Soạn bài Đàn ghi ta của Lor-ca - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm thơ hiện đại Việt Nam vô cùng đặc sắc: Đàn ghi ta của Lor-ca của nhà thơ Thanh Thảo. Bài thơ không chỉ là một lời tri ân sâu sắc gửi đến Federico García Lorca, một nghệ sĩ thiên tài của Tây Ban Nha, mà còn là một tác phẩm tiêu biểu cho sự đổi mới của thơ ca Việt Nam sau năm 1975. Thông qua bài học này, các em sẽ nắm vững kiến thức về tác giả, tác phẩm, phân tích được vẻ đẹp bi tráng của hình tượng Lor-ca và những đặc trưng nghệ thuật độc đáo như lối thơ tượng trưng, siêu thực. Từ đó, chúng ta sẽ có những suy ngẫm sâu sắc về số phận người nghệ sĩ tiên phong và sức sống bất diệt của nghệ thuật chân chính.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm

a. Tác giả Thanh Thảo

Tiểu sử:

Thanh Thảo tên thật là Hồ Thành Công, sinh năm 1946, quê ở Mộ Đức, Quảng Ngãi.
Ông được xem là một trong những nhà thơ đi đầu trong việc đổi mới thơ ca Việt Nam hiện đại sau năm 1975.

Phong cách sáng tác:

Thơ Thanh Thảo mang đậm chất suy tư, triết luận, luôn trăn trở về các vấn đề xã hội và thời đại.
Ông có xu hướng đào sâu vào cái "tôi" nội cảm, thể hiện qua những câu thơ giàu liên tưởng, phóng túng và ít nhiều nhuốm màu sắc tượng trưng, siêu thực.
Ngôn ngữ thơ của ông là sự kết hợp giữa cảm xúc và lý trí, tạo nên một giọng điệu riêng biệt, vừa mạnh mẽ, vừa trầm lắng.

Tác phẩm chính:

Những người đi tới biển (1977)
Dấu chân qua trảng cỏ (1978)
Khối vuông ru-bích (1985)
Từ một đến một trăm (1988)

b. Tác phẩm "Đàn ghi ta của Lor-ca"

Hoàn cảnh sáng tác:

Bài thơ được viết vào năm 1979 tại Hà Nội, in trong tập thơ Khối vuông ru-bích (1985). Đây là thời kỳ đất nước vừa thoát khỏi chiến tranh, văn học nghệ thuật bắt đầu có những bước chuyển mình, cởi mở hơn trong việc tiếp thu các luồng tư tưởng và nghệ thuật từ thế giới. Thanh Thảo đã tìm thấy sự đồng điệu sâu sắc với Lor-ca, một nghệ sĩ cách tân vĩ đại.

Cảm hứng và nhân vật trung tâm:

Federico García Lorca (1898 – 1936) là một nhà thơ, nhà soạn kịch, nhạc sĩ thiên tài của Tây Ban Nha. Ông là một biểu tượng của nền nghệ thuật hiện đại, người đã dũng cảm đấu tranh chống lại chủ nghĩa phát xít và bảo vệ nền dân chủ. Ông bị phe phát xít Phrăng-cô (Franco) bắt và xử bắn một cách dã man, cái chết của ông trở thành nỗi đau lớn của nhân loại tiến bộ.

Thanh Thảo viết bài thơ này như một khúc bi ca, một nén tâm hương tưởng nhớ đến Lor-ca, người nghệ sĩ mà ông vô cùng ngưỡng mộ.

Bố cục bài thơ:

Bài thơ có thể chia thành 4 phần, tương ứng với các khổ thơ, tái hiện cuộc đời và cái chết của Lor-ca như một bản nhạc bi tráng:

Phần 1 (6 câu đầu): Hình tượng Lor-ca trên cái nền văn hóa đặc trưng của Tây Ban Nha.
Phần 2 (12 câu tiếp): Cảnh Lor-ca đối mặt với cái chết bi thảm và tàn bạo.
Phần 3 (9 câu tiếp): Nỗi xót thương của tác giả và suy ngẫm về sự bất tử của nghệ thuật Lor-ca.
Phần 4 (6 câu cuối): Khúc vĩ thanh - lời giã từ và sự tiếp nối bất diệt của nghệ thuật.

2. Đọc - hiểu chi tiết văn bản

a. Phần 1: Hình tượng Lor-ca trên nền văn hóa Tây Ban Nha

"những tiếng đàn bọt nước
Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt
li-la li-la li-la
đi lang thang về miền đơn độc
với vầng trăng chếnh choáng
trên yên ngựa mỏi mòn"

Không gian nghệ thuật đậm chất Tây Ban Nha:

"tiếng đàn bọt nước": Một hình ảnh ẩn dụ - liên tưởng độc đáo. Tiếng đàn ghi ta, linh hồn của âm nhạc Tây Ban Nha, được cảm nhận bằng thị giác. Nó mong manh, dễ vỡ như "bọt nước" nhưng cũng lấp lánh, đẹp đẽ. Đây là hình ảnh khai mở cho toàn bộ mạch cảm xúc của bài thơ.
"áo choàng đỏ gắt": Gợi liên tưởng đến những trận đấu bò tót nảy lửa, một nét văn hóa đặc trưng, thể hiện sự sôi nổi, quyết liệt và cả sự đối đầu sinh tử của đất nước này.
"li-la li-la li-la": Cụm từ mô phỏng âm thanh tiếng đàn ghi ta, vừa tạo nhạc tính cho câu thơ, vừa như một điệp khúc day dứt, ám ảnh.

Hình tượng người nghệ sĩ Lor-ca:

Lorca hiện lên như một kỵ sĩ lãng tử: "đi lang thang về miền đơn độc". Con đường ông đi là con đường của nghệ thuật cách tân, một hành trình đầy cô đơn vì không phải ai cũng thấu hiểu.
Hình ảnh "vầng trăng chếnh choáng / trên yên ngựa mỏi mòn" là một sáng tạo nghệ thuật siêu thực. "Vầng trăng" là biểu tượng của cái đẹp, của nghệ thuật, nhưng lại "chếnh choáng" - say sưa, phiêu lãng. "Yên ngựa mỏi mòn" gợi sự mệt mỏi, rã rời trên hành trình dài bất tận.
Toàn bộ khổ thơ khắc họa chân dung Lor-ca: một người nghệ sĩ tài hoa, cô độc trên con đường sáng tạo đầy chông gai nhưng cũng vô cùng lãng mạn, say đắm.

b. Phần 2: Cuộc đối mặt bi thảm với cái chết

"Tây Ban Nha
hát nghêu ngao
bỗng kinh hoàng
áo choàng bê bết đỏ
Lor-ca bị điệu về bãi bắn
chàng đi như người mộng du

tiếng ghi ta nâu
bầu trời cô gái ấy
tiếng ghi ta lá xanh biết mấy
tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan
tiếng ghi ta ròng ròng
máu chảy"

Sự đột ngột và tàn bạo của cái chết:

Nhịp thơ thay đổi đột ngột từ du dương, êm ái sang gấp gáp, dồn dập. Cấu trúc câu ngắn, dấu chấm than (dù không viết ra) như đang ẩn hiện.
Từ "bỗng kinh hoàng" như một nhát cắt, chia cắt không gian nghệ thuật yên bình.
Hình ảnh "áo choàng bê bết đỏ" đối lập với "áo choàng đỏ gắt" ở khổ đầu. Màu đỏ giờ đây không còn là màu của đam mê, của đấu trường mà là màu của máu, của cái chết oan khuất.
Lorca "bị điệu về bãi bắn", đối diện với cái chết một cách thụ động, nhưng tâm hồn ông lại "đi như người mộng du". Điều này cho thấy sự bình thản, coi thường cái chết của một tâm hồn nghệ sĩ vĩ đại, đang chìm đắm trong thế giới của riêng mình.

Sự vỡ tan của tiếng đàn - biểu tượng cho sinh mệnh nghệ thuật:

Thanh Thảo đã dùng một loạt ẩn dụ chuyển đổi cảm giác để diễn tả nỗi đau:
"tiếng ghi ta nâu": Màu nâu của vỏ đàn, của đất, gợi sự mộc mạc, hiền hòa, nhưng cũng là màu của sự lụi tàn.
"tiếng ghi ta lá xanh": Gợi sức sống, tình yêu, khát vọng tuổi trẻ.
"tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan": Sự mong manh, đẹp đẽ đã bị hủy diệt.
"tiếng ghi ta ròng ròng / máu chảy": Đây là hình ảnh siêu thực gây ấn tượng mạnh nhất. Âm thanh (tiếng đàn) hữu hình hóa thành dòng máu, nỗi đau được đẩy đến tột cùng. Cái chết của Lor-ca cũng là cái chết của một nền nghệ thuật đang ở độ viên mãn.

c. Phần 3: Nỗi xót thương và sự bất tử của nghệ thuật

"không ai chôn cất tiếng đàn
tiếng đàn như cỏ mọc hoang

giọt nước mắt vầng trăng
long lanh trong đáy giếng"

Sự sống dai dẳng của tiếng đàn:

Người ta có thể giết chết thể xác Lor-ca, nhưng "không ai chôn cất tiếng đàn". Tiếng đàn - linh hồn nghệ thuật của ông - không thể bị vùi lấp.
So sánh "tiếng đàn như cỏ mọc hoang" là một so sánh vô cùng đắt giá. Cỏ dại có sức sống mãnh liệt, tự do, không thể bị hủy diệt. Nghệ thuật của Lor-ca cũng vậy, nó sẽ tiếp tục tồn tại, lan tỏa một cách tự nhiên và bền bỉ trong lòng nhân dân, trong cuộc đời.

Sự đồng cảm của vũ trụ và vẻ đẹp vĩnh cửu:

Hình ảnh "giọt nước mắt vầng trăng / long lanh trong đáy giếng" là đỉnh cao của nghệ thuật tượng trưng.
Vầng trăng, một chứng nhân cho cuộc đời và cái chết của Lor-ca, nay nhỏ lệ xót thương.
Giọt nước mắt ấy không tan biến mà kết tinh lại, "long lanh trong đáy giếng" sâu thẳm. Cái đẹp, nỗi đau và sự ngưỡng mộ đã hóa thành vĩnh cửu, được lưu giữ mãi mãi. Nó tượng trưng cho sự trong sáng, bất tử của tâm hồn và nghệ thuật Lor-ca.

d. Phần 4: Khúc vĩ thanh - Lời giã từ và sự tiếp nối

"đường chỉ tay đã đứt
dòng sông rộng vô cùng
Lor-ca bơi sang ngang
trên chiếc ghi ta màu bạc

chàng ném trái tim mình
vào lặng yên bất chợt
li-la li-la li-la..."

Hành trình siêu thoát của người nghệ sĩ:

"đường chỉ tay đã đứt": Biểu tượng cho sinh mệnh đã kết thúc.
Lorca không chìm xuống mà "bơi sang ngang / trên chiếc ghi ta màu bạc". Ông vượt qua "dòng sông rộng" của cái chết để đi vào cõi bất tử. Chiếc đàn ghi ta giờ đây không phải là nhạc cụ mà là con thuyền cứu rỗi, đưa ông về với vĩnh hằng. "Màu bạc" của chiếc ghi ta gợi vẻ siêu thoát, ánh trăng, sự vĩnh cửu.

Thông điệp về sự giải thoát và tiếp nối:

Hành động cuối cùng của Lor-ca: "chàng ném trái tim mình / vào lặng yên bất chợt". Đây là một hành động quyết liệt, chủ động. Ông giã từ cuộc đời, giã từ cõi chết để hòa tan vào sự im lặng vĩnh cửu. Nhưng "trái tim" - tức tình yêu, đam mê, tinh hoa nghệ thuật - đã được trao gửi lại cho hậu thế.
Tiếng đàn "li-la li-la li-la..." lặp lại lần cuối nhưng có dấu ba chấm (...), như một âm thanh ngưng lại rồi tan vào không gian, để lại dư âm bất tận. Nó không phải là sự kết thúc, mà là sự khởi đầu cho một vòng đời mới của nghệ thuật. Đây là lời nhắn nhủ của Thanh Thảo (và cũng là của Lor-ca): hãy để quá khứ ngủ yên, hãy vượt qua nỗi đau để sáng tạo, để nghệ thuật tiếp tục hành trình của nó.

3. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật

a. Giá trị nội dung

Bài thơ là sự ca ngợi, ngưỡng mộ và xót thương sâu sắc của Thanh Thảo đối với nhà thơ thiên tài người Tây Ban Nha, Federico García Lorca.
Tác phẩm nêu lên những suy ngẫm sâu sắc về số phận của người nghệ sĩ tiên phong trong một xã hội còn nhiều bất công, bạo tàn.
Quan trọng hơn cả, bài thơ khẳng định một chân lý: Nghệ thuật chân chính có sức sống bất diệt, không một thế lực tàn bạo nào có thể hủy diệt được.

b. Giá trị nghệ thuật

Tiêu biểu cho phong cách thơ Thanh Thảo: Bài thơ là sự kết hợp hài hòa giữa cảm xúc mãnh liệt và tư duy triết luận sâu sắc.
Đặc sắc của thơ tượng trưng, siêu thực: Tác phẩm sử dụng một hệ thống hình ảnh ẩn dụ, biểu tượng độc đáo (tiếng đàn, vầng trăng, áo choàng, con ngựa...) và những liên tưởng siêu thực, bất ngờ (tiếng đàn bọt nước, tiếng đàn máu chảy, giọt nước mắt vầng trăng...).
Ngôn ngữ và nhạc điệu: Ngôn ngữ thơ giàu sức gợi, cô đọng. Cấu trúc thơ tự do, nhịp điệu biến đổi linh hoạt, mô phỏng cấu trúc một bản nhạc ghi ta, tạo nên sức ám ảnh và lôi cuốn đặc biệt.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố kiến thức và rèn luyện kỹ năng phân tích văn học:

Câu 1: Phân tích hình tượng Lor-ca qua cảm nhận của nhà thơ Thanh Thảo trong bài thơ "Đàn ghi ta của Lor-ca".
Gợi ý trả lời: Tập trung vào các khía cạnh: người nghệ sĩ tài hoa, lãng tử; người cô độc trên hành trình cách tân nghệ thuật; người có cái chết bi tráng và tâm hồn bất khuất.
Câu 2: Hình ảnh "tiếng đàn ghi ta" xuyên suốt tác phẩm mang những ý nghĩa biểu tượng nào? Hãy phân tích sự vận động của hình ảnh này.
Gợi ý trả lời: Phân tích các cấp độ của "tiếng đàn": tiếng đàn bọt nước (mong manh, đẹp đẽ) -> tiếng đàn nâu, lá xanh (sự sống, tình yêu) -> tiếng đàn vỡ tan, máu chảy (cái chết bi thảm) -> tiếng đàn như cỏ mọc hoang (sức sống bất diệt) -> chiếc ghi ta màu bạc (sự siêu thoát, vĩnh cửu).
Câu 3: Chỉ ra và phân tích hiệu quả của một số yếu tố nghệ thuật tượng trưng, siêu thực đặc sắc trong bài thơ.
Gợi ý trả lời: Chọn và phân tích sâu các hình ảnh như: "vầng trăng chếnh choáng", "tiếng ghi ta ròng ròng máu chảy", "giọt nước mắt vầng trăng long lanh trong đáy giếng". Nêu bật tác dụng của chúng trong việc thể hiện chủ đề tư tưởng của tác phẩm.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Đàn ghi ta của Lor-ca là một tượng đài bằng thơ mà Thanh Thảo dựng lên để tưởng nhớ người nghệ sĩ vĩ đại của Tây Ban Nha. Bằng bút pháp tượng trưng, siêu thực độc đáo và một cấu trúc thơ giàu nhạc điệu, tác phẩm không chỉ tái hiện cuộc đời bi tráng của Lor-ca mà còn gửi gắm những suy tư sâu sắc về mối quan hệ giữa nghệ sĩ - nghệ thuật - cuộc đời. Bài học quan trọng nhất mà chúng ta rút ra là: thể xác có thể bị hủy diệt, nhưng tinh thần tự do và những giá trị nghệ thuật đích thực sẽ sống mãi với thời gian. Hy vọng qua bài học này, các em sẽ thêm yêu mến thơ ca hiện đại và có thêm động lực khám phá những chân trời nghệ thuật mới.