Soạn bài Đền tháp vẫn ngủ yên - Ngữ văn - Lớp 9 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em, hôm nay chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một vùng đất thiêng liêng, cổ kính qua trang văn của Chế Lan Viên - khu đền tháp Mỹ Sơn qua văn bản "Đền tháp vẫn ngủ yên". Đây không chỉ là một bài bút kí du lịch thông thường, mà còn là một cuộc hành trình ngược thời gian, một dòng suy tưởng sâu sắc về lịch sử, văn hóa và trách nhiệm của thế hệ chúng ta đối với di sản của cha ông. Việc học và phân tích văn bản này không chỉ giúp các em hiểu thêm về một di sản văn hóa thế giới ngay trên đất nước mình mà còn bồi dưỡng tình yêu, niềm tự hào và ý thức gìn giữ những giá trị trường tồn của dân tộc. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững được vẻ đẹp của khu đền tháp, dòng cảm xúc của tác giả và thông điệp ý nghĩa mà tác phẩm gửi gắm.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả Chế Lan Viên

• Chế Lan Viên (1920-1989), tên khai sinh là Phan Ngọc Hoan, quê ở Quảng Trị.
• Ông là một trong những gương mặt tiêu biểu của thơ ca hiện đại Việt Nam, nổi bật trong phong trào Thơ mới.
• Phong cách sáng tác của Chế Lan Viên độc đáo, mang đậm chất suy tưởng, triết lí, giàu hình ảnh và có sự vận động phức tạp trong tư tưởng nghệ thuật. Thơ ông thường khai thác các đề tài lịch sử, văn hóa, vũ trụ và những trăn trở về kiếp người.
• Các tác phẩm chính: Điêu tàn (1937), Gửi các anh (1954), Ánh sáng và phù sa (1960), Hoa ngày thường - Chim báo bão (1967),...

2. Tác phẩm "Đền tháp vẫn ngủ yên"

1. Xuất xứ: Văn bản được trích từ tập bút kí "Những ngày nổi giận", là kết quả của chuyến đi thực tế đến Mỹ Sơn của tác giả.
2. Thể loại: Bút kí. Đây là thể loại văn xuôi ghi lại những sự việc, con người có thật mà tác giả đã chứng kiến, trải nghiệm, kết hợp với việc bộc lộ cảm xúc, suy ngẫm của người viết. Đặc điểm nổi bật của bút kí là tính xác thực, giàu cảm xúc và đậm dấu ấn cá nhân của tác giả.
3. Bố cục: Có thể chia văn bản thành 3 phần chính:
   • Phần 1 (Từ đầu đến "...dưới bầu trời xanh ngắt"): Ấn tượng ban đầu về vẻ đẹp hoang sơ, cổ kính nhưng đầy sức sống của khu đền tháp Mỹ Sơn.
   • Phần 2 (Tiếp theo đến "...một ngôi sao lạ vừa tắt"): Những suy ngẫm, chiêm nghiệm sâu sắc của tác giả về lịch sử, nghệ thuật và số phận của vương quốc Chăm-pa xưa.
   • Phần 3 (Còn lại): Lời nhắn nhủ về trách nhiệm bảo tồn, gìn giữ di sản văn hóa của dân tộc.

II. PHÂN TÍCH CHI TIẾT VĂN BẢN

1. Vẻ đẹp cổ kính, hoang tàn và bí ẩn của khu đền tháp Mỹ Sơn

Ngay từ những dòng đầu tiên, tác giả đã vẽ nên một bức tranh Mỹ Sơn vừa hùng vĩ, vừa trầm mặc, nơi kiến trúc và thiên nhiên hòa quyện vào nhau, tạo nên một vẻ đẹp độc đáo.

a. Sự giao hòa giữa thiên nhiên và kiến trúc

Tác giả không miêu tả những đền tháp một cách trơ trọi, mà đặt chúng trong sự ôm ấp, bao bọc của thiên nhiên hùng vĩ. Đó là hình ảnh những ngọn tháp "đứng giữa lùm cây xanh rờn", "dưới bầu trời xanh ngắt". Màu xanh của cây cỏ, của trời mây làm nền cho màu đỏ gạch nung của những ngọn tháp, tạo nên một sự hài hòa về màu sắc. Thiên nhiên không xâm lấn mà như đang che chở, tô điểm cho di tích. Cảnh vật hiện lên vừa có nét hoang sơ của tự nhiên, vừa có nét cổ kính của kiến trúc, gợi cảm giác về một không gian thiêng liêng, tách biệt với thế giới ồn ào bên ngoài.

b. Vẻ đẹp kiến trúc và điêu khắc Chăm-pa

Chế Lan Viên bày tỏ sự ngưỡng mộ sâu sắc trước tài năng và sức sáng tạo của người Chăm-pa xưa. Ông tập trung miêu tả những chi tiết đặc sắc:

• Kỹ thuật xây dựng độc đáo: Tác giả thán phục trước những viên gạch "rắn như sành", được xếp chồng lên nhau một cách "thẳng băng và khít rịt". Điều này cho thấy trình độ xây dựng bậc thầy, một bí ẩn công nghệ mà đến nay vẫn chưa có lời giải đáp hoàn toàn.
• Nghệ thuật điêu khắc tinh xảo: Những bức tượng, phù điêu được khắc tạc trực tiếp lên gạch nung sau khi xây xong. Hình ảnh "những pho tượng lồi hẳn ra ngoài mặt tường" hay những vũ nữ "thân hình uốn lượn say sưa" thể hiện một trình độ điêu khắc điêu luyện, thổi hồn vào vật liệu vô tri.
• Sức sống mãnh liệt: Dù đã trải qua hàng thế kỉ, những công trình ấy vẫn đứng vững, những đường nét điêu khắc vẫn còn đó, minh chứng cho một nền văn minh rực rỡ và sức sống bền bỉ của nghệ thuật.

c. Nét hoang tàn và sự tàn phá của thời gian

Bên cạnh vẻ đẹp tráng lệ, Mỹ Sơn còn mang trong mình nỗi buồn của sự phai tàn. Tác giả không né tránh hiện thực đó:

"Tháp Chàm không có cửa. Thời gian và chiến tranh đã vào ra..."

Hình ảnh "tháp không có cửa" là một hình ảnh đầy sức gợi. Nó vừa nói lên đặc điểm kiến trúc, vừa mang ý nghĩa biểu tượng: di tích không được bảo vệ, phơi mình trước sự hủy hoại của thiên nhiên và con người. Cỏ cây mọc hoang dại, những mảng tường đổ nát, những pho tượng mất đầu... tất cả đều là dấu tích của sự lãng quên và tàn phá. Nét đẹp hoang tàn này càng làm tăng thêm sự bí ẩn và gợi lên niềm tiếc nuối trong lòng người đọc.

2. Dòng suy tưởng của tác giả về lịch sử và văn hóa

Đứng trước phế tích, Chế Lan Viên không chỉ là một người quan sát, mà còn là một nhà thơ với tâm hồn nhạy cảm, một nhà tư tưởng với những chiêm nghiệm sâu sắc về quá khứ.

a. Niềm xót xa, tiếc nuối cho một nền văn minh đã qua

Tác giả không khỏi chạnh lòng khi nghĩ về một vương quốc Chăm-pa hùng mạnh giờ chỉ còn là những đền tháp rêu phong. Ông hình dung về "những bàn tay người Chàm xưa", những nghệ nhân vô danh đã đổ mồ hôi, xương máu và tài hoa để tạo nên những kiệt tác. Nỗi xót xa được thể hiện qua những câu văn trầm lắng, mang nặng nỗi niềm hoài cổ. Ông gọi sự biến mất của nền văn minh ấy như "một ngôi sao lạ vừa tắt", một sự mất mát to lớn không chỉ của một dân tộc mà của cả nhân loại.

b. Cuộc đối thoại với quá khứ

Văn bản không chỉ là lời độc thoại của tác giả. Đó còn là một cuộc đối thoại tưởng tượng với những linh hồn của quá khứ. Ông trò chuyện với những vị thần, những vũ nữ, những nghệ nhân Chăm-pa. Qua đó, tác giả thể hiện sự đồng cảm, thấu hiểu sâu sắc với lịch sử. Ông không nhìn những đền tháp như những vật vô tri, mà xem chúng như những nhân chứng sống động, chứa đựng cả một kho tàng văn hóa, một câu chuyện dài về vinh quang và cay đắng.

"Ta nghe trong gió tiếng nói của người xưa, một lời than dài về cái đẹp bị lãng quên, một lời nhắc nhở về sự hữu hạn của kiếp người và sự bất tử của nghệ thuật."

3. Thông điệp về ý thức bảo tồn di sản văn hóa

Từ những cảm xúc và suy tưởng cá nhân, Chế Lan Viên đã nâng tầm bài viết lên thành một thông điệp mang ý nghĩa xã hội sâu sắc.

a. Trách nhiệm của thế hệ hiện tại

Cụm từ "vẫn ngủ yên" trong tiêu đề mang nhiều tầng ý nghĩa. Nó vừa chỉ sự tĩnh lặng, trầm mặc của di tích, vừa ngầm chỉ sự lãng quên của con người. Những đền tháp ấy đang "ngủ", đang chờ đợi được "đánh thức" bởi sự quan tâm, nghiên cứu và gìn giữ của thế hệ hôm nay. Tác giả kín đáo đặt ra câu hỏi về trách nhiệm: Chúng ta đã làm gì và sẽ làm gì để bảo vệ những di sản quý giá này? Đây không chỉ là trách nhiệm của các nhà quản lí, nhà khoa học mà là của mỗi công dân.

b. Giá trị trường tồn của di sản

Văn bản khẳng định, di sản văn hóa không chỉ là những viên gạch, những pho tượng. Đó là:

• Minh chứng của lịch sử: Chúng là bằng chứng về một thời kì lịch sử, về sự tồn tại và phát triển của một nền văn minh.
• Nguồn cội của văn hóa: Chúng chứa đựng tinh hoa văn hóa, nghệ thuật, tôn giáo, tư tưởng của cha ông.
• Nguồn cảm hứng cho tương lai: Vẻ đẹp và sức sáng tạo của quá khứ là nguồn động lực, là bài học cho các thế hệ mai sau.

Bảo tồn di sản chính là bảo tồn cội nguồn, bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc trong dòng chảy của thời gian và quá trình hội nhập toàn cầu.

III. ĐẶC SẮC NGHỆ THUẬT

Thành công của bút kí "Đền tháp vẫn ngủ yên" không chỉ nằm ở nội dung sâu sắc mà còn ở những đặc sắc trong nghệ thuật biểu hiện.

1. Ngôn ngữ giàu hình ảnh, chất thơ và cảm xúc

Chế Lan Viên là một nhà thơ, vì vậy văn xuôi của ông cũng thấm đẫm chất thơ. Ông sử dụng hàng loạt hình ảnh so sánh, ẩn dụ độc đáo (ví dụ: nền văn minh Chăm-pa như "một ngôi sao lạ vừa tắt"). Ngôn từ được chọn lọc, trau chuốt, có khả năng gợi tả, gợi cảm mạnh mẽ, đưa người đọc vào không gian nghệ thuật của tác phẩm.

2. Sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa các phương thức biểu đạt

Tác giả đã vận dụng linh hoạt các phương thức biểu đạt trong bài bút kí:

• Miêu tả: Tái hiện lại hình ảnh khu đền tháp Mỹ Sơn một cách chân thực, sống động.
• Biểu cảm: Bộc lộ trực tiếp những cảm xúc, rung động của mình (ngưỡng mộ, xót xa, tự hào).
• Nghị luận: Xen kẽ những suy ngẫm, bình luận, triết lí sâu sắc về lịch sử, nghệ thuật và cuộc đời.

Sự kết hợp này làm cho bài viết vừa giàu thông tin, vừa có chiều sâu cảm xúc và tư tưởng.

3. Giọng văn trầm lắng, suy tư

Toàn bộ tác phẩm được bao trùm bởi một giọng văn chậm rãi, trầm lắng, mang đậm màu sắc suy tư, chiêm nghiệm. Giọng văn này hoàn toàn phù hợp với không khí linh thiêng, cổ kính của di tích và dòng cảm xúc của tác giả, tạo nên sự đồng điệu giữa người viết, đối tượng miêu tả và người đọc.

IV. TỔNG KẾT

1. Về nội dung

Văn bản "Đền tháp vẫn ngủ yên" đã tái hiện thành công vẻ đẹp cổ kính, hoang sơ mà tráng lệ của khu đền tháp Mỹ Sơn. Qua đó, tác giả bộc lộ niềm ngưỡng mộ, xót xa trước một di sản văn hóa quý giá và gửi gắm thông điệp sâu sắc về ý thức, trách nhiệm của thế hệ hôm nay trong việc gìn giữ, bảo tồn những giá trị lịch sử - văn hóa của dân tộc.

2. Về nghệ thuật

Tác phẩm là một bài bút kí đặc sắc, nổi bật với ngôn ngữ giàu chất thơ, sự kết hợp hài hòa giữa miêu tả, biểu cảm và nghị luận cùng giọng văn trầm lắng, suy tư, giàu triết lí. Tất cả đã tạo nên sức hấp dẫn và chiều sâu cho tác phẩm.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

1. Câu 1: Vẻ đẹp của khu đền tháp Mỹ Sơn đã được tác giả Chế Lan Viên cảm nhận và miêu tả qua những phương diện nào? Hãy phân tích để làm rõ.

   Gợi ý trả lời: Cần chỉ ra 3 phương diện chính: sự giao hòa giữa thiên nhiên và kiến trúc; vẻ đẹp độc đáo của nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc Chăm-pa; và vẻ đẹp hoang tàn, đổ nát do sự tàn phá của thời gian, chiến tranh. Phân tích từng phương diện kèm dẫn chứng cụ thể từ văn bản.

2. Câu 2: Đứng trước khu đền tháp cổ, tác giả đã có những dòng suy tưởng, cảm xúc gì? Những suy tưởng và cảm xúc đó cho thấy Chế Lan Viên là một người như thế nào?

   Gợi ý trả lời: Nêu các dòng cảm xúc, suy tưởng: niềm ngưỡng mộ tài năng người xưa, sự xót xa tiếc nuối cho một nền văn minh đã lùi vào dĩ vãng, cuộc đối thoại tưởng tượng với quá khứ. Qua đó, khẳng định Chế Lan Viên là một nghệ sĩ có tâm hồn nhạy cảm, có vốn văn hóa sâu rộng và một tấm lòng trân trọng, yêu mến di sản dân tộc.

3. Câu 3: Theo em, nhan đề "Đền tháp vẫn ngủ yên" có ý nghĩa gì? Thông điệp quan trọng nhất mà tác giả muốn gửi gắm qua văn bản là gì?

   Gợi ý trả lời: Phân tích ý nghĩa của cụm từ "vẫn ngủ yên": vừa tả thực sự tĩnh lặng, vừa ẩn dụ cho sự lãng quên của con người. Thông điệp chính là lời kêu gọi, nhắc nhở thế hệ hôm nay về trách nhiệm phải "đánh thức", tức là quan tâm, nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa, không để chúng bị chìm vào quên lãng.

4. Câu 4: Từ văn bản, em hãy viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) trình bày suy nghĩ của mình về vai trò của di sản văn hóa đối với thế hệ trẻ hiện nay.

   Gợi ý trả lời: Cần nêu được các ý: di sản là cầu nối quá khứ - hiện tại, giúp thế hệ trẻ hiểu về cội nguồn; là nguồn bồi đắp tình yêu quê hương, đất nước, lòng tự hào dân tộc; là nguồn cảm hứng sáng tạo; liên hệ bản thân cần làm gì để góp phần gìn giữ di sản.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

"Đền tháp vẫn ngủ yên" của Chế Lan Viên là một bài bút kí mẫu mực, không chỉ mang đến cho chúng ta những hiểu biết về di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn mà còn lay động tâm hồn ta bằng những suy tư sâu sắc. Tác phẩm là lời nhắc nhở nhẹ nhàng mà thấm thía về mối liên kết giữa quá khứ và hiện tại, về trách nhiệm của mỗi chúng ta trong việc giữ gìn hồn cốt của dân tộc. Hy vọng sau bài học này, các em sẽ thêm yêu quý và có ý thức bảo vệ những di sản văn hóa quý báu của đất nước. Hãy thử tìm hiểu về những di tích lịch sử ngay tại địa phương mình, đó cũng là một cách để "đánh thức" những giá trị đang "ngủ yên".