Soạn bài Dế chọi - Ngữ văn 9 Kết nối tri thức
Chào mừng các em học sinh đến với bài giảng chuyên sâu về tác phẩm Dế chọi của nhà văn Vũ Bằng. Đây là một áng văn đặc sắc, không chỉ tái hiện một trò chơi dân gian quen thuộc mà còn ẩn chứa những suy ngẫm sâu sắc về cuộc đời và tình yêu quê hương, đất nước. Thông qua bài học này, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá vẻ đẹp của một nét văn hóa xưa, phân tích nghệ thuật miêu tả và nhân hóa tài tình của tác giả, đồng thời rút ra những bài học nhân sinh ý nghĩa. Bài giảng được biên soạn công phu, chi tiết, giúp các em nắm vững kiến thức trọng tâm, tự tin trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa và đạt kết quả cao trong học tập.
I. Tìm hiểu chung về tác giả, tác phẩm
1. Tác giả Vũ Bằng (1913 - 1984)
Vũ Bằng là một nhà văn, nhà báo nổi tiếng của văn học Việt Nam hiện đại. Ông sinh ra tại Hà Nội, trong một gia đình có truyền thống Nho học. Cuộc đời ông trải qua nhiều thăng trầm, đặc biệt là nỗi đau chia cắt hai miền Nam - Bắc sau năm 1954. Chính hoàn cảnh này đã trở thành nguồn cảm hứng lớn cho những tác phẩm đặc sắc nhất của ông.
- Phong cách sáng tác: Văn của Vũ Bằng thấm đẫm nỗi niềm hoài cổ, thương nhớ về Hà Nội và miền Bắc. Ông có sở trường về thể loại tùy bút, bút ký. Lối viết của ông tự nhiên, tinh tế, giàu chất thơ, ngôn ngữ phong phú, đặc biệt là khi viết về các món ăn, các thú chơi tao nhã của người Hà Nội xưa.
- Tác phẩm chính: Thương nhớ mười hai (1971), Miếng ngon Hà Nội (1960), Bốn mươi năm nói láo (1969), Một mình trong đêm lạnh...
2. Tác phẩm "Dế chọi"
a. Xuất xứ và hoàn cảnh sáng tác
Văn bản Dế chọi được trích từ tác phẩm Thương nhớ mười hai, một trong những tập tùy bút, bút ký xuất sắc nhất của Vũ Bằng. Tác phẩm được viết vào khoảng năm 1971 tại Sài Gòn, trong bối cảnh đất nước bị chia cắt. Tác giả, một người con của miền Bắc, sống giữa lòng miền Nam, đã gửi gắm tất cả nỗi nhớ thương da diết quê hương vào từng trang viết. Mỗi tháng trong năm được ông gắn với một nét văn hóa, một món ăn, một phong tục đặc trưng của miền Bắc. Dế chọi chính là mảnh ký ức sống động về một thú chơi dân gian bình dị mà đầy cuốn hút.
b. Thể loại
Tác phẩm thuộc thể loại bút ký. Đặc điểm của bút ký là ghi chép lại những sự việc, con người có thật mà tác giả đã chứng kiến hoặc trải qua. Tuy nhiên, bút ký không chỉ đơn thuần là ghi chép mà còn thể hiện đậm nét cảm xúc, suy ngẫm, và cái "tôi" của người viết. Trong Dế chọi, Vũ Bằng đã kết hợp tài tình giữa tự sự, miêu tả, và biểu cảm để tái hiện trò chơi và bộc lộ tâm trạng của mình.
c. Bố cục
Văn bản có thể chia thành 3 phần chính:
- Phần 1 (Từ đầu đến "...ồn ào như một cái chợ phiên"): Quang cảnh và không khí của một sới chọi dế.
- Phần 2 (Tiếp theo đến "...chết quay lơ ra giữa sới"): Diễn biến kịch tính của trận đấu giữa hai "võ sĩ" dế.
- Phần 3 (Còn lại): Suy ngẫm của tác giả về trò chơi và bài học nhân sinh rút ra từ đó.
II. Đọc hiểu văn bản
1. Quang cảnh và không khí của trò chơi chọi dế
a. Sự đa dạng của người chơi và khán giả
Trò chọi dế không chỉ là thú vui của trẻ con mà còn thu hút cả người lớn. Vũ Bằng đã miêu tả một không khí vô cùng náo nhiệt, sôi động, quy tụ đủ mọi lứa tuổi, thành phần:
"Người xem đông nghịt cả trẻ con lẫn người lớn, đàn ông có, đàn bà có, chen chúc nhau trên một khoảnh sân rộng, ồn ào như một cái chợ phiên."Sự tham gia đông đảo này cho thấy sức hấp dẫn mãnh liệt của trò chơi. Nó không chỉ là một cuộc đấu giữa hai con vật nhỏ bé mà đã trở thành một sự kiện văn hóa cộng đồng, nơi mọi người cùng chia sẻ đam mê, hồi hộp và cảm xúc. Tác giả đã khéo léo khắc họa bức tranh sinh hoạt cộng đồng đầy sức sống, nơi ranh giới tuổi tác, giới tính dường như bị xóa nhòa trong niềm vui chung.
b. Sới chọi và sự chuẩn bị công phu
Sự chuyên nghiệp và tâm huyết của người chơi được thể hiện qua cách họ chuẩn bị cho trận đấu. Sới chọi, dù đơn giản, cũng được sắp đặt quy củ. Những chú dế được tuyển chọn kỹ lưỡng, chăm sóc cẩn thận, không khác gì những "võ sĩ" thực thụ trước giờ thượng đài. Chúng được "tẩm bổ" bằng những thức ăn đặc biệt, được "luyện tập" để tăng cường sức mạnh và sự dẻo dai. Chi tiết này cho thấy người chơi không chỉ xem đây là một trò giải trí đơn thuần mà còn đặt vào đó rất nhiều công sức, tình cảm và sự trân trọng. Nó phản ánh một nét đẹp trong văn hóa ứng xử của con người với thế giới tự nhiên.
2. Thế giới loài vật qua lăng kính nhân hóa đặc sắc
Thành công lớn nhất của Vũ Bằng trong tác phẩm này là nghệ thuật nhân hóa, biến thế giới của những chú dế trở nên sống động, có hồn, và mang đầy đủ những cung bậc cảm xúc của con người.
a. Các "võ sĩ" dế với những cá tính riêng
Tác giả không miêu tả những chú dế một cách chung chung. Mỗi con dế hiện lên với một vóc dáng, một "khí chất" riêng biệt, được gọi bằng những cái tên đầy ấn tượng như Dế Than, Dế Lửa. Cách đặt tên này đã ngay lập tức gợi ra hình ảnh và tính cách của chúng.
- Dế Lửa: Được miêu tả với vẻ ngoài "tròn trùng trục", "càng mẫm bóng", "râu dài óng ánh", toát lên vẻ cường tráng, hiếu chiến. Nó là hiện thân của sức mạnh, của sự hung hăng, tự tin.
- Dế Than: Có vẻ ngoài "thon gầy", "mình dài", "càng mảnh dẻ hơn". Nó mang dáng dấp của một võ sĩ thư sinh, có phần mảnh mai nhưng lại tiềm ẩn sự lanh lẹ, khôn ngoan.
b. Cuộc giao tranh kịch tính và ngôn ngữ miêu tả điêu luyện
Đây là phần hấp dẫn nhất của văn bản. Tác giả đã vận dụng một vốn từ vựng vô cùng phong phú và khả năng quan sát tinh tế để tường thuật lại trận đấu. Cuộc chiến của hai chú dế được miêu tả không khác gì một trận thư hùng của các võ tướng thời xưa.
- Giai đoạn thăm dò: Hai con dế "lừ lừ tiến vào nhau", "nghiêng mình", "nghe ngóng", "thăm dò". Những động từ này cho thấy sự thận trọng, khôn ngoan của các đối thủ.
- Giai đoạn giao chiến: Trận đấu bùng nổ với những pha hành động dồn dập. Vũ Bằng đã sử dụng một loạt động từ mạnh để miêu tả: "xông vào", "đánh", "bốc", "bửa", "bẩy", "càng quặp lấy cổ đối phương", "lôi đi", "vật ngửa ra". Ngôn ngữ miêu tả giàu tính tạo hình, khiến người đọc có cảm giác như đang trực tiếp chứng kiến trận đấu.
- Những đòn thế hiểm hóc: Tác giả còn đặt tên cho các đòn đánh của dế bằng những thuật ngữ võ thuật như "vô-lăng", "bốc", "xỉa", "đấm". Điều này không chỉ làm cho cuộc chiến thêm phần sinh động mà còn thể hiện sự am hiểu và trí tưởng tượng phong phú của người viết.
c. Cái "tôi" và "bản lĩnh" của những chú dế
Thông qua nghệ thuật nhân hóa, những chú dế không còn là con vật vô tri. Chúng có cảm xúc, có danh dự và có "cái tôi" rất lớn. Con dế thua trận "lủi thẳng", không dám quay đầu lại, thể hiện nỗi xấu hổ của kẻ bại trận. Con dế thắng cuộc thì "vênh cánh lên, gáy một hồi dài não nuột", một hành động vừa kiêu hãnh, tự đắc, vừa như một tiếng thở dài não nề. Cái gáy của con dế thắng trận là một chi tiết nghệ thuật đắt giá, nó không chỉ là âm thanh của chiến thắng mà còn là sự cô độc trên đỉnh vinh quang, là sự mệt mỏi, kiệt sức sau cuộc chiến sinh tử.
3. Suy ngẫm và bài học từ trò chơi dân gian
a. Trò chơi chọi dế - Một nét đẹp văn hóa cần trân trọng
Vượt lên trên một trò chơi, Dế chọi là một ký ức văn hóa, một phần linh hồn của làng quê Bắc Bộ. Cách tác giả miêu tả tỉ mỉ, say sưa từ việc chọn dế, chăm dế đến không khí của sới chọi cho thấy một tình yêu và sự trân trọng sâu sắc đối với những giá trị văn hóa truyền thống. Trong dòng chảy của thời gian, nhiều thú chơi dân gian đã dần mai một. Việc Vũ Bằng tái hiện lại nó một cách sống động như một lời nhắc nhở thế hệ sau hãy biết gìn giữ, trân quý những di sản tinh thần mà cha ông để lại.
b. Bài học sâu sắc về sự hiếu thắng và cái giá của chiến thắng
Kết cục của câu chuyện mang đến một bài học triết lý sâu sắc. Con dế thắng trận, sau phút giây kiêu hãnh, đã "lăn ra chết". Chiến thắng vẻ vang nhưng cái giá phải trả lại là chính mạng sống của mình.
"Thắng trận, được vinh quang, được hoan hô, tưởng thế là oanh liệt lắm, vẻ vang lắm, ai ngờ đâu chỉ được có mấy phút đồng hồ, lại chết quay lơ ra giữa sới."Chi tiết này gợi lên suy ngẫm về sự phù du của vinh quang và cái giá của sự hiếu thắng. Trong cuộc đời, con người cũng thường mải mê theo đuổi những cuộc tranh đấu, những tham vọng, để rồi khi đạt được mục đích thì lại nhận ra mình đã mất đi những điều quý giá hơn. Chiến thắng trong cuộc chiến nhỏ có thể dẫn đến thất bại trong cuộc chiến lớn của cuộc đời. Đây là một bài học nhân sinh thấm thía, nhắc nhở con người về sự cân bằng, về việc biết điểm dừng và nhận ra giá trị đích thực của cuộc sống.
c. Nỗi niềm hoài hương và tình yêu quê hương đất nước
Đây là tầng nghĩa sâu xa và quan trọng nhất của tác phẩm. Được viết tại Sài Gòn, mỗi dòng chữ về trò chọi dế đều thấm đẫm nỗi nhớ miền Bắc của tác giả. Trò chọi dế chỉ là cái cớ, là phương tiện để Vũ Bằng tìm về với ký ức, với không gian văn hóa của quê hương. Nỗi nhớ ấy không được nói ra trực tiếp mà len lỏi vào từng chi tiết miêu tả, vào cái nhìn trìu mến, vào giọng văn tha thiết. Bằng cách tái hiện một mảnh hồn của quê hương, tác giả đã thể hiện tình yêu đất nước sâu nặng và nỗi đau chia cắt luôn âm ỉ trong lòng. Dế chọi, vì thế, không chỉ là một bài bút ký về một trò chơi mà còn là tiếng lòng của một người con xa xứ luôn hướng về cội nguồn.
III. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật
1. Giá trị nội dung
- Tác phẩm đã tái hiện một cách sinh động, hấp dẫn trò chơi chọi dế, một nét đẹp văn hóa dân gian độc đáo của người Việt.
- Qua thế giới loài vật, tác phẩm nêu lên những bài học nhân sinh sâu sắc về sự hiếu thắng, về cái giá của chiến thắng và sự phù du của vinh quang.
- Trên hết, tác phẩm là tiếng lòng yêu quê hương, đất nước tha thiết, là nỗi niềm hoài hương da diết của một người con xa xứ.
2. Giá trị nghệ thuật
- Nghệ thuật nhân hóa đặc sắc: Biến những chú dế thành những "võ sĩ" có tính cách, tâm trạng, cảm xúc như con người.
- Tài năng quan sát, miêu tả tinh tế: Tác giả quan sát tỉ mỉ và miêu tả sống động, chi tiết từng hành động, cử chỉ của những chú dế, tạo nên một bức tranh chân thực, hấp dẫn.
- Ngôn ngữ giàu hình ảnh, biểu cảm: Sử dụng vốn từ vựng phong phú, đặc biệt là các động từ mạnh và các từ láy, kết hợp với các so sánh độc đáo.
- Kết hợp nhuần nhuyễn các phương thức biểu đạt: Sự hòa quyện giữa tự sự (kể lại trận đấu), miêu tả (tả cảnh, tả dế) và biểu cảm (bộc lộ suy ngẫm, cảm xúc) tạo nên sức hấp dẫn cho tác phẩm.
IV. Câu hỏi ôn tập và hướng dẫn trả lời
Câu 1: Phân tích không khí của sới chọi dế được nhà văn Vũ Bằng tái hiện trong văn bản. Qua đó, em có suy nghĩ gì về những trò chơi dân gian?
Gợi ý trả lời: - Không khí sới chọi: Sôi động, náo nhiệt, căng thẳng, hồi hộp. - Phân tích các chi tiết: Sự đông đảo của khán giả (người lớn, trẻ em, đàn ông, đàn bà), tiếng hò reo, sự chăm chú theo dõi, sự chuyên nghiệp trong khâu chuẩn bị... Dẫn chứng cụ thể từ văn bản. - Suy nghĩ về trò chơi dân gian: Là một nét đẹp văn hóa, có sức mạnh gắn kết cộng đồng, thể hiện sự sáng tạo và tâm hồn của người Việt. Cần được gìn giữ và phát huy.
Câu 2: Chỉ ra và phân tích hiệu quả của nghệ thuật nhân hóa trong việc miêu tả hai "võ sĩ" dế và cuộc giao tranh giữa chúng.
Gợi ý trả lời: - Chỉ ra các chi tiết nhân hóa: Cách gọi tên (Dế Lửa, Dế Than), miêu tả ngoại hình và "khí chất" như những võ sĩ, các hành động và đòn đánh được gọi bằng thuật ngữ võ thuật (thăm dò, vô-lăng, bốc, xỉa...), cảm xúc sau trận đấu (xấu hổ, kiêu hãnh). - Phân tích hiệu quả: + Khiến thế giới loài vật trở nên gần gũi, sinh động, có hồn. + Biến cuộc chiến của loài vật thành một trận thư hùng kịch tính, hấp dẫn. + Giúp tác giả gửi gắm những suy ngẫm về tính cách và bản chất của con người (hiếu thắng, danh dự...).
Câu 3: Bài học nhân sinh mà em rút ra từ kết cục của con dế thắng trận là gì? Liên hệ với thực tế cuộc sống.
Gợi ý trả lời: - Bài học: Con dế thắng trận nhưng cuối cùng lại chết. Điều này cho thấy chiến thắng không phải là tất cả; sự hiếu thắng quá mức có thể phải trả giá đắt. Vinh quang có thể chỉ là thoáng qua, phù du. - Liên hệ thực tế: Trong cuộc sống, nhiều người mải mê tranh giành địa vị, tiền bạc, danh vọng mà quên đi sức khỏe, tình cảm gia đình, bạn bè. Khi đạt được mục tiêu, họ có thể nhận ra mình đã mất đi những thứ còn quý giá hơn. Cần biết cân bằng giữa tham vọng và giá trị sống đích thực.
Câu 4: Theo em, vì sao có thể nói qua việc miêu tả một trò chơi dân gian, tác giả đã thể hiện tình yêu quê hương sâu sắc?
Gợi ý trả lời: - Bối cảnh sáng tác: Tác giả viết tác phẩm tại Sài Gòn, trong nỗi nhớ quê hương miền Bắc da diết. - Phân tích cách thể hiện: Trò chọi dế là một phần của ký ức, một mảnh hồn quê. Tác giả viết về nó với tất cả sự say mê, tỉ mỉ, trìu mến. Giọng văn tha thiết, hoài niệm. Việc tái hiện lại một nét văn hóa đặc trưng chính là cách để nhà văn tìm về với cội nguồn, để vơi đi nỗi nhớ và khẳng định tình yêu không bao giờ phai nhạt với quê hương xứ sở.
V. Kết luận và tóm tắt
Tác phẩm Dế chọi của Vũ Bằng là một áng văn giàu giá trị, một bài bút ký mẫu mực. Bằng tài năng quan sát tinh tế và nghệ thuật nhân hóa bậc thầy, tác giả không chỉ tái hiện sinh động một trò chơi dân gian mà còn gửi gắm những triết lý nhân sinh sâu sắc về cuộc đời. Quan trọng hơn cả, tác phẩm là một minh chứng cho tình yêu quê hương, đất nước nồng nàn, là nỗi niềm hoài hương của một tâm hồn luôn hướng về phương Bắc. Hy vọng qua bài học, các em không chỉ hiểu thêm về một tác phẩm văn học mà còn biết trân trọng hơn những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc.