A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm thơ hiện đại đặc sắc trong chương trình Ngữ văn: "Đàn ghi ta của Lor-ca" của nhà thơ Thanh Thảo. Bài thơ không chỉ là một lời tri ân sâu sắc gửi đến Federico García Lor-ca, một nghệ sĩ thiên tài của Tây Ban Nha, mà còn là một bản tuyên ngôn về sự bất tử của nghệ thuật và khát vọng tự do. Thông qua việc phân tích bài thơ này, các em sẽ hiểu sâu hơn về phong cách thơ tượng trưng, siêu thực, cách xây dựng hình tượng độc đáo và những suy ngẫm sâu sắc về số phận người nghệ sĩ trong thời đại đầy biến động. Bài học sẽ giúp các em nắm vững kiến thức trọng tâm, rèn luyện kỹ năng cảm thụ thơ và chuẩn bị tốt nhất cho các kỳ thi quan trọng.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. TÌM HIỂU CHUNG
1. Tác giả Thanh Thảo
a. Tiểu sử và sự nghiệp:
- Thanh Thảo tên thật là Hồ Thành Công, sinh năm 1946 tại Mộ Đức, Quảng Ngãi.
- Ông thuộc thế hệ nhà thơ trưởng thành trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Sau năm 1975, ông là một trong những gương mặt tiêu biểu cho sự nỗ lực đổi mới thơ Việt Nam hiện đại.
- Thanh Thảo không chỉ sáng tác thơ mà còn viết tiểu luận, phê bình, và là một nhà báo năng nổ.
b. Phong cách nghệ thuật:
- Thơ Thanh Thảo mang đậm chất suy tư, triết luận, luôn trăn trở về các vấn đề xã hội và thời đại.
- Ông có xu hướng đào sâu vào cái tôi nội cảm, giải phóng cảm xúc và tư duy khỏi những khuôn sáo.
- Phong cách thơ của ông nổi bật với bút pháp tượng trưng, siêu thực, giàu hình ảnh và nhạc điệu. Ông vận dụng linh hoạt cấu trúc thơ tự do, xóa nhòa ranh giới giữa thơ, nhạc và họa, tạo nên những tác phẩm đa tầng ý nghĩa.
2. Tác phẩm "Đàn ghi ta của Lor-ca"
a. Hoàn cảnh sáng tác:
- Bài thơ được viết vào năm 1979 tại Hà Nội, in trong tập thơ "Khối vuông ru-bích" (1985).
- Đây là thời kỳ đất nước vừa ra khỏi chiến tranh, bắt đầu công cuộc xây dựng và hội nhập. Các nhà thơ, trong đó có Thanh Thảo, khao khát tìm tòi, đổi mới và tiếp cận với những trào lưu văn học thế giới.
- Bài thơ được gợi cảm hứng từ cuộc đời và cái chết bi thảm của Federico García Lor-ca, một biểu tượng của văn hóa Tây Ban Nha thế kỷ XX.
b. Về nhân vật Lor-ca (1898 - 1936):
Federico García Lor-ca là một nhà thơ, nhạc sĩ, nhà soạn kịch thiên tài của Tây Ban Nha. Ông là người khởi xướng cho những cách tân nghệ thuật táo bạo, mang trong mình tinh thần tự do và dân chủ. Năm 1936, ông bị bè lũ phát xít Franco bắt giam và xử bắn, xác bị vùi trong một nấm mồ tập thể. Cái chết bi thảm của ông đã gây chấn động toàn thế giới, biến Lor-ca thành một biểu tượng cho cuộc đấu tranh chống lại chế độ độc tài và vì sự tự do của nghệ thuật.
c. Bố cục bài thơ:
Bài thơ được cấu trúc theo dòng chảy cảm xúc, có thể chia thành 4 phần:
- Phần 1 (6 câu đầu): Hình ảnh Lor-ca trên con đường nghệ thuật đơn độc và không gian văn hóa Tây Ban Nha.
- Phần 2 (12 câu tiếp): Cái chết bi thảm và đột ngột của Lor-ca.
- Phần 3 (7 câu tiếp): Nỗi xót thương và suy tư về sự bất tử của nghệ thuật Lor-ca.
- Phần 4 (6 câu cuối): Khúc vĩ thanh - sự siêu thoát của Lor-ca vào cõi vĩnh hằng.
II. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN
1. Nhan đề và lời đề từ
Nhan đề "Đàn ghi ta của Lor-ca":
- Đàn ghi ta: Là nhạc cụ truyền thống của Tây Ban Nha, biểu tượng cho văn hóa và tâm hồn của đất nước này. Nó cũng gắn liền với sự nghiệp nghệ thuật của Lor-ca, một nghệ sĩ đa tài.
- của Lor-ca: Từ "của" mang ý nghĩa sở hữu, khẳng định cây đàn là một phần không thể tách rời của Lor-ca. Cây đàn chính là linh hồn, là thân phận, là định mệnh nghệ thuật của ông.
- => Nhan đề gợi ra mối liên kết máu thịt giữa người nghệ sĩ và nghệ thuật của mình, đồng thời định hướng chủ đề chính của bài thơ là ca ngợi vẻ đẹp và sự bất tử của nghệ thuật Lor-ca.
Lời đề từ: "Khi tôi chết, hãy chôn tôi với cây đàn"
- Đây là một câu thơ trong bài "Ghi nhớ" của chính Lor-ca.
- Lời đề từ như một lời di chúc, thể hiện tình yêu mãnh liệt và sự gắn bó sinh tử của Lor-ca với nghệ thuật (cây đàn). Với ông, sống là cống hiến cho nghệ thuật, chết cũng muốn hòa mình vào nghệ thuật.
- Thanh Thảo dùng câu thơ này để tạo ra một "chìa khóa" giải mã toàn bộ tác phẩm, nhấn mạnh sự thống nhất giữa con người và nghệ thuật của Lor-ca.
2. Phân tích chi tiết bài thơ
a. Phần 1: Hình tượng Lor-ca và không gian nghệ thuật Tây Ban Nha (6 câu đầu)
những tiếng đàn bọt nước
Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt
li-la li-la li-la
đi lang thang về miền đơn độc
với vầng trăng chếnh choáng
trên yên ngựa mỏi mòn
- "những tiếng đàn bọt nước": Một hình ảnh ẩn dụ - chuyển đổi cảm giác độc đáo. Âm thanh (thính giác) được hình dung thành hình khối, chất liệu (thị giác). "Bọt nước" gợi sự mong manh, đẹp đẽ nhưng dễ vỡ, dễ tan biến. Nó báo hiệu một số phận bi kịch, một vẻ đẹp ngắn ngủi.
- "Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt": Hình ảnh hoán dụ gợi đến đấu trường bò tót - biểu tượng của văn hóa Tây Ban Nha. Màu "đỏ gắt" vừa thể hiện sự rực rỡ, cuồng nhiệt của một nền văn hóa, vừa ẩn chứa sự dữ dội, bạo tàn và cái chết. Không gian nghệ thuật cũng là không gian của định mệnh.
- "li-la li-la li-la": Cụm từ tượng thanh mô phỏng tiếng đàn ghi ta, tạo ra nhạc tính cho câu thơ. Âm thanh này lan tỏa, ám ảnh, như một điệp khúc buồn thương xuyên suốt bài thơ.
- "đi lang thang về miền đơn độc": Phác họa hình ảnh Lor-ca như một kỵ sĩ du ca. Ông cô đơn trên hành trình cách tân nghệ thuật, dấn thân vào những vùng đất sáng tạo chưa ai khám phá. Sự "đơn độc" là cái giá phải trả của người tiên phong.
- "vầng trăng chếnh choáng / trên yên ngựa mỏi mòn": "Vầng trăng" là hình ảnh quen thuộc trong thơ Lor-ca, biểu tượng cho cái đẹp, tình yêu và cả cái chết. "Chếnh choáng" gợi sự say mê, mộng ảo nhưng cũng chông chênh, phiêu lãng. "Yên ngựa mỏi mòn" cho thấy sự mệt mỏi, dãi dầu trên hành trình sáng tạo không ngừng nghỉ.
=> Sáu câu thơ đầu đã dựng lên một bức chân dung đầy ấn tượng về Lor-ca: một nghệ sĩ tài hoa, cô đơn nhưng kiêu hãnh trên nền văn hóa Tây Ban Nha vừa rực rỡ vừa bi tráng.
b. Phần 2: Cái chết bi thảm và đột ngột của Lor-ca (12 câu tiếp)
Tây Ban Nha
hát nghêu ngao
bỗng kinh hoàng
áo choàng bê bết đỏ
Lorca bị điệu về bãi bắn
chàng đi như người mộng du
- Nhịp thơ thay đổi đột ngột, từ du dương sang dồn dập, gấp gáp. Các câu thơ ngắn, gãy gọn như những thước phim quay chậm đầy kịch tính.
- Sự tương phản giữa "hát nghêu ngao" (sự vô tư, thanh bình giả tạo) và "bỗng kinh hoàng" nhấn mạnh cái chết đột ngột, bất ngờ của Lor-ca.
- "áo choàng bê bết đỏ": Hình ảnh "áo choàng đỏ gắt" ở đầu bài thơ giờ đây đã hóa thành "bê bết đỏ". Màu đỏ của nghệ thuật, của đam mê đã trở thành màu của máu, của bạo lực. Cái đẹp bị chính cái tàn bạo vùi dập.
- "chàng đi như người mộng du": Lor-ca đối diện cái chết với một tâm thế lạ lùng. Ông không sợ hãi, không khuất phục mà như đang đi vào một cõi khác, cõi của nghệ thuật và mộng tưởng. Ông chấp nhận cái chết như một phần của định mệnh.
tiếng ghi ta nâu
...
tiếng ghi ta lá xanh biết mấy
...
tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan
tiếng ghi ta ròng ròng máu chảy
- Thanh Thảo đã nhân hóa "tiếng ghi ta", biến nó thành một sinh thể có cảm xúc, có số phận song hành cùng Lor-ca.
- "tiếng ghi ta nâu": Màu nâu của vỏ đàn, màu của đất, gợi sự mộc mạc, hiền hòa. Hình ảnh "cô gái Di-gan" là biểu tượng cho vẻ đẹp hoang dại, tự do trong thơ Lor-ca.
- "tiếng ghi ta lá xanh": Màu xanh của sự sống, của hy vọng, của khát vọng tự do. Tiếng đàn ấy khao khát được sống, được vang lên.
- "tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan" và "tiếng ghi ta ròng ròng máu chảy": Đây là đỉnh điểm của bi kịch. Khi Lor-ca bị giết, tiếng đàn cũng "vỡ tan", cũng "máu chảy". Nghệ thuật bị hủy diệt cùng với người nghệ sĩ. Cái đẹp bị bạo tàn sát hại một cách phũ phàng.
=> Đoạn thơ là bản cáo trạng đanh thép đối với chủ nghĩa phát xít, đồng thời thể hiện sự đau đớn tột cùng trước sự hủy diệt cái đẹp.
c. Phần 3: Nỗi niềm xót thương và suy tư về sự bất tử của nghệ thuật (7 câu tiếp)
Không ai chôn cất tiếng đàn
tiếng đàn như cỏ mọc hoang
Giọt nước mắt vầng trăng
long lanh trong đáy giếng
- "Không ai chôn cất tiếng đàn": Thân xác Lor-ca bị vùi lấp, nhưng tiếng đàn - linh hồn nghệ thuật của ông - thì không thế lực nào có thể chôn vùi được. Nó vẫn tồn tại.
- "tiếng đàn như cỏ mọc hoang": Một so sánh tuyệt vời. Cỏ dại có một sức sống mãnh liệt, tự nhiên, không thể bị tiêu diệt. Nghệ thuật của Lor-ca cũng vậy, nó sẽ tự sinh sôi, nảy nở, lan tỏa trong lòng công chúng, thách thức sự lãng quên và bạo tàn.
- "Giọt nước mắt vầng trăng / long lanh trong đáy giếng": Một hình ảnh siêu thực, đầy ám ảnh. "Vầng trăng" là vũ trụ, là vĩnh hằng. "Đáy giếng" là chiều sâu thăm thẳm của tâm hồn, của cõi chết. "Giọt nước mắt" là nỗi đau của nhà thơ Thanh Thảo, của nhân loại tiếc thương Lor-ca. Giọt nước mắt ấy kết tinh, hóa thành ngọc, long lanh vĩnh cửu như sự bất tử của Lor-ca và nghệ thuật của ông.
=> Đoạn thơ thể hiện niềm tin mãnh liệt vào sức sống bất diệt của nghệ thuật chân chính. Dù người nghệ sĩ có thể bị hủy diệt về thể xác, nhưng di sản tinh thần của họ sẽ sống mãi.
d. Phần 4: Khúc vĩ thanh - sự giã từ và siêu thoát (6 câu cuối)
đường chỉ tay đã đứt
dòng sông rộng vô cùng
Lorca bơi sang ngang
trên chiếc ghi ta màu bạc
chàng ném lá bùa cô gái Di-gan
vào xoáy nước
chàng ném trái tim mình
vào lặng yên bất chợt
- "đường chỉ tay đã đứt": Hình ảnh ẩn dụ cho sinh mệnh đã kết thúc, định mệnh đã hoàn tất.
- "Lorca bơi sang ngang / trên chiếc ghi ta màu bạc": Một hình ảnh huyền thoại hóa. Lor-ca không chết chìm mà đang vượt qua "dòng sông" tử sinh trên chính "chiếc ghi ta" của mình. Cây đàn gỗ nâu giờ đã hóa thành "màu bạc" của ánh trăng, của cõi vĩnh hằng. Nghệ thuật đã trở thành con thuyền cứu rỗi, đưa người nghệ sĩ đến bến bờ bất tử.
- Hành động "ném lá bùa", "ném trái tim mình": Đây là một cuộc giã từ, một sự giải thoát. Lor-ca rũ bỏ lại trần thế mọi vương vấn, nợ nần, tình yêu, đau khổ để hòa vào "lặng yên bất chợt" của cõi vĩnh hằng. Đó là sự siêu thoát tuyệt đối.
=> Kết thúc bài thơ không bi lụy mà bay bổng, lãng mạn. Thanh Thảo đã hoàn tất hành trình huyền thoại hóa Lor-ca, khẳng định sự bất tử của ông trong nghệ thuật.
III. TỔNG KẾT GIÁ TRỊ NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT
1. Giá trị nội dung
- Bài thơ ca ngợi cuộc đời, sự nghiệp và nhân cách cao đẹp của Lor-ca, một nghệ sĩ thiên tài với khát vọng tự do và cách tân nghệ thuật.
- Tác phẩm là tiếng nói lên án mạnh mẽ chế độ độc tài phát xít đã hủy diệt tài năng và cái đẹp.
- Quan trọng hơn cả, bài thơ là một suy ngẫm sâu sắc về mối quan hệ giữa nghệ sĩ và nghệ thuật, về số phận của người nghệ sĩ tiên phong và khẳng định sức sống bất diệt của nghệ thuật chân chính.
2. Giá trị nghệ thuật
"Đàn ghi ta của Lor-ca" là một minh chứng tiêu biểu cho phong cách thơ Thanh Thảo và sự đổi mới của thơ Việt Nam sau 1975.
- Cấu trúc tự do, linh hoạt: Bài thơ không tuân theo các quy tắc vần nhịp truyền thống, các câu thơ dài ngắn khác nhau, tạo ra một dòng chảy cảm xúc tự nhiên, phù hợp với lối tư duy liên tưởng.
- Bút pháp tượng trưng, siêu thực: Thanh Thảo đã xây dựng một hệ thống hình ảnh độc đáo, đa nghĩa (tiếng đàn bọt nước, áo choàng đỏ gắt, vầng trăng, giọt nước mắt vầng trăng...). Những hình ảnh này vừa gợi tả, vừa là biểu tượng cho những ý niệm sâu xa.
- Giàu nhạc tính: Bài thơ được tổ chức như một bản nhạc với những mô-típ âm thanh lặp lại ("li-la li-la li-la"), nhịp điệu biến đổi linh hoạt, tạo nên một sức ám ảnh và lôi cuốn đặc biệt.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG
Dưới đây là một số câu hỏi giúp các em củng cố và đào sâu kiến thức về tác phẩm:
-
Câu 1: Phân tích ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh "tiếng đàn" trong suốt bài thơ. Sự biến đổi của hình ảnh này đã thể hiện bi kịch của Lor-ca và sức sống của nghệ thuật như thế nào?
Gợi ý trả lời:
- Ban đầu: "tiếng đàn bọt nước" (mong manh, đẹp đẽ).
- Khi Lor-ca bị giết: "vỡ tan", "ròng ròng máu chảy" (nghệ thuật bị hủy diệt cùng nghệ sĩ).
- Sau cái chết: "không ai chôn cất", "như cỏ mọc hoang" (sức sống bất diệt).
- Cuối cùng: "chiếc ghi ta màu bạc" (phương tiện đưa nghệ sĩ đến cõi bất tử). -
Câu 2: Hình tượng Lor-ca được nhà thơ Thanh Thảo khắc họa qua những chi tiết, hình ảnh nào? Qua đó, em cảm nhận được vẻ đẹp gì ở nhân vật này?
Gợi ý trả lời:
- Vẻ đẹp tài hoa: Gắn liền với tiếng đàn, với nghệ thuật.
- Vẻ đẹp của người tiên phong, đơn độc: "đi lang thang về miền đơn độc".
- Vẻ đẹp của người nghệ sĩ đối diện bi kịch: "đi như người mộng du".
- Vẻ đẹp của sự bất tử: "bơi sang ngang trên chiếc ghi ta màu bạc".
=> Lor-ca hiện lên vừa bi tráng, vừa lãng mạn, một biểu tượng cho người nghệ sĩ chân chính. -
Câu 3: Hãy chỉ ra và phân tích hiệu quả của bút pháp tượng trưng, siêu thực trong một đoạn thơ mà em tâm đắc nhất.
Gợi ý trả lời:
- Học sinh có thể chọn đoạn 1 (tiếng đàn bọt nước, áo choàng đỏ gắt), đoạn 3 (giọt nước mắt vầng trăng) hoặc đoạn 4 (bơi sang ngang trên chiếc ghi ta màu bạc).
- Phân tích cách các hình ảnh được tạo ra (ẩn dụ, hoán dụ, liên tưởng...), ý nghĩa biểu tượng của chúng.
- Nêu bật hiệu quả: tạo ra những hình ảnh mới lạ, đa nghĩa, giàu sức gợi, thể hiện những suy tư triết lí sâu sắc.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
"Đàn ghi ta của Lor-ca" là một khúc bi tráng ca về người nghệ sĩ thiên tài Federico García Lor-ca, và cũng là một khúc tưởng niệm sâu sắc về sự bất tử của nghệ thuật. Bằng bút pháp tượng trưng, siêu thực độc đáo và một ngôn ngữ thơ giàu nhạc điệu, Thanh Thảo đã thành công trong việc tái hiện cuộc đời bi kịch và sự hóa thân vĩnh cửu của Lor-ca. Bài thơ không chỉ giúp chúng ta hiểu thêm về một tài năng lớn của thế giới, mà còn khơi gợi những suy ngẫm về sứ mệnh của người nghệ sĩ và sức mạnh trường tồn của cái đẹp trước bạo tàn. Hy vọng qua bài soạn này, các em sẽ thêm yêu quý và trân trọng những giá trị nghệ thuật đích thực.