Soạn bài Dế chọi - Ngữ văn - Lớp 9 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một nét văn hóa độc đáo của người Hà Nội xưa qua văn bản “Dế chọi” của nhà văn Vũ Bằng. Đây không chỉ là một bài ký sự về một thú chơi dân gian, mà còn là một áng văn chứa đựng biết bao hoài niệm, tình yêu và sự trân trọng đối với những giá trị văn hóa đang dần mai một. Qua bài học này, các em sẽ không chỉ nắm vững kiến thức về tác phẩm, từ cốt truyện, nhân vật đến những đặc sắc nghệ thuật, mà còn cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp trong tâm hồn người Tràng An thanh lịch. Chúng ta sẽ cùng nhau phân tích để thấy được tài năng quan sát tinh tế, nghệ thuật miêu tả bậc thầy và một tấm lòng tha thiết với văn hóa dân tộc của nhà văn Vũ Bằng.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả Vũ Bằng

a. Cuộc đời và sự nghiệp

Vũ Bằng (1913 - 1984) là một nhà văn, nhà báo nổi tiếng của Việt Nam. Ông sinh ra tại Hà Nội, và chính mảnh đất kinh kỳ ngàn năm văn hiến đã nuôi dưỡng tâm hồn và tài năng văn chương của ông. Cuộc đời Vũ Bằng trải qua nhiều thăng trầm, biến động của lịch sử, nhưng tình yêu ông dành cho Hà Nội và văn hóa Bắc Bộ vẫn luôn nồng nàn, tha thiết. Ông được biết đến qua nhiều tác phẩm đặc sắc, trong đó nổi bật là các tập tùy bút, bút ký viết về ẩm thực và phong tục của người Việt, tiêu biểu như “Miếng ngon Hà Nội”, “Thương nhớ mười hai”.

b. Phong cách nghệ thuật

Văn chương của Vũ Bằng mang một dấu ấn rất riêng, không thể lẫn lộn. Phong cách của ông có thể được khái quát qua các đặc điểm sau:

Giàu chất trữ tình, hoài niệm: Các tác phẩm của ông thường là dòng hồi tưởng về một quá khứ đẹp đẽ, về những nét văn hóa xưa cũ với một nỗi niềm man mác, nhớ thương.
Quan sát tinh tế, miêu tả chi tiết: Vũ Bằng có khả năng quan sát phi thường. Ông có thể đặc tả một món ăn, một phong tục, một cảnh sinh hoạt với những chi tiết sống động, tỉ mỉ, khiến người đọc như được trực tiếp trải nghiệm.
Ngôn ngữ điêu luyện, giàu hình ảnh: Ông sử dụng ngôn từ một cách tài hoa, uyển chuyển, kết hợp giữa chất liệu đời thường và sự trau chuốt nghệ thuật. Ngôn ngữ của ông vừa giản dị, gần gũi lại vừa sang trọng, tinh tế.

2. Tác phẩm “Dế chọi”

a. Xuất xứ và thể loại

Văn bản “Dế chọi” được trích từ tập tùy bút nổi tiếng “Miếng ngon Hà Nội” (1960) của Vũ Bằng. Dù tập sách chủ yếu viết về ẩm thực, nhưng tác giả vẫn dành những trang viết đặc sắc cho các thú chơi tao nhã của người Hà thành, trong đó có chọi dế. Tác phẩm thuộc thể loại ký sự, ghi chép lại một cách chân thực và sinh động về một cuộc chọi dế mà tác giả từng chứng kiến.

b. Bố cục

Văn bản có thể được chia thành 3 phần rõ rệt:

Phần 1 (Từ đầu đến “...chờ đợi một cách bình tĩnh”): Công tác chuẩn bị và không khí trước trận đấu dế.
Phần 2 (Tiếp theo đến “...để cho địch thủ xé tan xác ra”): Diễn biến gay cấn, kịch tính của trận đấu.
Phần 3 (Còn lại): Kết thúc trận đấu và những suy ngẫm của tác giả.

c. Tóm tắt văn bản

Tác phẩm tái hiện lại một cuộc chọi dế của những người Hà Nội xưa. Mở đầu là khung cảnh chuẩn bị công phu, kỹ lưỡng cho trận đấu, từ việc chọn dế, chăm sóc dế đến việc sắp đặt “đấu trường”. Không khí trước trận đấu vô cùng đặc biệt, vừa trang trọng, yên lặng lại vừa căng thẳng, hồi hộp. Trận đấu diễn ra với những màn giao tranh quyết liệt, những đòn thế hiểm hóc của hai “đấu sĩ dế”. Cuối cùng, một con dế đã chiến thắng oanh liệt, trong khi con kia thua trận nhưng vẫn giữ tinh thần thượng võ. Qua đó, tác giả thể hiện sự trân trọng một thú chơi tao nhã, tinh tế và vẻ đẹp trong tâm hồn, cốt cách của người Hà Nội xưa.

II. Đọc hiểu văn bản

1. Khung cảnh và không khí của trường dế chọi

a. Quang cảnh chuẩn bị công phu

Vũ Bằng không đi ngay vào trận đấu mà dành những dòng đầu tiên để miêu tả công tác chuẩn bị. Điều này cho thấy chọi dế không phải một trò chơi qua loa, mà là một nghệ thuật đòi hỏi sự cầu kỳ, tỉ mỉ. Đấu trường là một cái chậu hoa cũ, được trang trí bằng một hòn giả sơn, vài ngọn cỏ xanh. Sự sắp đặt đơn sơ nhưng tinh tế này tạo ra một không gian vừa gần gũi với thiên nhiên, vừa có tính ước lệ của một sân khấu thực thụ. Những người chơi dế, mỗi người mang theo những chiếc hộp con, bên trong là những “đấu sĩ” được chăm sóc kỹ lưỡng. Tất cả những chi tiết này cho thấy một thái độ nghiêm túc, trân trọng đối với thú chơi.

b. Không khí trang trọng, hồi hộp

Điểm đặc sắc nhất trong đoạn văn mở đầu chính là việc khắc họa không khí. Nó không ồn ào, náo nhiệt như ta thường tưởng tượng về một cuộc đấu. Ngược lại, không khí lại vô cùng đặc biệt:

“Yên lặng một cách lạ lùng, không một tiếng động nhỏ, không một lời nói khẽ. Tất cả mọi người đều nín thở, tim đập mạnh, mắt nhìn không chớp vào hai con vật bé nhỏ đang làm những công việc bí mật ở trong hang.”

Sự im lặng này không phải là sự im lặng của sự tẻ nhạt, mà là sự im lặng của sự tập trung cao độ, của sự chờ đợi căng thẳng. Nó biến một cuộc chọi dế của trẻ con thành một nghi lễ trang trọng. Chính không khí này đã nâng tầm thú chơi, cho thấy chiều sâu văn hóa và sự tinh tế trong tâm hồn của những người tham gia.

2. Hình ảnh những “đấu sĩ dế”

a. Vẻ đẹp ngoại hình của những chiến binh

Dưới ngòi bút của Vũ Bằng, những con dế không còn là côn trùng bình thường mà đã hóa thành những “đấu sĩ”, những “võ sĩ” thực thụ. Tác giả miêu tả chúng với những chi tiết rất đặc tả, đầy ấn tượng:

Vẻ đẹp cường tráng: “mình dài một mẩu, đen nhánh, bóng như hạt huyền”, “càng mẫm bóng, những chiếc răng đen nhánh”, “râu dài uốn cong một vẻ rất tự đắc”.
Thần thái oai phong: Chúng được gọi bằng những cái tên đầy kiêu hãnh như “Cậu Ấm”, “Cậu Tư”. Hành động của chúng cũng toát lên vẻ tự tin, bản lĩnh của những chiến binh sắp lâm trận.

Bằng nghệ thuật nhân hóa và những từ ngữ chọn lọc, Vũ Bằng đã thổi hồn vào những con vật bé nhỏ, biến chúng thành những nhân vật có hình dáng, có tính cách, có khí phách.

b. Những đòn thế và tinh thần chiến đấu quả cảm

Trận đấu được tường thuật một cách vô cùng sống động, kịch tính. Tác giả đã sử dụng một loạt các động từ mạnh và những thuật ngữ chuyên môn của dân chơi dế để miêu tả các đòn thế:

Các đòn tấn công: “bốc”, “vỉa”, “đâm ngang”, “đánh dọc”, “bửa củi”, “xốc nách”.
Diễn biến trận đấu: Tác giả miêu tả trận đấu theo từng hiệp, có lúc thăm dò, có lúc tấn công vũ bão, có lúc ghì nhau quyết liệt. Nhịp văn nhanh, dồn dập, câu văn ngắn gọn, tạo cảm giác căng thẳng như đang xem một trận đấu thực sự.

Đặc biệt, tinh thần của hai “đấu sĩ” được khắc họa rất rõ nét. Chúng chiến đấu không chỉ bằng sức mạnh mà còn bằng cả trí tuệ và lòng dũng cảm. Ngay cả con dế thua trận cũng không hèn nhát bỏ chạy mà “cứ đứng yên chịu đòn, tỏ ra là một tay anh hùng biết chết một cách quang荣”. Đây là một chi tiết đắt giá, thể hiện tinh thần thượng võ, một vẻ đẹp không chỉ của con vật mà còn là sự gửi gắm phẩm chất của con người.

3. Con người và thái độ với thú chơi tao nhã

a. Niềm đam mê và sự am tường

Nhân vật “tôi” và những người chơi dế hiện lên với một niềm đam mê sâu sắc. Họ không chỉ xem chọi dế là một trò giải trí, mà còn là một bộ môn nghệ thuật. Sự am tường của họ thể hiện ở việc:

Hiểu biết về dế: Họ biết cách chọn dế, chăm sóc dế, nhận biết được từng loại dế, từng đòn thế.
Có những quy tắc riêng: Trò chơi có luật lệ rõ ràng, có những thuật ngữ riêng, cho thấy đây là một thú chơi có chiều sâu, có văn hóa.
Cảm xúc hòa quyện: Họ hồi hộp, lo lắng, vui mừng cùng với những diễn biến của trận đấu. Số phận của những con dế dường như gắn liền với cảm xúc của họ.

b. Thái độ trân trọng, nâng niu

Điều đáng quý nhất ở những người chơi dế là thái độ của họ. Họ không coi những con dế là công cụ để mua vui hay cá cược. Họ đối xử với chúng bằng một sự trân trọng đặc biệt:

“Họ yêu quý con dế, kính trọng con dế, vì con dế đã thực hiện được cái mộng của mình là một tay võ sĩ can trường, không bao giờ chịu lùi bước.”

Họ gọi dế là “cậu”, đặt cho chúng những cái tên trang trọng. Họ buồn khi dế thua, tự hào khi dế thắng. Tình cảm này cho thấy một mối giao cảm đặc biệt giữa con người và thiên nhiên, một nét đẹp trong tâm hồn người Hà Nội xưa: tinh tế, giàu tình cảm và biết trân quý vẻ đẹp dù là nhỏ bé nhất.

4. Đặc sắc nghệ thuật

a. Nghệ thuật miêu tả, tường thuật bậc thầy

Thành công lớn nhất của tác phẩm chính là nghệ thuật miêu tả và tường thuật. Vũ Bằng đã tái hiện lại toàn bộ quang cảnh và diễn biến trận đấu một cách chân thực, sống động đến từng chi tiết. Người đọc có cảm giác như đang ngồi giữa trường đấu, nín thở theo dõi từng động tác của hai con dế. Tác giả đã vận dụng nhiều giác quan (thị giác, thính giác) và có sự kết hợp nhịp nhàng giữa miêu tả cảnh, tả vật và tả người.

b. Ngôn ngữ giàu hình ảnh và cảm xúc

Vũ Bằng đã sử dụng một hệ thống ngôn ngữ vô cùng đặc sắc:

Từ ngữ chuyên môn: Việc sử dụng các thuật ngữ của dân chơi dế (“vỉa”, “bốc”, “xốc nách”...) làm cho bài viết vừa chân thực, vừa thể hiện sự am hiểu sâu sắc của tác giả.
Biện pháp tu từ: Nghệ thuật nhân hóa được sử dụng xuyên suốt tác phẩm, biến những con dế thành những võ sĩ có tâm hồn, có khí phách. Các so sánh, ẩn dụ cũng được dùng một cách tài tình, làm cho lời văn thêm gợi hình, gợi cảm.
Giọng điệu: Giọng văn vừa khách quan, tường thuật lại vừa chan chứa cảm xúc, đặc biệt là niềm hoài niệm, trân trọng của tác giả đối với một thú chơi đã qua.

III. Tổng kết

1. Giá trị nội dung

Qua việc tái hiện một cuộc chọi dế, văn bản “Dế chọi” đã thể hiện những giá trị nội dung sâu sắc:

Ca ngợi một thú chơi dân gian tao nhã, tinh tế, thể hiện nét đẹp văn hóa độc đáo của người Hà Nội xưa.
Khắc họa vẻ đẹp của những con người có tâm hồn phong phú, biết trân trọng thiên nhiên và những giá trị văn hóa truyền thống.
Gửi gắm nỗi niềm hoài niệm, tiếc nuối của tác giả trước những vẻ đẹp văn hóa đang dần phai nhạt theo thời gian.

2. Giá trị nghệ thuật

Tác phẩm là một minh chứng cho tài năng văn chương của Vũ Bằng, thể hiện qua các phương diện:

Nghệ thuật quan sát, miêu tả tinh tế, chi tiết và sống động.
Nghệ thuật tường thuật hấp dẫn, kịch tính, lôi cuốn người đọc.
Ngôn ngữ trong sáng, giàu hình ảnh, giàu sức biểu cảm và đậm màu sắc văn hóa.
Sử dụng thành công biện pháp tu từ nhân hóa, so sánh.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố và đào sâu kiến thức về tác phẩm:

Câu 1: Phân tích không khí đặc biệt của trường đấu dế trước khi trận đấu bắt đầu. Theo em, không khí đó nói lên điều gì về thú chơi này và những người tham gia?
Gợi ý trả lời: Chú ý đến các chi tiết miêu tả sự im lặng, trang trọng, thái độ nín thở chờ đợi của mọi người. Phân tích ý nghĩa của không khí này: nó nâng tầm trò chơi thành một nghi lễ, thể hiện sự nghiêm túc, trân trọng của người chơi.
Câu 2: Nhà văn Vũ Bằng đã sử dụng những biện pháp nghệ thuật nào để miêu tả hai “đấu sĩ dế”? Hãy chỉ ra và phân tích hiệu quả của những biện pháp đó.
Gợi ý trả lời: Tập trung vào nghệ thuật nhân hóa (gọi dế là “cậu”, miêu tả hành động, suy nghĩ như con người), sử dụng các từ láy, động từ mạnh, các thuật ngữ chuyên môn. Phân tích tác dụng: biến con vật thành nhân vật có hồn, làm trận đấu trở nên sinh động, hấp dẫn.
Câu 3: Thú chơi dế chọi trong tác phẩm đã bộc lộ những vẻ đẹp nào trong tâm hồn và cốt cách của người Hà Nội xưa?
Gợi ý trả lời: Phân tích các khía cạnh: sự tinh tế, cầu kỳ trong chuẩn bị; sự am hiểu, đam mê; thái độ trân trọng, yêu quý con vật; tinh thần thượng võ. Từ đó khái quát lên vẻ đẹp của con người: thanh lịch, tài hoa, giàu tình cảm.
Câu 4: Từ văn bản “Dế chọi”, em có suy nghĩ gì về việc giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống, những thú chơi dân gian trong xã hội hiện đại ngày nay? (Viết một đoạn văn khoảng 150 chữ).
Gợi ý trả lời: Nêu lên thực trạng nhiều trò chơi dân gian đang bị mai một. Khẳng định giá trị của chúng (gắn kết cộng đồng, giáo dục phẩm chất tốt đẹp, thể hiện bản sắc văn hóa). Đề xuất những giải pháp để bảo tồn và phát huy một cách phù hợp.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Văn bản “Dế chọi” của Vũ Bằng không chỉ đơn thuần là một bài ký sự về một thú chơi dân gian mà còn là một tác phẩm văn chương đặc sắc, giàu giá trị. Bằng tài năng quan sát tinh tế, ngòi bút miêu tả sống động và một tình yêu sâu sắc với văn hóa Hà Nội, tác giả đã đưa chúng ta trở về với một không gian văn hóa xưa, nơi con người sống chậm lại, tinh tế và hòa mình với thiên nhiên. Bài học nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của việc trân trọng, gìn giữ những nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc. Hy vọng qua bài soạn này, các em sẽ thêm yêu và tự hào về những giá trị văn hóa mà cha ông ta đã để lại.