảnh hưởng sâu sắc đến vận mệnh của cả buôn làng.

b. Không gian và thời gian sử thi

• Không gian: Mở rộng theo hành trình của nhân vật, mang tầm vóc vũ trụ, bao gồm cả cõi đất, cõi trời. Không gian không chỉ là bối cảnh mà còn là thước đo tầm vóc của người anh hùng.
• Thời gian: Là thời gian quá khứ, thuộc về "thời đại hoàng kim" của cộng đồng, nhưng luôn có ý nghĩa giáo huấn, định hướng cho hiện tại. Thời gian trong sử thi thường mang tính chu kỳ, tuần hoàn (hết mùa khô đến mùa mưa, sự tái sinh của người anh hùng).

c. Ngôn ngữ và giọng điệu

• Ngôn ngữ: Trang trọng, giàu hình ảnh, sử dụng nhiều biện pháp tu từ như so sánh, phóng đại, điệp ngữ. Các so sánh thường lấy tự nhiên, vũ trụ hùng vĩ làm chuẩn mực ("nhanh như gió thổi", "sáng như sao trời").
• Giọng điệu: Hào hùng, sùng kính, ngợi ca. Người kể chuyện luôn đứng về phía người anh hùng, thể hiện niềm tự hào của cộng đồng về người đại diện cho mình. Ngay cả khi kể về cái chết, giọng điệu vẫn mang âm hưởng tráng lệ, bi hùng chứ không bi lụy.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Câu 1: Phân tích khát vọng và tính cách của nhân vật Đăm Săn được thể hiện qua hành trình đi chinh phục Nữ thần Mặt Trời. Theo em, đâu là vẻ đẹp và đâu là hạn chế (mầm mống bi kịch) trong tính cách của người anh hùng?

Gợi ý trả lời: - Vẻ đẹp: Khát vọng lớn lao, phi thường, ý chí sắt đá, lòng dũng cảm vô song, đại diện cho sức mạnh và mong muốn chinh phục tự nhiên của con người thời cổ đại. - Hạn chế/Bi kịch: Sự kiêu ngạo, tự tin thái quá vào sức mạnh bản thân (hubris), hành động mang tính cá nhân, đi ngược lại trật tự tự nhiên và lời khuyên của thần linh, dẫn đến kết cục bi thảm.

Câu 2: Tại sao có thể nói cái chết của Đăm Săn là một cái chết bi tráng? Phân tích ý nghĩa của chi tiết Đăm Săn tái sinh thành Đăm Săn cháu.

Gợi ý trả lời: - Bi tráng: "Bi" là sự thương tiếc cho sự sụp đổ của một anh hùng. "Tráng" là sự ngợi ca, ngưỡng mộ khát vọng vĩ đại và lòng dũng cảm. Chàng chết nhưng lý tưởng và tinh thần anh hùng của chàng vẫn được tôn vinh. - Ý nghĩa tái sinh: Thể hiện quan niệm về sự bất tử của linh hồn, về sự tuần hoàn của sự sống. Khẳng định sức sống mãnh liệt, sự tiếp nối không ngừng của cộng đồng. Người anh hùng này ngã xuống, người anh hùng khác sẽ đứng lên, tiếp nối sự nghiệp vẻ vang.

Câu 3: Chỉ ra và phân tích một số đặc điểm nghệ thuật nổi bật của thể loại sử thi trong đoạn trích “Đăm Săn đi chinh phục nữ thần Mặt Trời” (ví dụ: nghệ thuật phóng đại, so sánh; cách xây dựng không gian, thời gian; ngôn ngữ, giọng điệu...).

Gợi ý trả lời: - Phóng đại, so sánh: Tìm các dẫn chứng miêu tả hành trình, tốc độ của Đăm Săn. Phân tích tác dụng của chúng trong việc lý tưởng hóa, kỳ vĩ hóa nhân vật. - Không gian vũ trụ: Phân tích không gian được mở rộng từ buôn làng đến tận nhà của Nữ thần Mặt Trời, cho thấy tầm vóc của hành động và nhân vật. - Ngôn ngữ trang trọng: Chú ý các lời thoại, lời miêu tả mang tính nhịp điệu, giàu hình ảnh, thể hiện sự tôn kính.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Đoạn trích "Đăm Săn đi chinh phục nữ thần Mặt Trời" đã khép lại cuộc đời của một người anh hùng sử thi vĩ đại bằng một bi kịch đầy tráng lệ. Qua đó, tác phẩm không chỉ ca ngợi khát vọng chinh phục và sức mạnh phi thường của con người mà còn gửi gắm bài học sâu sắc về mối quan hệ giữa con người và tự nhiên, giữa khát vọng cá nhân và trật tự vũ trụ. Với những đặc sắc nghệ thuật tiêu biểu của thể loại sử thi, từ cách xây dựng nhân vật, không gian đến ngôn ngữ hào hùng, đoạn trích đã thực sự trở thành một bản anh hùng ca bất hủ, thể hiện rõ nét tâm hồn và văn hóa của dân tộc Ê-đê. Hy vọng rằng, qua bài học này, các em sẽ thêm yêu quý và tự hào về kho tàng văn học dân gian phong phú của đất nước.